Istanbul
kadakkelan a siudad idiay Turkia From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Ti Istanbul (napakasaritaan a ti Bisansio ken Konstantinopla),[2] ket isu ti kadakkelan a siudad iti Turkia, a pagtaengan ti populasion iti 13,483,052 idi 2011.[3] Maysa a megasiudad, isu daytoy kultural, ekonomia, ken busbos a sentro iti daytoy a pagilian, nairanggo daytoy a kas maysa a alpha(-) lubong a siudad babaen ti GaWC idi 2010.[4]
Mabirukan daytoy idiay amianan a laud iti Turkia, ken naisanglad daytoy idiay ilet ti Bosphorus ken buklennan ti masna a puerto nga ammo a ti Nabalitokan a Sara. Dagitoy dua ket naigay-atda idiay Europeano a (Thrace) ken Asiano nga (Anatolia) a bakbakrang ti lingsat, ti Istanbul ket isu ti agmaymaysa a siudad iti lubong a naisanglad kadagiti dua a kontinente. Sakupenna daytoy dagiti 39 a distrito dagiti probinsia ti Istanbul.[5] Ti kalatakan nga Istanbul a metropolitano a lugar ket agtengngel ti 18% iti populasion ti Turkia idi 2010. Ti populasion ti metro a lugar ket nakarkulo ti agarup a 19 a riwriw a tattao [6] ken nairanggo a kas ti maika-7 a kapardasan a dumakdakkel a metro idi 2011.[7]
Idi agdama nga atiddog a pakasaritaanna, ti Istanbul ket nagserbi a kas ti kapitolio iti Romano nga Imperio (330–395), ti Akindaya a Romano (Bisantino) nga Imperio (395–1204 ken 1261–1453), ti Latin nga Imperio (1204–1261), ken ti Otomano nga Imperio (1453–1922). Idi ti baro a Republika iti Turkia ket nairangarang idi 1923, ti Ankara ket napili a kas ti kapitoliona.
Dagiti pakasaritaan a luglugar ti Istanbul ket nainayon iti Listaan ti Lugar a Tawid ti Lubong ti UNESCO idi 1985.[8] Nanaganan daytoy a kumaduaan a Europeano a Kapitolio iti Kultura para iti 2010 ken ti Europeano a Kapitolio dagiti Ay-ayam para iti 2012.[9] Ti Istanbul ket isu ti agdama a aggay-at a mangisaili ti Kalgaw nga Olimpiada ti 2020 .[10]
Remove ads
Toponimia
Ti immuna nga ammo a nagan ti siudad ket ti Bisansio (Griego: Βυζάντιον, Byzántion), a nagtaud manipud iti nagan ti ari, Byzas, a nagbangon ti koloniana idi agarup a 660 BC.[a][16] Kalpasan a nakadanon ni Konstantino ti Natan-ok idiay baro nga akindaya a kapitolio ti Imperio a Romano idi 330 AD, ti siudad ket kaaduan nga ammo a kas ti Konstantinopolis (Ingles: Constantinople), a daytoy ket, a kas ti Nai-Latin a porma ti Κωνσταντινούπολις (Kōnstantinoúpolis), a kayatna a sawen ket ti "Siudad ni Konstantino".[16] Isu ket nangpadas pay a nangipatakder ti nagan a Nea Roma ("Baro a Roma"), ngem daytoy ket saan a nakagun-od iti nawatiwat a panagusar.[17] Ti Konstantinpla ket nagtultuloy nga isu ti sapasap a nagan ti siudad iti Laud aginggana ti pannakabangon ti Turko a Republika, ken ti Kostantiniyye (Otomano a Turko قسطنطينيه) ket isu idi ti kangrunaan a nagan a naus-usar babaen dagiti Otomano idi las-ud ti panagturayda. Nupay kasta, ti panagusar ti Konstantinopla a panangibaga ti siudad idi las-ud ti Otomano a paset ti panawen (manipud iti tengnga ti maika-15 a siglo) ket naipanunotan tattan a saan a politikal a husto, urayno daytoy ket saan a naipakasaritaan nga husto, babaen dagiti Turko.[18]
Babaen ti maika-19 a siglo, ti siudad ket nakagun-oden kadagiti adu a bilang ti nagnagan a naus-usar babaen dagiti gangganaet wenno dagiti Turko. Dagiti Europeano ket nagus-usarda ti Kontantinopla a panakaitudo ti sibubukel a siudad, ngem nagus-usarda ti nagan a Stamboul—a kasla dagiti panagusar dagiti Turko a panagipalpalawag ti nadidingan a peninsula a nagbaetan ti Nabalitokan a Sara ken ti Baybay ti Marmara.[18] Ti Pera (manipud iti Griego a balikas ti "ballasiw") ket naus-usar idi ti panagipalpalawag ti luagar a nagbaetan ti Nabalitokan a Sara ken ti Bosporo, ngem dagiti Turko ket nagus-usarda ti nagan a Beyoğlu, a naususar pay laeng tatta nga aldaw.[19] Ti Islambol (a mabalin a kayatna a sawen ket "Siudad ti Islam" wenno "Napno ti Islam") ket sagpaminsana a naipakpakatawa a naususar a mangitudo ti siudad, ken daytoy ket naikitikit pay kadagiti Otomano a sinsilio,[20] ngem ti pammatia daytoy ket isu ti taudan ti agdama a nagan, nga İstanbul, ket saan a naipamatian gapu ta ti naududi a naibaga ket ket nabayagen nga adda sakbay a ti naibaga nga immun-una ken adda idian sakbay a pinarukma ti siudad babaen dagiti Otomano ken Muslim.[16]
Iti etomolohiko, ti nagan nga İstanbul (Panangibalikas a Turko: [isˈtanbuɫ], iti lokal a pannakaibaga [ɯsˈtambuɫ]) ket naala manipud iti Mediebal a Griego a balikas a "εἰς τὴν Πόλιν" [is tin ˈpolin]/[istimbolin], a kayatna asaoen ket "idiay siudad wenno "mapan idiay siudad". Daytoy ket mangipakpakita ti kasasaadna nga is-isu ti kangrunaan a siudad kadagiti a lugar, a kasla tattan a panagibagbaga dagiti tttao ti lokal a panagibagbagada kadagiti asideg nga urbano a sentro a kas "ti Siudady". Ti nagan ket mabalin paya dagus a nagtaud manipud iti nagan a Kontantinopla, no maikkat dagiti dua nga immuna a silaba.[16] Iti moderno a Turko, ti nagan ket naisurat a kas ti İstanbul, nga adda ti natuldokan nga İ, a kas ti Turko nga abesedario ket mangilaslasin ti nagbaetan ti maysa a natuldokan ken di natuldokan nga I. Ken, bayat a ti panagpapigsa iti Ingles ket iti umuna a silaba (Is), iti Turko daytoy ket adda ti maikadua a silaba (tan).[21] Ti İstanbul ket opisial idi a naampon a kas ti is-isu a nagan ti siudad idi 1930.[22][23] Ti tao a manipud iti siudad ket maysa nga İstanbullu (ad-adu ngem maysa: İstanbullular), urayno ti Istanbulite ket maus-usar itiInggles.[24]
Remove ads
Dagiti paammo
- Ti pundasion ti Byzantion (Bisansio) ket sagpaminsan, a naipangpangruna iti ensiklopediko wenno dagiti dadduma a maikatlo a taudan, ket naikeddengan a naikabil idi 667 BC. Nupay kasta, dagiti historiador ket sinuppiatda ti pudno a tawen a pannakabangon ti siudad. Ti sapasap a naidakdakamat ket ti obra ti maika-5 a siglo a BC a historiador a ni Herodoto, a nangibagbaga a ti siudad ket nabangon kalpasan ti sangapulo ket pito a tawen idi nabangon ti siudad ti Chalcedon,[11] a rimsua idi agarup a 685 BC. Nupay kasata, ni Eusebius, a bayat a nagituntunos nga idi 685 BC a kas ti tawen a nabangon ti Chalcedon, ket nangikabkabil ti pannakabangon ti Byzantion iti 659 BC.[12] Kadagiti adu pay a historiador, ni Carl Roebuck ket nangisingasing ti panawen ti 640 BC[13] bayat a dagiti dadduma ket nagisingasingda ti naladladaw. Iti maipatinayon, ti pannakaipabangon a petsa ti Chalcedon ket suheto ti pannakaisuppiat; bayat nga adu kadagiti nagtaudan ket mangikabilda idi agarupa a 685 BC,[14] dagiti dadduma pay ket mangikabilda ti 675 BC[15] wenno ti pay 639 BC (nga adda ti Byzantion a pannakabangon a naikabil idi 619 BC).[12] A kas, adda dagiti nagtaudan a nagpilpili ti panagitudoda ti pannakabangon ti Bisansio a mabirukan iti maika-7 a siglo BC.
Remove ads
Dagiti nagibasaran
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads