Թաթարերեն

Թաթարերեն (թաթ.՝ թաթար թելե, թաթարչա/ tatar tele, tatarça ), թաթարների ազգային լեզու, Թաթարստանի Հանրապետության ազգային լեզուն և Ռուսաստանի Դաշնությունում տարածված երկրորդ լեզուն^[4]։ Պատկանում է թյուրքական լեզուների ղփչաղական խմբին։

Թաթարերեն Татар теле
Տեսակ	կենդանի լեզու և բնական լեզու
Ենթադաս	Kipchak–Bulgar?
Երկրներ	Ռուսաստան, նախկին ԽՍՀՄ երկրներ, Լեհաստան, Թուրքիա, Ֆինլանդիա, Ռումինիա, Չինաստան, Ավստրալիա, ԱՄՆ
Շրջաններ	Թաթարստան, Բաշկորտոստան, Մոսկվա և Մոսկվայի մարզ[1], Չելյաբինսկի մարզ, Ուլյանովսկի մարզ, Սվերդլովսկի մարզ, Օրենբուրգի մարզ, Պերմի երկրամաս, Ուդմուրտիա և այլն
Խոսողների քանակ	5 200 000 մարդ (2015)[2]
Վերահսկող կազմակերպություն	Republic of Tatarstan Academy of Sciences Galimcan İbrahimov Institute of Language, Literature, and Art?
Լեզվակիրների թիվը	5 427 318 (2010[3])
Ռեյտինգ	95
Գրերի համակարգ	կյուրեղագիր
IETF	tt
ԳՕՍՏ 7.75–97	тар 660
ISO 639-1	tt
ISO 639-2	tat
ISO 639-3	tat
Tatar language Վիքիպահեստում

Նախկինում տերմինն օգտագործվում էր այդ թվում որպես որոշ թյուրքական լեզուների անվանում^[5].

Լեզվաաշխարհագրություն

Տարածվածություն և քանակություն

Տարածված է Թաթարստանում, Բաշկորտոստանում, Ռուսաստանի Մարի Էլի, Ուդմուրտիայի, Չուվաշիայի, Մորդովիայի, Չելյաբինսկի մարզի, Օրենբուրգի մարզի, Տյումենի մարզի, Ուլյանովսկի մարզի, Սամարայի մարզի, Աստրախանի մարզի, Սարատովի մարզի, Նիժնի Նովգորոդի մարզի, Պենզայի մարզի, Ռյազանի մարզի, Տամբովի մարզի, Կուրգանի մարզի, Տոմսկի մարզի, Պերմի երկրամասի որոշ շրջաններում, ինչպես նաև Ուզբեկստանի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Թուրքմենստանի առանձին շրջաններում։

2010 թվականի դրությամբ Ռուսաստանում թաթարերենով խոսող բնակիչների թիվը կազմում էր մոտ 4,28 միլիոն մարդ^[6] (5,1 միլիոն՝ 1989 թվականի դրությամբ)։ Թաթարերենը տարածված է նաև բաշկիրների, ռուսների, չուվաշների և մարիների, ինչպես նաև Ռուսաստանի որոշ այլ ժողովուրդների մեջ։

Թաթարերենի տիրապետումը տարբեր ազգերի կողմից (500 հազարից ավել բնակչություն ունեցող ազգեր), 2002 թվականի դրությամբ
Ազգ Տիրապետողների թվաքանակը Թաթարներ 4 488 330 Բաշկիրներ 524 399 Ռուսներ 136 617 Չուվաշներ 68 624 Մարիներ 42 892 Ուդմուրտներ 26 242 Ղազախներ 9 909 Ադրբեջանցիներ 5 752 Մորդվաներ 3 970 Ուկրաինացիներ 3 688 Հայեր 1 608 Բելառուսներ 944 Չեչեններ 845 Գերմանացիներ 813 Կումիկներ 589 Լեզգիններ 376 Ավարներ 252 Օսեր 205 Բուրյաթներ 175 Դարգիններ 145 Կաբարդիններ 131 Ինգուշներ 100 Յակուտներ 46

Տարածվածությունն ըստ տարածաշրջանների, 2002 թվականի դրությամբ

Տարածաշրջան Տիրապետողների թվաքանակը % Ռուսաստանի Դաշնություն 5 347 706 100 Կենտրոնական դաշնային շրջան 167 898 3,1 Մոսկվայի մարզ 29 731 0,6 ք. Մոսկվա 98 314 1,8 Հյուսիսարևմտյան դաշնային տարածաշրջան 46 781 0,9 ք. Սանկտ Պետերբուրգ 18 092 0,3 Հարավային դաշնային տարածաշրջան 128 670 2,4 Կրասնոդարի երկրամաս 17 600 0,3 Աստրախանի մարզ 56 317 1,1 Վոլգոգրադի մարզ 19 603 0,4 Մերձվոլգյան դաշնային տարածաշրջան 4 355 618 81,4 Բաշկորտոստանի Հանրապետություն 1 396 947 26,1 Մարի Էլ 40 632 0,8 Մորդովիա 43 825 0,8 Թաթարստան 2 014 517 37,7 Ուդմուրտիա 89 689 1,7 Չուվաշիա 39 968 0,7 Կիրովի մարզ 39 045 0,7 Նիժնի Նովգորոդի մարզ 41 513 0,8 Օրենբուրգի մարզ 138 299 2,6 Պենզայի մարզ 82 696 1,5 Պերմի մարզ 124 437 2,3 Սամարայի մարզ 102 905 1,9 Սարատովի մարզ 44 826 0,8 Ուլյանովսկի մարզ 156 319 2,9 Ուրալսկի դաշնային տարածաշրջան 466 207 8,7 Կուրգանի մարզ 17 544 0,3 Սվերդլովսկի մարզ 116 173 2,2 Տյումենի մարզ 189 880 3,6 Չելյաբինսկի մարզ 142 610 2,7 Սիբիրի դաշնային տարածաշրջան 158 385 3,0 Կրասնոյարսկի մարզ 29 282 0,5 Իրկուտսկի մարզ 16 622 0,3 Կեմերովի մարզ 29 574 0,6 Նովոսիբիրսկի մարզ 19 080 0,4 Օմսկի մարզ 35 766 0,7 Տոմսկի մարզ 13 349 0,2 Հեռավորարևելյան դաշնային տարածաշրջան 24 147 0,5

Թաթարերենը Թաթարստանում

Կազանի մետրոպոլիտենում գրառումը Թաթարստանի Հանրապետության երկու պետական լեզուներով

Թաթարերենը, ռուսերենի հետ հավասար, համարվում է Թաթարստանի Հանրապետության պետական լեզուն։ Թաթարստանում թաթարների բնակության վայրում գործում է կրթական և դաստիարակչական հաստատությունների ցանց, որտեղ կիրառվում է թաթարերենը։

Թաթարերենով հրատարակվում է կրթական, գեղարվեստական, հրապարակախոսական և գիտական գրականություն, լույս են տեսնում հարյուրավոր թերթեր և ամսագրեր, թաթարերենով վարում են բազմաթիվ ռադիո և հեռուստածրագրեր, աշխատում են թատրոններ։

Պատմություն

Ժամանակակից թաթարերենը իր գոյության ընթացքում մեծ փոփոխությունների է ենթարկվել, կազմավորվել է թյուրքական լեզուների բուլղարական, ղփչաղական և չաղաթայական բարբառներից։ Լեզվի վրա մեծ ներգործություն է ունեցել ուգրո-ֆիննական (հին հունգարական, մարիական, մորդովական, ուդմուրտական լեզուները, արաբերենը, պարսկերենը, ռուսերենը)։

XIX դարի երկրորդ կեսից միջին բարբառի հիման վրա սկսում է ձևավորվել ժամանակակից թաթարերենի ազգային լեզուն, որն ավարտվում է XX դարում։ Թաթարերենի վերաձևավորման մեջ կարելի է առանձնացնել երկու փուլ՝ XIX դարի երկրորդ կեսը և XX դարի սկիզբը (մինչև 1905 թվականը) և 1905—1917 թվականները։

Ժամանակակից գրական թաթարերենը իր հնչյունաբանությամբ և բառապաշարով մոտ է միջին բարբառին, իսկ ձևաբանական կառուցվածքով՝ միշարյան (արևմտյան բարբառին)^[7]։

Տես նաև

• Թաթարերենի բարբառներ
• Թյուրքական լեզվախումբ