Tonga

Ti Tonga (/ˈtɒŋ(ɡ)ə/, lokal: [ˈtoŋa]^[8]), opisial a nanaganan ti Pagarian ti Tonga (Tongano: Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga), ket ti maysa a pagilian iti Polinesia, ken maysa pay a purpuro a buklen dagiti 169 nga isla, a kadagitoy ket 36 dagiti natagtagitao.^[1] Ti dagup a kalawa ti purpuro ket agarup a 750 kuadrado kilometro (290 sq mi) a naiwarwaras kadagiti 700,000 kuadrado kilometro (270,000 sq mi) iti akin-abagatan a Taaw Pasipiko. Manipud idi 2016, ti Tonga ket addaan it ipopulasion iti 100,651,^[9][10][11] 70% kadagitoy ket agnanaed iti nangruna nga isla ti Tongatapu.

Pagarian ti Tonga Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga  (Tongano) Kingdom of Tonga  (Ingles)
Wagayway Eskudo
Napili a pagsasao: "Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa" "Tawidko ti Dios ken Tonga"
Nailian a kanta: "Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga" "Ti Kanta ti Ari ti Is-isla ti Tonga"
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Nukuʻalofa 21°08′S 175°12′W
Opisial a sasao	Ingles Tongano
Grupgrupo ti etniko (2018[1])	97% Tongano 0.7% Euronesiano 2.3% Dadduma
Relihion (2011)[2][3]	98% Kristianidad —54% Methodismo —18% Mormonismo] —15% Katolisismo —11% Dadduma a Kristiano 1% Awan relihion 1% Dadduma
Nagan dagiti umili	Tongan
Gobierno	Unitario a parlamentario a batay-linteg a monarkia
• Monarko	Tupou VI
• Kangrunaan a Minsitro	Siaosi Sovaleni
• Tagabitla ti Asemblia	Fatafehi Fakafanua
Lehislatura	Lehislatibo nga Asemblia
Wayawaya
• manipud iti protektorado ti Reino Unido	4 Hunio 1970
Kalawa
• Dagup	748 km2 (289 sq mi) (Maika-175)
• Danum (%)	4.0
Populasion
• Senso idi 2016	100,651[4] (Maika-199)
• Densidad	139/km2 (360.0/sq mi) (Maika-76a)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2019
• Dagup	$655 a riwriw
• Tunggal maysa a tao	$6,496[5]
GDP (nominal)	Karkulo idi 2019
• Dagup	$493 a riwriw
• Tunggal maysa a tao	$4,888[5]
Gini (2015)	37.6[6] kalalainganna
HDI (2019)	0.725[7] nangato · Maika-104
Kuarta	Paʻanga (TOP)
Sona ti oras	UTC+13
Pagmanehuan	kanigid
Kodigo ti panagtawag	+676
Kodigo ti ISO 3166	TO
TLD ti internet	.to
Naibatay kadagiti pigura idi 2005.

Sakupen ti Tonga iti agarup a 800 kilometro (500 mi) iti maysa a linia ti amianan–abagatan. Palikmutan daytoy babaen ti Fiji ken Wallis ken Futuna (Pransia) iti amianan a laud; ti Samoa iti amianan a daya; ti Baro a Caledonia (Pransia) ken Vanuatu iti laud; ti Niue (ti kaasitgan a gangganaet a teritorio) iti daya; ken ti Kermadec (Baro a Selanda) iti abagatan a laud. Ti Tonga ket agarup a 1,800 kilometro (1,100 mi) manipud iti Isla Amianan ti Baro a Selanda.

Manipud idi 1900 aginggana idi 1970, ti Tonga ket addaan idi iti kasasaad a protektorado nga estado ti Britaniko. Tinartaripato idi ti Reino Unido dagiti gangganaet a pannakibiang ti Tonga babaen ti maysa a Tulag ti Pannakigayyem, ngem ti Tonga ket saan a nagibbet ti kinaturayna iti ania man a gangganaet a bileg. Idi 2010, nangala ti Tonga ti maysa a napateg nga addang nga umadayo iti bukodna a tradisional nga absoluto a monarkia ken iti ipapanna nga agbalin a maysa a napno nga agannong a batay-linteg a monarkia, kalpasan dagiti reporma ti lehislatibo a nakaiturongan ti waya para iti immuna a sangkapaset a representatibo a panagbubutosna.

Etimolohia

Kadagiti adu a sasao a Polinesio, a mairaman ti Tongano, ti balikas a tonga ket agtaud manipud iti fakatonga, a ti kayatna a sawen ket "agpaabagatan", ken kastoy a nanaganan ti purpuro gapu ta daytoy ti akin-abagatan unay a grupo kadagiti grupo ti isla ti tengnga a Polinesia.^[12] Ti balikas a tonga ket maipada iti Hawayano a balikas ti “kona,” a ti kayatna a sawen ket “papanan a turong ti angin,” a daytoy ti kasisigud a nagan para iti Distrito ti Kona iti Hawai’i.^[13]

Nagbalin nga ammo ti Tonga iti Laud kas ti "Friendly Islands" (Mannakigayyem nga Is-isla) gapu ti nasayaat a resepsion ken ni Kapitan James Cook iti immuna panagbisitana idi 1773. Simmangpet isuna iti panawen ti tinawen a piesta ti ʻinasi, a maipapan iti donasion iti Umuna a Bungbunga iti Tuʻi Tonga (ti monarko ti is-isla), ken isunaket nakaawat iti imbitasion kadagiti rambakan. Ngem iti met mabalin a mapasamak, segun ti mannurat a ni William Mariner, dagiti daulo ti politiko ket kayatda kano a patayen ni Cook iti lasud ti rambakan, ngem saanda met nga inaramid daytoy gapu ta saanda a nagtunos iti maysa a plano ti aksion a mangbanag iti daytoy.^[14]