From Wikipedia, the free encyclopedia
Կարբոնաթթուներ՝ մոլեկուլում պարունակում են կարբօքսիլային խումբ՝ -COOH: Այս խմբի կառուցվածքային բանաձևը և կարբօքսիլ անունը ցույց է տալիս, որ այն կազմված է կարբոնիլային՝ >C=O և օքսի՝ OH, խմբերից։ Սակայն >C=O խմբի յուրահատուկ կետոնային կամ ալդեհիդային բնույթը կարբօքսիլի մոտ ոչ մի բանով չի արտահայտվում։ Կարբօքսիլի մեջ պարունակվող թթվածնի ատոմները լիովին միատեսակ են։ Դա հաստատվում է կարբոնաթթուների ֆիզիկական հատկությունների և նրանց ռենտգենյան ճառագայթների ուսումնասիրությամբ։
Թթվի հիմնայնությունը որոշվում է նրա մոլեկուլում գտնվող կարբօքսիլային խմբերի թվով՝ քացախաթթուն CH3-COOH միահիմն թթու է, թրթնջակաթթուն՝ HOOC-COOH երկհիմն թթու։
Ըստ կանոնական անվանակարգի՝ թթուների անվանումն ածանցվում է՝ համապատասխան ածխաջրածնի անվանն ավելացնելով «ա» հոդակապն ու «թթու» բառը՝ աթթու վերջամասնիկը, օրինակ՝ HCOOH-մեթանաթթու (մեթան + աթթու)։ Տեղակալիչի դիրքը կարդալու համար ընտրվում է կարբօքսիլային խումբ պարունակող ամենաերկար ածխածնային շղթան, որը համարակալվուլում են այն կողմից որին մոտ է կարբօքսիլային խումբը։
Միջազգային անվանում | IUPAC անվանում | Բանաձև | Թթվային մնացորդի անվանումը |
---|---|---|---|
Մրջնաթթու | Մեթանաթթու | HCOOH | ֆորմիատ |
Քացախաթթու | Էթանաթթու | CH3COOH | ացետատ |
Պրոպիոնաթթու | Պրոպանաթթու | C2H5COOH | պրոպիոնատ |
Կարագաթթու | Բութանաթթու | C3H7COOH | Բութիրատ |
Վալերիանաթթու | պենտանաթթու | C4H9COOH | վալերիատ |
Կապրոնաթթու | Հեքսանաթթու | C5H11COOH | կապրատ |
Էնանտաթթու | Հեպտանաթթու | C6H13COOH | էնանտոատ |
Կապրիլաթթու | Օկտանաթթու | C7H15COOH | կապրիլատ |
Պելարգոնաթթու | Նոնանաթթու | C8H17COOH | պելարգոատ |
Կապրինաթթու | Դեկանաթթու | C9H19COOH | կապրիատի |
Ունդեցիլանաթթու | Ունդեկանաթթու | C10H21COOH | ունդեկանոատ |
Լաուրինաթթու | Դոդեկանաթթու | C11H23COOH | լաուրատ |
- | Տրիդեկանաթթու | C12H25COOH | տրիդեկանոատ |
Միրիստինաթթու | Տետրադեկանաթթու | C13H27COOH | միրիստիատ |
- | Պենտադեկանաթթու | C14H29COOH | պենտադեկանոատ |
Պալմիտինաթթու | Հեքսադեկանաթթու | C15H31COOH | պալմիտատ |
Մարգարինաթթու | Հեպտադեկանաթթու | C16H33COOH | մարգարատ |
Ստեարինաթթու | Օկտադեկանաթթու | C17H35COOH | ստերատ |
- | Նոնադեկանաթթու | C18H37COOH | նոնադեկանոատ |
Արախինաթթու | C19H39COOH | արախատ | |
- | Գենեյկոզանաթթու | C20H41COOH | գենեկոզանոատ |
Բեհենաթթու | Դոկազանաթթու | C21H43COOH | բեգենատ |
Միջազգային անվանում | IUPAC անվանում | Բանաձև | Թթվային մնացորդի անվանումը |
---|---|---|---|
Մրջնաթթու | Էթադիենաթթու | HOOCCOOH | օքսալատ |
Մալոնաթթու | Պրոպանիդիոնաթթու | HOOССH2COOH | մալոնատ |
Սաթաթթու | Բութադիոնաթթու | HOOC(СH2)2COOH | սուկցիտ |
Գլուտարաթթու | Պենտանդիոնաթթու | HOOC(СH2)3COOH | գլուտարատ |
Ադիպինաթթու | Հեքսադիոնաթթու | HOOC(СH2)4COOH | ադիպինատ |
Պիմելինաթթու | Հեպտադիոնաթթու | HOOC(СH2)5COOH | պիմելինատ |
Խցանաթթու | Օկտադիոնաթթո | HOOC(СH2)6COOH | սուբերատ |
Ազելաինաթթու | Նոնադիոնաթթու | HOOC(СH2)7COOH | ազելաինատ |
Սերացինաթթու | Դեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)8COOH | սեբացիանատ |
- | Ունդեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)9COOH | |
- | Դոդեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)10COOH | |
Տրիդեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)11COOH | ||
- | Տետրադեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)12COOH | |
- | Պենտադեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)13COOH | |
Հեքսադեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)14COOH | ||
- | Հեպտադեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)15COOH | |
- | Օկտադեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)16COOH | |
- | Նոնադեկանդիոնաթթու | HOOC(СH2)17COOH | |
- | - | HOOC(СH2)18COOH | |
Հենեյկոզանդիոնաթթու ? | HOOC(СH2)19COOH |
Կախված կարբօքսիլային խմբի միացած ռադիկալի բնույթից տարբերվում են՝
Ըստ -COOH խմբի քանակի տարբերվում են
Մի շարք կարբոնաթթուների շատ մեծ տարածում ունեն բնության մեջ։
Մրջնաթթուն պարունակվում է մրջյունների խայթիչ արտաթորանքներում, եղինջում և եղևնու փշատերևում։ Մրջնաթթուն օգտագործվում է գործվածքների ներկման, թանկարժեք կաշիների ստացման համար, օգտագործվում է որպես վերականգնիչ։ Մրջնաթթվի եթերները կիրառվում են որպես լուծիչներ և հոտավետ նյութեր, օրինակ՝ մրջնաթթվի ամիլեթերը։ Վալերիանաթթու պարունակվում է կատվախոտի արմատներում։ Իզովալերիանաթթուն ստանում են կատվախոտի արմատներից՝ ջրային գոլորշու հետ թորելով (նաև սինթետիկ եղանակներով)։ Օգտագործվում է դեղամիջոցներ՝ վալիդոլ, բրոմիզովալ և այլն պատրաստելու համար։ Նրա իզոամիլային եթերը՝ «խնձորի էսենցիա» օգտագործվում է սննդի արդյունաբերությունում։ Քացախաթթուն իր անվանումը ստացել է հունարեն՝ oine - գինի, և anthos - ծաղիկ բառերից։ Կարագաթթու կիրառում են որոշ հոտավետ նյութերի արտադրության համար։ Քացախաթթուն ամենալայն կիռառությամբ կարբոնաթթուն է։ Այն թույլ թթու է, ինչը հնարավոր է դարձնում քացախի օգտագործումը՝ իբրև սննդի համեմունք և պահածոների պատրաստման միջոց։ Քացախաթթվի աղերը՝ ացետատները, ուն են զանազան կիրառություններ։ Օրինակ՝ երկաթի և ալյումինի ացետատներն օգտագործվում են գործվածքները ներկելիս, նատրիումի ացետատն օգտագործում են բժշկության մեջ՝ արյան դիալիզում։ Քացախաթթուն մեծ քանակներով օգտագործվում է ացետատային մանրաթել, չայրվող կինոժապավեններ, պոլիվինիլացետատային պլաստմասաներ, դեղանյութեր, ներկանյութեր, հոտավետ նյութեր և լուծիչներ ստանալու համար։ Քացախաթթվի մի քանի ածանցյալներ գյուղատնտեսությունում կիրառվում են մոլախոտերի դեմ պայքարելու համար։ Ստեարինաթթուն և պալմիտինաթթուն գլիցերին և էսթերների ձևով մտնում են կենդանական և բուսական ճարպերի բաղադրության մեջ։ Այս թթուների նատրիումական աղերը՝ պալմիտատները և ստեարատները, ջրում լուծվում են, օժտված են լվացող հատկությամբ և կազմում են սովորական պինդ օճառի հիմնական մասը։ Օլեինաթթուն մտնում է ճարպերի բաղադրության մեջ։
Հայտնի են կարբոնաթթուների ստացման մի շարք ընդհանուր եղանակներ։ Առաջնային ալկոհոլների և ալդեհիդների օքսիդացում։
Ալկիլբենզոլի և այլ ալկիլների օքսիդացումով.
Մեթիլյոդիդը կալիումի ցիանիդով մշակելիս առաջանում է մեթիլցիանիդ (հեղուկ, որը եռում է 81,5 °C-ում)։ Նոսր անօրգանական թթուների հետ տաքացնելիս մեթիլցիանիդը, իրեն միացնում է ջուր և ժեղքվում ամոնիակի ու քացախաթթվի։ Ալկիլցիանիդները հիդրոլիզի ժամանակ փոխարկվում են նույն թվով ածխածնի ատոմներ ունեցող թթուների, ուստի նրանց անվանում են թթուների նիտրիլներ՝ մեթիլցիանիդ կամ ացետոնիտրիլ, էթիլցիանիդ կամ պրոպիոնաթթվի նիտրիլ։ Այս ռեակցիան կարող է ապացույցը հանդիսանալ թթուների կառուցվածքի համար։
ա) առաջին փուլում ստանում են ալդեհիդ, օքսիդացնելով համապատասխան թթուները։
բ) ստանում են սպիրտ, իսկ հետո սպիրտների օգնությամբ հալում 250-350 °C-ում։
գ)
Կարբոնաթթուների ֆիզիկական և քիմիական հատկությունները պայմանավորված են մոլեկուլում առկա կարբօքսիլային խմբի էլեկտրոնային կառուցվածքով։
Կարբոքսիլային խումբը ներառում է երկու ֆունկցիոնալ խումբ՝
որոնք փոխադարձաբար ազդում են միմյանց վրա։ Այդ ազդեցությունը փոխանցվում sp²-հիբրիդային վիճակում գտնվող ատոմներին O-C-O համակարգով։
Կարբոնիլային խմբի ածխածնի ատոմը sp² հիբրիդային վիճակում է և թթվածնի հետ առաջացնում է կրկնակի կապ, որի -կապի էլեկտրոնային զույգը շեղված է դեպի առավել էլեկտրաբացասական թթվածնի ատոմը, ինչի շնորհիվ կարբոնիլային ածխածինը ձեռք է բերում մասնակի դրական լիցք։ Լիցքերի հավասարակշռման միտումով մասնակի դրական լիցքով կարբոնիլային ածխածինը դեպի իրեն ձգում հիդրօքսիլային խմբի թթվածնի էլեկտրոնային ամպը, այդ թթվածինն էլ իր հերթին դեպի իրեն է ձգում O-H կապի էլեկտրոնային զույգը։ Դրա հետևանքով այդ կապը դառնում է ավելի բևեռային՝ պայմանավորելով OH խմբի ջրածնի ատոմը շարժունակությունը՝ կարբոնաթթուների թթվային հատկությունները։ Կարբօքսիլային խմբի ջրածնի և թթվածնի ատոմներն ընդունակ են առաջացնելու միջմոլեկուլային ջրածնային կապեր, ինչն էլ մեծ չափով պայմանավորում է կարբոնաթթուների ֆիզիկական հատկությունները։
Ասոցման հետևանքով կարբոնաթթուներն օժտված են եռման և հալման բարձր ջերմաստիճաններով։ Սովարական պայմաններում կարբոնաթթուները հեղուկներ են կամ պինդ նյութեր։ Նոնանաթթվից սկսած՝ ջրում չլուծվող պինդ նյութեր են։ Մաքուր անջուր քացախաթթուն մինչև 16,8 °C սառեցնելիս փոխարկվում է թափանցիկ բյուրեղների և նմանվում սառույցի։
Կարբոնաթթուների լուծելիությունը ջրում նույնպես պայմանավորված է լուծիչի մոլեկուլների հետ ծագող միջմոլեկուլային ջրածնային կապերով։
Հոմոլագիական շարքի ցածր անդամները ջրի հետ անսահմանափակ խառնվում են, մոլեկուլային զանգվածի մեծացման հետ լուծելիությունը փոքրանում է։ Բարձր անդամները ջրում չլուծվող պինդ նյութեր են։
Կարբօքսիլային խումբը հարթ, C=O կրկնակի կապով, տարբեր թթուներում կազմում է 0,118-0,126 նմ, կապերը, C-O - 0,121-0,137 նմ։ Կարբոնիլային խմբի ածխածնի ատոմը sp2 հիբրիդային վիճակում է և թթվածնի[2] հետ առաջացնում է կրկնակի կապ, տարբեր թթուներում O-C-O անկյունը կազմում է 118-122,5°:
Կարբօքսիլային խմբի ջրածնի և թթվածնի ատոմներն ընդունակ են առաջացնելու միջմոլեկուլային ջրածնային կապեր, ինչն էլ մեծ չափով պայմանավորված է կարբոնաթթուների ֆիզիկական հատկություններով։
Ջրածնային կապի երկարությունը դիմերներում 0,26 նմ է։
Կարբոնաթթուները թույլ թթուներ են, մեծ թվով ալիֆատիկ թթուների pKa կազմում է 4,8։ Կարբոնաթթուներում դիսոցացման աստիճանը կախված է լուծիչի բնույթից։ Հոմոլոգիական շարքի ցածր անդամները ջրի հետ անսահմանափակ խառնվում են, մոլեկուլային զանգվածի մեծացման հետ լուծելիությունը փոքրանում է։ Բարձր անդամները ջրում չլուծվող պինդ նյութեր են։
Ֆորմուլան | pKa | Ֆորմուլան | pKa |
---|---|---|---|
СF3COOH | 0,23 | СCl3COOH | 0,64 |
CHCl2COOH | 1,26 | CH2NO2COOH | 1,48 |
CF3SO2CH2COOH | 1,88 | CH3SO2CH2COOH | 2,36 |
NCCH2COOH | 2,47 | CH2FCOOH | 2,59 |
CH2ClCOOH | 2,86 | CH2BrCOOH | 2,90 |
CH2ICOOH | 3,18 | CH2OHCOOH | 3,83 |
C6H5CH2CH2COOH | 4,66 | CH3С≡С-СOOH | 1,84 |
CH≡C-COOH | 2,62 | CH2CHCOOH | 4,65 |
տրանս-CH3CH=CH-COOH | 4,68 | տրանս-C6H5CH=CH-COOH | 4,44 |
օ-CH3OC6H4COOH | 4,08 | մ-CH3OC6H4COOH | 4,10 |
ց-CH3OC6H4COOH | 4,50 | (CH3)3C6H4COOH | 4,20 |
ց-(CH3)3C6H4COOH | 4,38 | ց-FC6H4COOH | 4,15 |
ց-ClC6H4COOH | 4,00 | HCOOH | 3,75 |
CH3COOH | 4,74 | CH3CH2COOH | 4,87 |
CH3CH2CH2COOH | 4,81 | CH3CH(CH3)COOH | 4,84 |
(CH3)3CCOOH | 5,03 | C6H5COOH | 4,2 |
օ-CH3C6H4COOH | 3,91 | մ-CH3C6H4COOH | 4,25 |
ց-CH3C6H4COOH | 4,37 | օ-O2NC6H4COOH | 2,17 |
մ-O2NC6H4COOH | 3,46 | ց-O2NC6H4COOH | 3,43 |
C6F5COOH | 1,75 | 2,4,6-(O2N)3C6H2COOH | 0,65 |
Ջրում գտնվող մեծածավալ կարբոնաթթուների pKa արժեքը 25 °C ջերմաստիճանում
Թթվային մնացորդներ | Անվանում | ||
---|---|---|---|
ացիլ խումբ | անվանում | ացիլատ խումբ | |
Н-CO¯ | Ֆորմիլ | H-COO¯ | Ֆորմիատ |
CH3-CO¯ | Ացետիլ | CH3-COO¯ | Ացետատ |
СН3СН2-СО¯ | Պրոպիոնիլ | СН3СН2-СОO¯ | Պրոպիոնատ |
СН3СН2CH2-СО¯ | Բութիրիլ | СН3СН2CH2-СОO¯ | Բութիրատ |
С3Н7-СО¯ | Իզոբութրիլ | С3Н7-СОO¯ | իզոբութիլատ |
СН3(СН2)3-СО¯ | Վալերիլ | СН3(СН2)3-СОO¯ | Վալերատ |
С6H5-СО¯ | Բենզոիլ | С6H5-СОO¯ | Բենզոատ |
Կարբոնաթթուները թույլ թթուներ են։ Ըստ դիսոցման աստիճանի՝ միայն մրջնաթթուն է միջին ուժի թթու։ Հոմոլոգիական շարքում մոլեկուլային զանգվածի մեծացման հետ թթվի ուժը փոքրանում է։ Պատճառն ալկիլ խմբերի էլեկտրադոնոր հատկություններն են։
Այս ռեակցիայի իոնական հավասարումն է.
Թթվի մոլեկուլում քլորի ատոմի հայտնվելն անհետևանք չի մնում։ Քլորի ազդեցության տակ թթվի դիսոցման աստիճանը մեծանում է։
Կարբոնաթթուների ամոնիումի աղերը տաքացնելիս վերածվում են ամիդների.
Ամիդները տաքացնելով P2O5 հետ, անջատվում է ջուր և առաջանում է նիտրիլթթու
Կարբոնաթթուներ հանդիսանում են միացություններ օրգանական սինթեզի արգասիքների ստացման համար, մասնավորապես կետոնների, հալոգենահիդրատների, վինիլային եթերների, հալոգենաթթուների։ Կարբոնաթթուների աղերը և ալկալիական մետաղները օգտագործում են որպես օճառ, էմուլգատոր, քսուկներ։ Թթվի եսթերները օգտագործում են որպես սննդային հավելումներ, լուծիչներ։
Մրջնաթթուն հանդիսանում է ուժեղ վերականգնիչ և ունի ուժեղ մարէասպան ազդեցություն։ Այդ հատկության շնորհիվ մեծ կիրառություն ունի բժշկության մեջ, որպես պահպանող և ախտահանող միջոց։ Ինչպես նաև կիրառում են կաշվի մշակման համար։ Մեծ կիրառություն ունեն մրջնաթթվի եթերները, հատկապես՝ մեթիլֆորմիատ, էթիլֆորմիատ և իզոամիլֆորմիատ[3]։
Քացախաթթու՝ սննդային և քիմիական արտադրությունում։ Լաքերի, լատեքսի, ացետատային մանրաթելի, դեղանյութերի արտադրությունում[4]։
Կարագաթթու էսթերները կիրառվում են օծանելիքի և սննդի արդյունաբերության մեջ՝ որպես հոտավետ նյութեր, ինչպես նաև լաքերի պլաստիֆիկատորներ։ Կենսաբանական գործոններում ունի դրական նշանակություն, հատկապես կիրառում են կարագաթթվի աղերը[5]։
Ստեարինաթթու՝ C17H35COOH օգտագործում են օրգանական սինթեզում և վերլուծական քիմիայում (պղտորաչափական եղանակով որոշում են Ca, Mg), տեխնիկական ստեարինաթթուն որպես դիսպերգատոր և վուլկանիզատոր (ռետինի արտադրությունում)։ Ստեարատները (Na, Li, Ca, Pb) մտնում են պլաստիկ քսուքների, իսկ ստեարինաթթուն և նրա էսթերները՝ օծանելիքի բաղադրության մեջ[6]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.