Imperio a Romano

Ti Imperio a Romano (Latin: IMPERIVM ROMANVM) ket isu ti kalpasan a Republikano a paset ti panawen iti taga-ugma a sibilisasion iti Romano, a naipakadumaan babaen ti maysa a autokratiko a porma iti gobierno ken dakkel a teritorio a tinengtengngel idiay Europa ken ti Mediterraneano.^[8]

Imperio a Romano Senatvs PopvlvsQve Romanvs (SPQR) "Ti Senado ken dagiti Tattao iti Roma" [nb 1]
27 BC–AD 476/1453
Ti Vexillum nga adda tiaquila ken panagkauna a Romano nga estado
Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.[2]
Kapitolio	Ti Roma ket isu laeng idi ti politikal a kapitolio aginggana idi AD 286 Adda pay dagiti nadumaduma a polikal a sentro idi panawen ti Tetrakia bayat a ti Roma ket agnaynayon a ti nominal, kultural, ken ideolohikal a kapitolio. Ni Konstantino pinatakder ken binagonna manen ti siudad iti Konstantinopla a kas ti baro a kapitolio iti imperio idi 330.[3] Ti Mediolanum (Milan) ket isu idi ti lumaud a kapadana idi agdama nga agnanayon a panagbingbingay ti Daya/Laud. Ti lumaud nga imperial a husgado ket naiyalis idi idiay Ravenna.
Sapasap a sasao	Latin – opisial laeng aginggana idi 620 AD, Griego – opisial idiay Dumaya nga Imperio kalpasan idi 620 AD
Relihion	Romano a paganismo – aginggana idi 380 AD, Kristianidad – estado a relihion kalpasan idi 380 AD
Gobierno	Autokrasia
Emperador
• 27 BC–AD 14	Augustus
• 378–395	Teodosio I
• 475–476 / 1449–1453	Romulus Augustus / Konstantino XI
Konsul
Lehislatura	Romano a Senado
Historikal a panawen	Klasiko nga antigo
• Gubat iti Actium	2 Septiembre 31 BC
• Oktabio naiproklama Augustus	27 BC
• Ti Dioklesiano ket ginuduana ti Imperial nga administrasion iti Daya ken Laud	285
• Konstantino ti Natan-ok nangibangon ti Konstantinopla a kas ti baro nga imperial a kapitolio	330
• Ipupusay ni Teodosio ti Natan-ok, sinarunuan babaen ti panagbingbingay iti Imperio iti dumaya ken lumaud a gudua	395
• Panakaikkat iti Lumaud nga Emperador Romulus Augustus/Fall of Constantinople *	AD 476/1453
Kalawa
25 BC[4][5]	2,750,000 km2 (1,060,000 sq mi)
50[4]	4,200,000 km2 (1,600,000 sq mi)
117[4]	6,500,000 km2 (2,500,000 sq mi)
390 [4]	4,400,000 km2 (1,700,000 sq mi)
Populasion
• 25 BC[4][6]	56800000
• 117[4]	88000000
Kuarta	(a) 27 BC – AD 212: 1 a balitok aureus (1/40 lb. iti balitok, napalaka iti 1/50 lb. babaen 212) = 25 a pirak denarii = 100 a gambang sesterces = 400 kobre asses. (b) 294–312: 1 a balitok aureus solidus (1/60 lb. iti balitok) = 10 a pirak argentei = 40 a gambang folles = 1,000 nadegrado a metal denarii (c) 312 ken dagiti sumaganad: 1 a balitok solidus (1/72 lb.) = 24 a pirak siliquae = 180 a gambang folles
Sinaruno Simmaruno Republika a Romano Lumaud nga Imperio a Romano Imperio a Bisantino
Parte ita nga aldaw ti	Pagpagilian  Albania  Arhelia  Andorra  Armenia  Austria  Azerbaijan  Bélga  Bosnia and Herzegovina  Bulgaria  Kroasia  Cyprus  Ehípto  Pransia  Georgia  Alemania  Gresia  Hungary  Iran  Irak  Israel  Italia  Jordan  Kosovo[a]  Kuwait  Lebanon  Liechtenstein  Libya  Luxembourg  Amianan a Macedonia  Malta  Moldova  Monaco  Montenegro  Morocco  Olánda  Portugal  Palestinian Territories  Romania  Rusia  San Marino  Saudi Arabia  Serbia  Eslobenia  Espania   Suisa  Siria  Tunisia  Turkia  Nagkaykaysa a Pagarian  Ukrania   Vatican City
* Dagitoy a napasamak ket nagmarka ti gibus iti Lumaud nga Imperio a Romano (286–476)[7] ken iti Dumaya nga Imperio a Romano (330–1453).

Ti 500 nga agtawen a Repubika a Romano, a sinarunuanna, ket napakapsot ti yaalsa babaen dagiti nadumaduma a sibil a gubat.^{[nb 2]} Adda dagiti nadumaduma a napaspasamak a kadawyan naidarirag anga agmarka ti panaglasat manipud iti Repaublika iti Imperio, a mairamnan ti pannakaidutok ni Julius Caesar a kas ti agnanayon a diktador (44 BC), ti Gubat iti Actium (2 Septiembre 31 BC), ken ti panagited ti Roman Senado iti Octabion ti honoripiko Augustus (16 Enero 27 BC).^{[nb 3]}

Ti Romano panagpadakkel ket nangrugi kadagiti aldaw iti Republika, ngem ti Imperio ket nagawatna ti kalatakan a gay-at babaen ni Emperador Trajan: itipanawen ti panagturayna (98 aginggana idi 117 AD) ti Imperio a Romano ket nagtengngel kadagiti agarup a 6.5 riwriw km^2[9] iti rabaw tidaga. Gapu ti kadakkel ti panaggay-at ti Imperio ken ti kaatiddog panag-ibtur, dagiti pagadalan kenkultura iti Roma ket adda dagiti nauneg ken nabayag nga impluensia iti panagrangrang-ay iti pagsasao, relihionn, arkitektura, pilosopia, linteg, ken dagiti porma ti gobierno kadagiti tinurayanna a teritorio, a naisangsangayan ti Europa, ken babaen ti kaibuksilan iti Europeano a panagpadakkel iti dagup ti moderno a lubong.

Iti naladaw a maikatlo a siglo AD, ni Dioklesiano ket nagipatakder ti pannakasanay iti panagbingbingay ti turay a nagbaetan dagiti uppat a kumaduaan nga emperadopr (makunkuna a kas ti tetrakia) tapno mapasayaat ti panaksalaknib kadagiti nawatiwat a teritorio, a nagpakabael daytoy ti panagtatingga iti Didigra iti Maikatlo a Siglo. Iti panawen dagiti sumaganad a dekada ti Imperio ket agnanayon a nabingbingay iti Daya/Laud a pagtayyekan. Kalpasan ti ipupusay ni Teodosio I idi 395 naminsan pay daytoy a nabingbingay.^[10]

Ti marmarba a Lumaud nga Imperio a Romano ket nalpas idi 476 idi napilit ni Romulus Augustus nga agibbet babaen ti Hermaniko daulo ti gubat a ni Odoakro.^[11] Ti Dumaya a Romano wenno Imperio a Bisantino ket nalpas idi 1453 iti ipupusay ni Konstantino XI ken ti pannakatiliw iti Konstantinopla babaen ni Mehmed II, daulo dagiti Otomano a Turko.^[12]

Dagiti pakaammo

1. Ta dagiti klasiko ken moderno a konsepto iti estado ket saan nga agpada, dagiti dadduma pay a mabalin ket mairaman ti Res publica Romana, Imperium Romanum wenno Romanorum (iti pay Griego: Βασιλείᾱ τῶν Ῥωμαίων – Basileíā tôn Rhōmaíōn – ["Dominion (Literal a ti 'pagarian') dagiti Romano"]) ken Romania. Res publica, a kas ti termino a mangitudtudo ti Romano a "mankomunidad" iti sapasap, ket mabalin a mangitudo iti Republikano ken ti Imperial a panawen, bayat a ti Imperium Romanum (wenno, sagpaminsan, Romanorum) ket maus-usar a mangitudo ti teritorio nga igayatan ti Romano a turay. Ti Populus Romanus, "t Tattao a Romano", ket kanayon a maus-usar par aiti Romano nga estado maitulag kadagiti dadduma a pagilian. Ti termino a Romania, ket naipakauna a lokal a termino para iti teritorio ti imperio ken dagiti para dagiti pay agtaeng, ket agparang iti Griego ken Latin a nagtaudan manipud iti maikapat a siglo ken dagiti sumaganada ken daytoy ket naiyawit iti Imperio a Bisantino. (Kitaen ti Wolff, R.L. "Romania: Ti Latin Imperio iti Konstantinopla". Iti: Speculum, 23 (1948), pp. 1–34 (pp. 2–3).)
2. Iti panawen ti panagsagsagaba iti Naladaw a Republika adda dagiti ginasot a napatay wenno natay a senador, ken ti Romano a Senado ket nasukatan kadagitipasurot iti Umuna a Triunbirato ken kalpasan daytoy ket dagiti Maikadua a Triunbirato.
3. Oktabio/Augustus opisial a nangirangarang nga isu ket nagisalakan ti Republika a Romano ken nagannad a nagpanglimo ti kabileganna babaen ti republikano a porma; dagiti konsul ket agtultuloyda a nabutosan, dagiti tribuna dagiti plebeio ket agtultoloyda nga agidaton kadagiti lehislasion, ken dagiti senador ket agsupsuppiatda pay laeng idiay Romano a Kuria. Nupay kasta, ni Oktabio, ken dagiti epektibo nga emperador a simmaruno, a nakaimpluensia kadagiti amin ken nagtengngel kadagiti nalpas a keddeng, ken iti nalpas a panagusig, adda dagiti sangaarbanan a makatulong kaniana, no nasken datoy.