Dusyk

Dusyk (tež nitrogenij, z łać. Nitrogenium) je chemiski element z periodoweho systema elementow ze symbolom N a rjadowej ličbu 7. Atomarnje dusyk w přirodźe lědma wustupuje, dokelž so hnydom přez sylnje eksotermnu reakciju k molekularnym dusykej N₂ zwjaza. Elementarnje dusyk jenož w formje kowalentneho homodimera wustupuje, chemisku wjazbu z dweju dusykoweju atomow, (→ molekularny dusyk, tež Distickstoff (přir. Disauerstoff), sumariska formula N₂).

Lewis-formula dusyka

Kajkosće
[He]2s22p3 7 N periodowy system
Powšitkowne
mjeno, symbol, rjadowy ličbnik	Dusyk, N, 7
serija	Njekow
skupina, perioda, blok	15, 2, p
napohlad	bjezbarbny płun
masowy podźěl na zemskej wobalce	0,03 %
Atomarne
atomowa masa	14,0067 u
atomowy radius (wuličeny)	65 (56) pm
kowalentny radius	75 pm
Van-der-Waals-Radius	155 pm
elektronowa konfiguracija	[He]2s22p3
elektrony na energijowym niwowje	2, 5
1. ionizowanska energija	1402 kJ/mol
2. ionizowanska energija	2856 kJ/mol
3. ionizowanska energija	4578 kJ/mol
4. ionizowanska energija	7475 kJ/mol
5. ionizowanska energija	9445 kJ/mol
Fyzikaliske
agregatny staw	płunojty
Modifikacije	1
kristalowa struktura	heksagonalny
hustosć	1,2506 kg · m−3
twjerdosć po Mohs	žana (płun)
magnetizm	diamagnetiski
škrějny dypk	63,14 K (−210,01 °C)
warjenski dypk	77,35 K (−195,80 °C)
molarny wolumen	22,42 · 10−3 m3/mol
wuparna ćopłota	5,5856 kJ/mol
škrějna ćopłota	0,7208 kJ/mol
zwukowa spěšnosć	334 m/s při 298,15 K
specifiska ćopłotna kapacita	1040 J/(kg · K)
elektriska wodźiwosć	0 S/m
ćopłotna wodźiwosć	0,02598 W/(m · K)
Chemiske
oksydaciske stawy	−3, 1, 2, 3, 4, 5
oksidy (baziskosć)	N2O, NO, N2O3, NO2, N2O5 (sylnje kisały)
normalny potencial
elektronowa negatiwnosć	3,04 (Pauling-Skala)
izotopy
izotop NH t1/2 ZM ZE MeV ZP 13N {syn.} 9,965 min ε 2,220 13C 14N 99,634 % stabilny 15N 0,366 % stabilny 16N {syn.} 7,13 s β− 10,419 16O
NMR-kajkosće
spin γ w rad·T−1·s−1 E fL při B = 4,7 T w MHz 14N 1 1,934 1,01 ·10 −3 7,224 (2,348 T) 15N 1/2 −2,712 3,85 · 10 −6 10,133 (2,348 T)
Njestrašnostne pokazy
Markěrowanje jako strašna maćizna
žane strašne symbole
R- a S-sady	R: Předłoha:R-sady
	S: Předłoha:S-sady[1]
Po móžnosći a jeli je zwučeny, so SI-jednoty wužiwaja. Jeli nic druhe zapisowany, płaća mjenowane daty při standardnych wuměnjenjach.

Molekularny dusyk je z 78 % hłowny wobstatk powětra. Je za žiwochow esencielny element, kotryž so přez dusykowe fiksěrowanje na přirodnym wašnju organisce wjaza. W organiskej formje je jako strukturny element proteinow wažny hłowny element wšěch organizmow. Dusyk je centralny element w dusykowym kołoběhu ekosystemow a bu wot žiwochow w energijointensiwnym procesu organisce wjazany a k dispoziciju činjeny. Wustupuje w mineralach jara rědko. Na zemskim powjerchu a w powětrje je nimale bjezwuwzaćnje abiotisce w spočatkowym času zemje nastał a bu pozdźišo wot žiwochow zwjazany.

Elementiski symbol N so wot łaćonskeho pomjenowanja nitrogenium (wot starogrjech. νιτρον „Laugensalz“ a starogrjech. γενος „pochad“) wróćo wjedźe. Němske pomjenownaje Stickstoff dopomina na tym, zo molekularny dusyk płomjenja haša („dusy“) abo zo žiwoch (na př. čłowjek) w čistym dusyku dusy.

Wažne wjazby

Oksidy

Dusyk wustupuje w někotrych oksidach, při tym ma rozdźělnu hódnosć.

• N₂O,

• NO Dusyk je w tutej wjazbje dwuhódnotny.

• N₂O₃ Dusyk je w tutej wjazbje trojohódnotny.,

• NO₂ Dusyk je w tutej wjazbje štworohódnotny.

• N₂O₅ Dusyk je w tutej wjazbje pjećohódnotny.

Kisalina

• HNO₃ (salpetrowa kisalina) je sylna kisalina. Dusyk je w tutej wjazbje pjećohódnotny.