Katay

Ti "katay" iti Ingles ket "saliva". Saan nga iyallilaw iti Salvia, pagsasao a Saliba (Colombia ken Venezuela)), wenno pagsasao a Saliba (Papua Baro a Guinea).

Ti katay wenno tupra ket pluido nga ekstraselular a patauden ken ilemlemmeng dagiti glandula ti katay iti ngiwat. Kadagiti tattao, ti katay ket agarup a 99% a danum, kasta met dagiti elektrolito, buteg, dagiti puraw a selula ti dara, dagiti selula ti epitelio (a sadiay mabalin a pagekstraktoan ti DNA), dagiti ensima (kas iti lingual lipase ken amilasa), ken dagiti ahente nga antimikrobial (kas iti secretory nga IgA, ken dagiti lisosima).

Katay iti dagiti bibig ti maladaga

Dagiti ensima a masarakan iti katay ket napateg iti panangirugi iti proseso ti panangsida iti gawgaw ken taba iti pagtaraon. Dagitoy nga ensima ket makatulong met a mangdadael kadagiti partikula ti taraon nga adda kadagiti abut dagiti ngipen, isu a masalakniban dagiti ngipen manipud iti pannakarunot ti bakteria. Mangar-aramid met ti katay iti paglinglingayan, a mangpaagneb ti taraon ken mangpalubos iti panangrugi ti panagtilmon, ken mangsalaknib iti buteg ti ngiwat manipud iti panagmaga.

Adda naisangsangayan a panggep ti katay para iti nadumaduma a sebbangan ti ayup malaksid iti pre-pannakalpa. Ti dadduma a langaylangayan ket agaramid kadagiti umok babaen ti napigket a katayda. Ti pagbatayan ti sopas ti umok ti billit ket umok ti Aerodramus. Ti nagita a katay, a maiserrek babaen dagiti ngipen, ket us-usaren dagiti kobra, karasaen, ken dadduma pay a kameng ti klado ti gita tapno aganup. Ti dadduma nga igges ket mangus-usar kadagiti na-modify a glandula ti katay tapno mangidulin kadagiti protina ti seda, a mausarda kalpasanna a mangaramid iti seda a linabag.

Komposision

Ti katay ti tao, a mapataud kadagiti glandula ti katay, ket buklen ti 99.5% a danum, ngem naglaon met iti adu a napateg a substansia, a pakairamanan dagiti elektrolito, buteg, kompuesto nga antibakterial ken nadumaduma nga ensima. Iti medisina, dagiti paset ti katay ket mabalin a mangted iti napateg a diagnostiko nga impormasion maipapan kadagiti sakit iti ngiwat ken iti intero a bagi.

• Danum: 99.5%
• Dagiti elektrolito:
  • 2–21 mmol/L a sodio (basbassit ngem plasma ti dara)
  • 10–36 mmol/L a potasio (nangatngato ngem plasma)
  • 1.2–2.8 mmol/L a kalsio (umasping iti plasma)
  • 0.08–0.5 mmol/L a magnesio
  • 5–40 mmol/L a kloruro (basbassit ngem plasma)
  • 25 mmol/L a bikarbonato (nangatngato ngem plasma)
  • 1.4–39 mmol/L a pospato
  • Yodo (ti konsentrasion ti mmol/L ket kadawyan a nangatngato ngem ti plasma, ngem agpannuray a variable segun ti pannangan iti yodo iti taraon)
• Buteg (ti buteg iti katay ket kangrunaan a buklen dagiti mukopolisakarido ken dagiti glukoprotina)
• Dagiti kompuesto nga antibakterial a (tiosianato, peroksido ti hidroheno, ken secretory nga immunoglobulina A)
• Epidermal growth factor (EGF)
• Ti katay ikkatenna ti sesio, a mabalin a mangsukat iti potasio kadagiti selula.^[1][2]
• Nagduduma nga ensima; kangrunaanna:
• Dagiti selula: posible nga agdagup iti 8 milion a selula ti tao ken 500 milion a selula ti bakteria iti kada mL. Ti kaadda dagiti produkto ti bakteria (dagiti basbassit nga organiko nga asido, amina, ken tiol) ket mangpataud no dadduma iti naalas nga angot ti katay.
• Opiorpina, maysa a mangkakapuy iti ut-ot, a masarakan iti katay ti tao
• Haptokorrina, maysa a protina a makisinggalut iti vitamin B₁₂ tapno masalakniban dayta manipud iti pannakadadael iti tian, sakbay nga makisinggalut iti paktor nga intrinseko.

Inaldaw a panagruar ti katay

Agsusuppiat dagiti eksperto maipapan iti kaadu ti katay nga ipaay ti nasalun-at a tao. Ti produksion ket mapattapatta nga 1,500 mL iti kada aldaw ket awaten dagiti managsirarak nga agbassit unay ti kaadu bayat ti pannaturog. Kadagiti tattao, ti glandula a submandibular ti mangkontribusion iti agarup a 70 agingga iti 75% kadagiti sekresion, bayat a ti glandula a parotida ti mangsekreto iti agarup a 20 agingga iti 25%; maparuar dagiti babassit a kantidad manipud kadagiti dadduma a glandula ti katay.

Dagiti annongen

Babaen ti panagtignay ti amilasa ken ti dadduma pay nga ensima, makatulong ti katay iti pannakalpa ti taraon ken iti panangtaginayon iti kinadalus ti ngiwat. Ti katay lapdanna ti panagdakkel dagiti bakteria a pakaigapuan ti sakit, ken maysa a kangrunaan a banag dayta iti panangtaginayon iti kinasalun-at ti bagi ken ngiwat babaen ti pananglappedna iti panagrugit ti ngipen. Agtignay met ti katay a kas buffer, a mangkissay iti kinaasides dagiti paset ti taraon gapu iti nangangato a kaadu ti bikarbonato ken pospato.

Lubrikante

Mangabbong ti katay iti mukosa ti ngiwat, a mekanikal a mangsalaknib iti dayta manipud iti pannakadangran bayat ti pannangan, panaglukob, ken panagsao. Gagangay ti panagsakit ti ngiwat kadagiti tattao nga agkurang ti katay (xerostomia) ken ti taraon (nangnangruna ti namaga a taraon) ket agtalinaed iti uneg ti ngiwat.

Pannakalpa

Dagiti panagdihestibo ti annongen ramanenda ti panangpaagneb iti taraon ken panangtulongna a mangpataud iti bolus ti taraon. Gapu iti lubrikante nga annongen ti laway, nalaka a makalusot ti bolus ti taraon manipud iti ngiwat nga agturong iti esopago. Naglaon ti katay iti ensima nga amilasa, a maawagan met iti ptyalin, a makabael a mangburek iti amidon iti nalaklaka nga asukar, a kas iti maltosa ken dekstrina, a mabalin a maburek pay iti bassit a bagis. Iti ngiwat mapasamak agarup 30% ti pannakalpa ti amidon. Mangiruar met dagiti glandula ti katay iti salivary lipase tapno mangrugi ti pannakalpa ti taba. Ti salivary lipase ket dakkel ti akemna iti pannakalpa ti taba kadagiti maladaga gapu ta kasapulan pay ti pancreatic lipase ti sumagmamano a panawen tapno agparang.

Akem iti panagraman

Adda akem ti katay iti panagraman. Dayta ti likido a sadiay manggun-od dagiti kemikal kadagiti selula a reseptor ti raman (kaaduanna a mainaig iti lingual papillae). Dagiti tattao nga addaan iti nangkissay a katay mabalinda nga agpasar iti disgeusia (nakissayan a kabaelan nga agraman, wenno panangrikna iti metaliko a raman), a mapasamak kas dakes nga epekto ti dadduma nga agas a mailak-am.

Panangdiagnos iti sakit

Mabalin a mausar ti lawag iti pannakaaramid dagiti saan a makasumrek a biomarkador tapno madiagnos ti kaadda wenno peggad ti dadduma a sakit, kas iti bukbok ken periodontitis.

Dadduma pay

Panagaramid

Panagkukua

Panagtupra

Ti panagtupra ket ti tignay a mangibulos iti katay wenno dadduma pay a banag manipud iti ngiwat. Iti adu a paset ti lubong, maibilang dayta a di naemma ken maysa a di maiparbeng iti kagimongan, ket no dadduma maiparit dayta. Iti dadduma a pagilian, kas pagarigan, maiparit dayta gapu iti kinadayaw ti publiko ken panangpadas a mangkissay iti panagsaknap ti sakit. Mabalin a saan a nainget a maipatungpal dagitoy a linteg, ngem idiay Singapur, ti multa para iti panagtupra ket mabalin nga aginggat SGD$2,000 para kadagiti adu a salungasing, ken mabalin pay a maaresto ti maysa.^{[masapul a dakamaten]} Idiay Tsina, ad-adda a maakseptar iti kagimongan ti panagtupra (uray no opisial a saan nga anamongan wenno ilegal), ken gagangay pay laeng dagiti eskupidera kadagiti dadduma a kultura. Dadduma nga ayup, uray dagiti tattao iti dadduma a kaso, agusarda iti panagtayyek kas automatiko a pamay-an ti panagdepensa. Nalatak dagiti kamelio a mangaramid iti daytoy, nupay nasanay a saan nga ar-aramiden ti kaaduan a naamo a kamelio.

Ti panagtupra ti maysa a naimpektaran a tao (kas pagarigan, ti addaan iti SARS-CoV-2) a ti katayna ket naglaon iti adu a birus, ket pagpeggadan ti salun-at ti publiko.

Pigket para iti panangaramid kadagiti umok dagiti billit

Adu a billit iti pamilia ti langaylangayan, nga Apodidae, ti mangpataud iti napigket a katay bayat ti panawen ti panagumok tapno agkaykaysa dagiti material tapno agaramid iti umok. Dua a sebbangan ti langaylangayan iti henero nga Aerodramus ket mangibangon kadagiti umokda babaen iti katayda laeng, ti pagbatayan ti sopas ti umok ti billit.

Panangdildil iti sugat

Nangruna nga artikulo: Panangdildil iti sugat

Ti gagangay a pammati ket ti katay nga adda iti ngiwat ket addaan kadagiti masna a disimpektante, a mangiturong kadagiti tattao a mamati a makagunggona ti "panangdildil kadagiti sugatda". Nadiskobre dagiti managsirarak, iti Unibersidad ti Florida idiay Gainesville, ti maysa a protina a maawagan iti nerve growth factor (NGF) iti katay dagiti utot. Dagiti sugat a nawarsi iti NGF ket mamindua a naparpartak nga umimbag ngem kadagiti sugat a di natratar ken saan a nadildilan; gapuna, makatulong ti katay a mangpaimbag kadagiti sugat, kadagiti dadduma a sebbangan ti animal. Nasarakan ti NGF iti katay ti tao, kasta met kadagiti antibakterial nga ahente kas ti secretory mucin, IgA, lactoferrin, lysozyme ken peroxidase. Saan a napaneknekan a ti panangdildil ti tao kadagiti sugat ket mangdisinfect kadakuada, ngem mabalin ti panangdildil a makatulong a mangdalus iti sugat babaen ti panangikkat kadagiti dadakkel a kontaminante a kas iti rugit ken mabalin a makatulong a direkta a mangikkat kadagiti makaakar a bagi babaen ti panangbuggo kadakuada. Gapuna, ti panangdildil ket maysa a pamay-an ti panangpunas kadagiti patoheno, a makatulong no awan ti nadalus a danum para iti ayup wenno tao.

Klasiko a panangkondision

Nangruna nga artikulo: Klasiko a panangkondision

Iti klasiko nga eksperimento ni Ivan Pavlov, dagiti aso ket nakondision nga agkatay a kas sungbat iti panaguni ti kampana; daytoy a panangparegta ket nainaig iti pannangan wenno bisin. Mainaig met ti panagkatay iti panagbakkuar. Kadawyan a maporma ti katay iti ngiwat babaen ti tignay a maawagan iti panagsilnag, a mabalin a boluntario wenno saan a boluntario.

Panagaramid dagiti naingel nga inumen

Agusar ti dadduma a nagkauna a kultura kadagiti nagngalngal a bukbukel para iti panagaramid dagiti naingel nga inumen, a kas iti chicha, kasiri, wenno sake.

Dagiti kasukat

Adda dagiti magatang a kasukat ti katay.^[3]

Kitaen pay

• Fasting spittle
• Kangrunaan a numero ti reproduksion