Limon

Ti limon (Citrus x limon) ket maysa a bassit kankanayon a berde a mula a patneng iti Asia, ken ti immitlog a duyaw a prutasna. Ti prutas ket inus-usar para iti panagluto ken dagiti pay saan a panggep ti pangluto iti amin a sangalubongan, naipangpangruna ti tubbogna, ngen ti lasagna ken ti ukisna (nanam) ket inus-usar pay iti panagluto ken panagiyurno. Ti tubbog ti limon ket agarup a 5% aginggana ti 6% a sitriko asido, a mangited ti limon iti naalsen a nanamna. Ti naisangayan a naalsem a nanam ti limon ket mangaramid daytoy a nangruna limug kadagiti mainum ken makmakan a kas ti limonada.

Limon
Ti mula a limon nga addaan kadagiti bunga ken sabong.
Taksonomia
Pagarian:	Plantae
Klado:	Tracheophytes
Klado:	Angiospermae
Klado:	Eudicotidae
Klado:	Rosids
Urnos:	Sapindales
Pamilia:	Rutaceae
Henero:	Citrus
Sebbangan:	C. limon
Dua a nagan
Citrus limon (L.) Osbeck
Kapada a nagan[1]
Listaan Citrus × aurantium subsp. bergamia (Risso & Poit.) Engl. Citrus aurantium subsp. bergamia (Risso) Wight & Arn. Citrus aurantium var. bergamia (Risso) Brandis Citrus × aurantium var. mellarosa (Risso) Engl. Citrus × bergamia Risso & Poit. Citrus × bergamia subsp. mellarosa (Risso) D.Rivera & al. Citrus × bergamota Raf. Citrus × limodulcis D.Rivera, Obón & F.Méndez Citrus × limonelloides Hayata Citrus × limonia Osbeck Citrus × limonia var. digitata Risso Citrus × limonum Risso Citrus medica var. limon L. Citrus medica f. limon (L.) M.Hiroe Citrus medica f. limon (L.) Hiroë Citrus medica subsp. limonia (Risso) Hook. f. Citrus × medica var. limonum (Risso) Brandis Citrus × medica subsp. limonum (Risso) Engl. Citrus medica var. limonum (Risso) Brandis Citrus × mellarosa Risso Citrus × meyeri Yu.Tanaka Citrus × vulgaris Ferrarius ex Mill. Limon× vulgaris Ferrarius ex Miller

Pakasaritaan

Misterio ti taudan ti limon, uray no naipagpagarup a dagiti limon ket immunada a naimula idiay Akin-abagatan nga India, akin-amianan a Burma, ken Tsina.^[2][3] Ti panagadal ti henetiko a taudan ti limon ket naireporta a daytoy ket hibrido a baetan ti naalsem a narangha ken citron.^[4]

Dagiti limon ket ammo babaen dagiti Hudio iti Herusalem, nga isuda segun ken ni Josefo, ket binatbatuda ti nagkamkamali a padi idi las-ud ti piesta idi tawtawen ti 90 BC,^[5] urayno ti Hudio a tradision ket mangtalinaay a daytoy ket naaramid nga inusar dagiti citron, a saan a dagiti limon.^[6] Simrekkda idiay Europa idiay asideg ti akin-abagatn nga Italia iti saan a naladladaw ngem umuna a siglo AD, idi las-ud ti panawen ti Taga-ugma a Roma. Nupay kasta, dagitoy ket san nga adu a naimuymuyongan. Naipayammo kalpasanna daytoy idiay Persia ken kalpasanna idiay Irak ken Ehipto idi agarup a 700 AD. Ti limon ket immuna a nairehistro iti literatura iti maysa a maika-10 a siglo a treatado ti Arabiko iti panagtaltalon, ken inus-usar pay idi a kas maysa nga ornamental a mula kadagiti nasapa nga Islamiko a hardin.^[2][3] Daytoy ket adu a naiwarwaras iti amina nga Arabiko alubong ken ti rehion ti Mediteraneo idi baetan ti 1000 ken 1150.

Ti immuna nga adu a pannakaimulmula dagiti limon idiay Europa ket nangrugi idiay Genoa idi tengnga ti maika-15 a siglo.^[3] Kalpasan daytoy ti limon ket naipayammo idiay Kaamerikaan idi 1493 idi ni Christopher Columbus ket nangiyeg kadagiti bukel ti limon idiay Hispaniola kadagiti panagbanbaniagana. Ti Kastila a panagrukma iti amin a Baro a Lubong ket nangtulong ti pannakaiwarwaras dagiti bukel ti limon. Daytoy ket nangruna nga inus-usar a kas ornamental a mula ken para iti medisina.^[3] Idi maika-19 a siglo, dagiti limon ket kaaduanen a naimulmula idiay Florida ken California.^[7]

Idi 1747, dagiti eksperimento ni James Lind kadagiti marino a nagsagsagaba iti eskorbuto ket nairamraman ti panagnayon ti tubbog ti limon kadagiti kankanenda, urayno ti bitamina C ket saan pay idi ng ammo.^[8][9]

Ti taudan ti balikas a limon ket mabalin a ti Tengnga a Daya. Ti maysa kadagiti kasapaan a pannakaibagbaga ti "limon" ket nagparang iti maysa a dokumento idi 1420–1421. Ti balikas ket naala manipud iti Duog a Pranses ti limon, isu a ti Italiano ket limone, manipud iti Arabiko ti laymūn wenno līmūn ليمون, ken manipud iti Persiano ti līmūn لیمو, ti sapasap a termino ti citrus a prutas, a kapadpada daytoy ti Sanskrio ti निम्ब (nimbū, “dalayap”).^[10]