Daya a Timor

Ti Daya a Timor (wenno Timor-Leste Tetum: Timór Lorosa'e), opisial a ti Demokratiko a Republika ti Timor-Leste^[7] (Portuges: República Democrática de Timor-Leste,^[8] Tetum: Repúblika Demokrátika Timór-Leste),^[9] ket ti naturay nga estado iti Maritimo nga Abagatan a daya nga Asia.^[10] Buklen daytoy ti akindaya kagudua ti isla ti Timor, dagiti asideg nga isla ti Atauro ken Jaco, ken Oecusse, ti maysa nga exclave iti akin-amianan a laud a bangir ti isla a pinalikmutan babaen ti Laud a Timor ti Indonesia. Ti kadakkel ti pagilian ket agarup a 15,410 km² (5,400 sq mi).^[11]

Demokratiko a Republika ti Timor-Leste Repúblika Demokrátika Timór-Leste  (Tetum) República Democrática de Timor-Leste  (Portuges)
Wagayway Eskudo
Napili a pagsasao: "Unidade, Acção, Progresso" (Portuges) "Unidade, Asaun, Progresu" (Tetum) "Unidad, Aksion, Progreso"
Nailian a kanta: Pátria (Portuges) "Pagiliak"
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Dili 8.34°S 125.34°E / -8.34; 125.34
Opisial a sasao	Tetum Portuguesa
Dagiti nailian a pagsasao	Listaan Atauru Baikeno Bekais Bunak Fataluku Galoli Habun Idalaka Kawaimina Kemak Makalero Makasae Makuva Mambai Tokodede
Relihion	96.9% Romano Katoliko 3.1% dadduma a relihion[1]
Nagan dagiti umili	Daya a Tomores; Timores
Gobierno	Unitario a semi-presidensial a republika[2][3]
• Presidente	José Ramos-Horta
• Kangrunaan a Ministro	José Maria Vasconcelos (Taur Matan Ruak)
Lehislatura	Nailian a Parlamento
Pannakaporma
• Portuges a Timor	Maika-16 a siglo
• Nairangarang ti wayawaya	28 Nobiembre 1975
• Panangikapet babaen ti Indonesia	17 Hulio 1976
• Naisubli ti wayawaya	20 Mayo 2002
Kalawa
• Dagup	15,410 km2 (5,950 sq mi) (Maika-159)
• Danum (%)	bassit laeng
Populasion
• Senso idi 2015	1,167,242[4]
• Densidad	78/km2 (202.0/sq mi)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2017
• Dagup	$4.567-bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$5,479[5] (Maika-148)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2014
• Dagup	$2,498-bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$3,330[5]
HDI (2015)	0.605[6] kalalainganna · Maika-133
Kuarta	Doliar ti Estados Unidosb (USD)
Sona ti oras	UTC+9
Pagmanehuan	kanigid
Kodigo ti panagtawag	+670
Kodigo ti ISO 3166	TL
TLD ti internet	.tlc
Addapay dagiti sangapulo ket lima a "nailian a pagsasao" a bigbigen ti Batay-linteg. Naus-usar pay ti Sensilio a sentabo. Masuksukatanen ti .tp.

Ti Daya a Timor kinolonia idi babaen ti Portugal idi maika-16 a siglo, ken ammo idi a kas ti Portuges a Timor aginggana idi 28 Nobiembre 1975, idi inrangarang ti waywaya ti pagilian babaen ti Rebolusionario a Sanguanan para iti Wayawaya ti Daya a Timor (Portuges: Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente, naipangyababa a kas Fretilin). Kalpasan ti siam nga aldaw, daytoy ket rinaut ken sinakup babaen ti Indonesia ken nairangarang daytoy a kas maika-27 a probinsia iti sumaruno a tawen. Ti panagsakup ti Indonesia iti Daya a Timor ket nailanga idi a kas dagiti nakaro iti ranggas a dekada-napaut a panagsuppiat a nagbaetan dagiti separista a grupo (naipangpangruna ti Fretilin) ken ti militar ti Indonesia.

Idi 1999, kalpasan ti inisponsoran ti NMagkaykaysa a Pagpagilian a tignay ti bukod a panagtalek, inibbatan ti Indonesia ti panagtengngel iti teritorio. Nagbalin ti Daya a Timor a maysa kadagiti immuna a naturay nga estado iti maika-21 a siglo idi 20 Mayo 2002 ken kimmaddua iti Nagkaykaysa a Pagpagilian ken ti Komunidad dagiti Pagilian ti Pagsasao a Portuges. Idi 2011, inrangarang ti Daya a Timor iti keddengna a mangala ti kasasaad iti pannakaikameng iti Gunglo ti Pagpagilian ti Abagatan a daya nga Asia (ASEAN) babaen ti panangiyapa nga agbalin nga iti maikasangapulo ket maysa a kamengna.^[12] Daytoy ket maysa kadagiti dua laeng a kaaduan a Kristiano a pagilian idiay Abagatan a daya nga Asia, ti sabali ket ti Filipinas,^[13] ken ti pay kaikaisuna a pagilian iti Asia a kompleto a mabirukan iti Akin-abagatan a Hemisperio.^[14]

Etimolohia

Ti "Timor" ket naala manipud iti timur, ti balikas para iti "daya" iti Malayo, a nagbalin a nairehistro a kas Timor iti Portuges, isu ti nagresultaan a tautoponimo a ti kayatna a sawen ket "Daya Daya": Iti Portuges Timor-Leste (ti Leste ket ti balikas para iti "daya"); iti Tetum Timór Lorosa'e (ti Lorosa'e ket isu ti balikas para iti "daya" (literal a "sumingsingising nga init")). Iti Indones, ti nawtawagan ti pagilian iti Timor Timur, agus-usar daytoy iti nagan a Portuges para iti isla ken sarunuen babaen ti balikas para iti "daya".

Dagiti opisial a nagan babaen ti Batay-linteg ket ti Democratic Republic of Timor-Leste iti Ingles,^[15] República Democrática de Timor-Leste iti Portuges,^[8] ken Repúblika Demokrátika Timór-Leste iti Tetum.^[9]

Ti International Organization for Standardization (ISO) opisial nga ababa a porma iti Ingles ken kadagiti amin a pagsasao ket Timor-Leste (kodkodigo: TLS & TL), nga inamponen babaen ti Nagkaykaysa a Pagpagilian,^[16] ti Kappon ti Europa,^[17]ken dagiti gunglo ti nailian a pagalagadan ti Pransia (AFNOR), ti Estados Unidos (ANSI),^[18] ti Reino Unido (BSI), Alemania (DIN), ken Suesia (SIS), amin a diplomatiko a mision iti pagilian babaen ti protokol ken ti CIA World Factbook.^[19]