Plema

Para iti humor iti taga-ugma a medisina, kitaen ti Humorismo.

Para iti Britaniko nga artista, kitaen ti Phlegm (artista).

Ti plema (Taga-ugma a Griego: φλέγμα, romanisado: phlégma, lit. 'panagebbal', isu a "humor gapu iti pudot") ket buteg a patauden ti sistema ti panaganges, malaksid ti patauden ti karabukob ken agong. Masansan a tumukoy dayta iti buteg iti pagangsan a maparuar babaen ti panaguyek, a pagaammo met kas esputo. Ti plema, ken ti buteg kas maysa a sibubukel, ket talaga a maysa a gel a naibatay iti danum a buklen dagiti glukoprotina, immunoglobulina, lipido ken dadduma pay a substansia. Agduduma ti pakabuklanna depende iti klima, henetika, ken kasasaad ti sistema ti immuno. Mabalin nga agbaliwbaliw ti marisna manipud iti nalawag agingga iti nalamuyot wenno nasipnget a duyaw ken berde, manipud iti nalawag agingga iti nasipnget a kape, ken uray agingga iti nasipnget a dapuen depende iti linaonna. Gagangay a mangpataud ti bagi iti agarup 1 a litro ti plema iti inaldaw tapno maala ken mapunas dagiti substansia iti angin ken dagiti bakteria iti agong ken karabukob.

Paggiddiatan ti buteg ken plema

Maikontra iti gagangay a di umiso a kapanunotan ken di umiso a panangusar, saan a kanayon nga agpapada ti buteg ken plema.

Buteg

Ti buteg ket gagangay a mangsalaknib a layer iti aglawlaw ti dalan ti angin, mata, nasal turbinate, ken trakto nga urohenital. Ti buteg ket maysa a napigket a biskoelastiko (Ingles: viscoelastic a gel a patauden iti dalan ti angin dagiti submukosal a glandula ken dagiti kalis a selula (Espaniol: célula caliciforme, Ingles: goblet cell) iti pagangsan, ket kangrunaan a danum dayta. Naglaon met dayta iti dagiti glukoprotina, nga addaan iti nangato a molekular a kadagsen, ken a mangporma kadagiti nalinia a polimero.

Plema

Ad-adda a mainaig ti plema iti sakit ngem ti buteg, ket mabalin a narigat nga ikkaten ti indibidual manipud iti bagi. Ti plema ket napuskol a panagibukbok iti dalan ti angin bayat ti sakit ken panagletteg. Kadawyan a naglaon ti plema iti buteg nga addaan iti birus, bakteria, dadduma pay a basura, ken dagiti natinnag a selula ti panagletteg. Apaman a ti plema ket nairuar babaen ti panaguyek, agbalinen dayta a esputo.

Nalabes a panagpataud ti plema

Adu a banag a makagapu iti kinaadu ti plema iti karabukob wenno laringe.

• Panangabuso iti boses: Ti panangabuso iti boses ket ti di umiso a panangusar wenno nalabes a panangusar iti boses, iti saan a nasalun-at a pamay-an kas iti panangdalus iti karabukob, panagpukkaw, panagikkis, panagsao iti napigsa, wenno di umiso a panagkanta.
  • Panangdalus iti karabukob: Ti panangdalus iti karabukob ikkatenna wenno palag-anen ti plema, ngem agdidinnungpar dagiti vocal cord, a pakaigapuan ti panagletteg ken kasta met nga ad-adu a plema.
  • Panagpukkaw / panagikkis: Ti panagpukkaw ken panagikkis pakaigapuanda ti panagdinnungpar dagiti vocal cord, a kasta met pakaigapuan ti panagletteg ken plema.
  • Dagiti nodulo: Ti nalabes a panagpukkaw, panagikkis, ken di umiso a panagkanta, agraman ti dadduma pay a dakes a kababalin iti boses, ket mabalin a mangpataud kadagiti nodulo iti dagiti vocal fold.
• Panagsigarilio: Ti asuk ket napudot, namaga, narugit nga angin a mamagmaga kadagiti vocal cord. Tunggal aganges ti asuk, marugitan ti laringe kadagiti sabidong a manglapped iti rehidratasionna iti agarup 3 nga oras. Kasapulan dagiti vocal cord ti umdas a panangbabasa ket aglettegda no saan nga umdas a nasalimuot. No agletteg ken agparparut dagiti vocal fold, masansan a maparnuay ti plema tapno mangikagumaan a mangpalag-an iti kinamaga. Iti panaglabas ti panawen, mabalin nga agresulta daytoy iti "uyek ti managsigarilio".
• Sakit: Bayat ti panagsakit a kas iti trangkaso, panateng, ken pulmonia, ad-adda nga umadu ti plema kas panangpadas a mangikkat kadagiti bakteria wenno birus a partikulo iti uneg ti bagi. Ti nakaro a bronkitis ket maysa a kangrunaan a sakit a pakainaigan ti nalabes a plema. Ti kangrunaan a sintoma ti nakaro a bronkitis ket ti nalabes a kaadu ti plema ken kadawyan a gapuanan ti impeksion ti birus, ket dagiti laeng impeksion ti bakteria, a manmano, ti maagas babaen ti antibiotiko.
• Hay fever ken angkit: Iti hay fever ken angkit, ti akin-uneg a lupot kadagiti bronkiolo ket agparparut ken mangpataud iti sobra a plema, a mabalin a mangsilo kadagiti dalan ti angin.
• Panangrugit iti angin: Kadagiti panagadal kadagiti ubbing, natakuatan a dagiti mangrugit iti angin paaduenda ti plema babaen ti panangpamagada ken panangriribukda kadagiti paset ti karabukob.^{[masapul a dakamaten]}

Panangikkat iti plema

Ti plema ket gagangay a sumalog iti likud ti karabukob ket mabalin a malunag nga awan ti peggadna iti salun-at. Apaman a makadanon iti tian, ikkaten dagiti gastriko nga asido ken sistema ti pannakalpa ti plema ken ikkaten dagiti mikrobio nga adda iti dayta. Iti dadduma a kultura, maibilang a tabu iti kagimongan ti panangalimon iti plema, a nadeskribir kas makarimon wenno saan a nadalus. Kas pagarigan, maysa a proverbio nga Igbo ket mangusar iti panangalimon iti plema kas maysa a metapora iti dakes nga aramid. Kasta met, gapu iti panangmatmat ti kagimongan iti panagtupra (ti alternatibo iti panangalimon) iti dadduma a komunidad, dagiti babbai ti ad-adda a mangalimon iti plema, ken manmano a mangibaga a napasaranda dayta.

Ti alternatibo iti panangalimon ket ti panangdalus iti karabukob. Tapno maaramid daytoy, masapul a mairikep ti ngiwat ken nainget a mailang-ab ti angin iti agong. Ti napigsa a pannakalang-ab babaen ti agong ket mangguyod iti sobra a plegma ken naagong a buteg iti karabukob, a sadiay dagiti piskel iti karabukob ken dila agsaganada a mangiruar iti dayta. Apaman a naaramid daytoy, mangporma ti dila iti korte nga U, bayat nga agpapada a papigsaen ti angin ken ti katay iti sanguanan babaen kadagiti piskel iti likud ti tengnged. Iti daytoy a punto, addanto ti plema iti ngiwat ket nakasagana itan a maitupra a kas esputo.

Dagiti maris ti plema

Mabalin nga agduduma ti maris ti plema. Mabalin a mangibaga ti marisna iti napateg a pamalatpatan maipapan iti salun-at ti maysa a tao.

• Duyaw wenno berde: Ipakita ti impeksion a masansan a gapu iti birus wenno bakteria. Ti maris ket gapu iti ensima a patauden dagiti puraw a selula ti dara a mangparmek iti impeksion.
• Nalawag: Ipakita ti alerhia. Dagiti membrana ti buteg ket mangpataud kadagiti histamina ken mangpataud iti ad-adu a plema.
• Nalabaga: Ipakita ti namaga nga angin. Ti nasal spray ket mabalin nga usaren a mangpalag-an kadagiti sintoma ti namaga nga agong ken karabukob. Mabalin met a mapasamak dayta gapu iti dara (kas koma no (n)agdaringungo ti tao, wenno adda kanser ti bara).

Dagiti sakit a mainaig iti plema

Mabalin a ti plema ti mangitugot kadagiti larba ti parasito iti bagis (kitaen ti hookworm). Mabalin a sintoma ti nakaro a sakit (kas iti daig) ti nadara nga esputo, ngem mabalin met a saan unay a nakaro a sintoma ti bassit a sakit (kas iti bronkitis). Iti naud-udi a kaso, gagangay a bassit a urit-uritan iti dara ti esputo. Kanayon a serioso a sakit ti panaguyek ti adu a dara, ket rumbeng nga agpadoktor ti asinoman a makarikna iti dayta.

Dagiti apoplegmatismo, iti pre-moderno a medisina, ket dagiti agas a mangalngal tapno maikkat ti plema ken dagiti humor.

Pakasaritaan

Plema ti humorismo

Nangruna nga artikulo: Humorismo

Ti humorismo ket taga-ugma a teoria a napno ti bagi ti tao iti uppat a kangrunaan a substansia, a maawagan iti uppat a humor, a mabalanse no nasalun-at ti maysa a tao. Nainaig unay dayta iti kadaanan a teoria maipapan iti uppat nga elemento ken kunana a dagiti amin a sakit ken depekto ti resulta ti sobra wenno kurang a nangisit nga apro, duyaw nga apro, plema, ken dara. Ni Hippocrates, maysa a taga-ugma a Griego a mangngagas, ti mabigbig a nangpataud iti daytoy a teoria, idi agarup 400 K.K.P. Iti Akinlaud a lubong, nangimpluensia dayta iti panagpampanunot ti medisina iti nasurok a 2,000 a tawen, agingga a napukaw ti panagtalekda idi dekada 1800.

Iti sidong dayta a sistema, maipagarup a ti plema ti mangpataud iti aleng-aleng ti maysa a tao. Iti Espaniol, daytoy a kadaanan a pammati ket napreserba iti sao a "flemático", a sadiay mabalin a literal daytoy a sao (a tumukoy iti kaadda ti plema) wenno piguratibo (a tumukoy iti nabannayat, kalmado a kababalin).^[1]

Ti kaugalian a kaipapanan ti kaadda ti "plema" isu ti kinaandur ken saan a maimpluensiaan iti emosion. Iti 1889 a panagpakada ni Sir William Osler idiay Unibersidad ti Pennsylvania, dinakamatna ti kinatalinaay a kasapulan kadagiti mangngagas. "'Ti kinatalinaay kaipapananna ti kinalamiis ken kinaadda ti panunot iti sidong ti amin a kasasaad, kinaalumamay iti tengnga ti bagyo, kinalawag ti panangukom iti panawen ti nakaro a peggad, kinaawan panaggaraw, kinaawan pannakasinga, wenno, no usaren ti maysa a kadaanan ken naimpusuan a sao, plema [kayatna a sawen, kinadungngo]".^[2][a]

Ti plema ti humorismo ket adayo a naiduma iti plema kas ti pannakaipalpalawagna ita. Ti Nobel laureate a ni Charles Richet MD, idi inladawanna ti "plema wenno pituitario a panagiruar" (Ingles: phlegm or pituitary secretion) ti humorismo, idi 1910 dinamagna iti retoriko a pamay-an, "daytoy a karkarna a likido, a pakaigapuan dagiti tumor, klorosis, reumatismo, ken kakokimia (Ingles: cacochymia) — sadino dayta? Asino ti makakitanto iti dayta? Asino ti nakakita iti dayta? Ania ti maibagatayo maipapan iti daytoy nagarapaap a pannakaidasig dagiti humor iti uppat a grupo, a dua kadagitoy ket talaga a pinanunot laeng?"^[3][b]

Dagiti nota

1. Iti Ingles: "Imperturbability means coolness and presence of mind under all circumstances, calmness amid storm, clearness of judgment in moments of grave peril, immobility, impassiveness, or, to use an old and expressive word, phlegm."
2. Iti Ingles: "this strange liquid, which is the cause of tumours, of chlorosis, of rheumatism, and cacochymia - where is it? Who will ever see it? Who has ever seen it? What can we say of this fanciful classification of humours into four groups, of which two are absolutely imaginary?"