Havayi

Havayi esas Usana stato, ed anke arkipelago kun 122 insuli. Denordweste adsudeste, la precipua esas Niihau, Kauai, Oahu, Molokai, Lanai, Kahoolawe, Maui ed Havayi. Segun la demografiala kontado di 2020, ol havis 1 455 271 habitanti. Lua tota surfaco esas 28 311 km². Lua chef-urbo e maxim populoza urbo esas Honolulu.

Havayi Hawaii (Angla) Hawaiʻi (Havayiana) Stato di Usa Extingita volkano Mauna Kea, kun aktiva volkano Mauna Loa addope. Chefurbo Honolulu Maxim granda urbo Honolulu Oficala linguo o lingui: Angla e Havayiana Surfaco 28 311 km² Habitanti Denseso di habitantaro 1 455 271 (2020) 45.33 hab./km² Guvernisto Josh Green (D) Fondita o kreita 21ma di agosto 1959 Posto-kodexo abreviuro HI Horala zono UTC-10 Reto www.hawaii.gov

Historio

La dato dil arivo di unesma habitanti en l'arkipelago esas necerta. On kredas ke Polineziani veninta de Insuli Marquesas od Insuli Society arivis ibe cirkume yaro 300. Kelk arkeologiisti kredas ke altra grupo, qua originis de Tahiti, arivis en Havayi cirkume yaro 1100. Ca posa migrado detaligesis en Havayiana mitologio pri Paʻao, homo qua posible originis de Samoa ed introduktis homala sakrifiko. Altra studiisti afirmas ne existar evidentesi, sive arkeologiala, sive linguala, pri arivo di Tahitiani. Existas evidentaji pri koloniigo dil insuli inter yari 900 e 1200, e ke ante l'arivo di Europani, l'insuli kontrolesis da diversa lokala chefi, e lua habitantaro kreskis lente.

Rejulo Tereoboo, de Owyhee, transportanta donacaji por James Cook.

De 1565 til 1815, Hispana galioni trairis Pacifiko de Acapulco, Nova-Hispania (nun Mexikia) til Manila, en Filipini, uzanta sekreta itinerario. Kelka historiisti kredas ke li konocis Havayiana insuli. Cirkume 1589, Abraham Ortelius publikigis mapo montranta insuli an la centro di Pacifiko, proxim Tropiko di Kankro. En 1743, Britaniana komodoro George Anson kaptis Hispana galiono qua havis mapo qua montris grupo di insuli an la sama latitudo kam Havayi, ma kun longitudo dek gradi adeste. La voyajo di James Cook en januaro 1778 judikesas kom l'unesma kontakto di Havayiani kun Europani. Cook nomizis l'arkipelago Sandwich Insuli, memoriganta John Montagu, 4ma Komto di Sandwich.

Pos la voyaji di Cook, l'arkipelago ne vizitesis dum 7 yari, ma en 1786, altra viziti di Europani divenis frequa. Dum la fino dil 18ma yarcento, komerco di peli developesis inter Nord-Amerika ed Azia. L'insuli divenis fonto di provizuri por ta navi. Historiisto Ralph Kuykendall deskriptis ta viziti fakte kom "invado", qua gradope destruktis lokala kulturo, ed introduktis paf-armi, alkoholo, tabako, planti ne-nativa, ed insekti e skorpioni, animali til lore nekonocita en l'insuli. Lokala habitanti esis vundebla ad Europana morbi, e 40 yari pos ke Cook arivis, on kalkulis ke la habitantaro dil insuli diminutis per la duimo, e duris diminutar dum la 19ma yarcento. Dum la yari 1850a, rubeolo mortigis 1/5 de Havayiana habitantaro.^[1]

Dum la yari 1780a e komenco dil yari 1790a, Havayi subdividesis en diversa rejii, qui luktis l'unu kontre l'altru. En 1795, militi finis kande Kamehameha, lor chefo (ali’i) dil insulo Havayi, konquestis la maxim multa insuli dil arkipelago, inkluzinta Maui, Oahu, Molokaʻi e Lānaʻi, e fondis rejio Havayi (Ke Aupuni Hawai‘i), qua agnoskesis da Europana povi ed Usa. Til 1893, Havayi esis nedependanta rejio.

En januaro 1893, rejino Liliʻuokalani revokesis da provizora guvernerio. Usa anexis Havayi kom sua teritorio ye la 7ma di julio 1898.

Havayi divenis Usana stato ye la 21ma di agosto 1959.

Geografio

Topografiala mapo di Havayi.

Kaskado en Havayi-insulo

Havayi situesas en mez-Pacifiko, 3 900 km sud-weste de San Francisco. La maxim granda monto di arkipelago esas volkano Mauna Kea, 'blanka monto', kun 4 205 m, ma fakte de radiko til somito, ol esas plu alta kam Monto Everest.

La stato konsistas ek ok insuli ed ek multa insuleti ed atoli. La maxim granda insuli esas Havayi (10 432 km²), Maui (1 883 km²) ed Oahu (1 545 km²). La maxim populoza insulo esas Oahu, ube jacas la chef-urbo dil stato, Honolulu, e famoza plajo Waikiki. Oahu anke konocesas kom "kunvenoplaco" (per la Angla The Gathering Place). Maui havas anke nomizo "insuli di vali" (The Valley Isle). Lanai esas "ananaso-insulo" (The Pineapple Isle), Molokai esas "amikala insulo" (The Friendly Isle) e Kahoolawe esas "skopo-insulo" (The Target Isle), nam ol esis skopo por militala exerci. Havayi-insulo konocesas kom "granda insulo" (The Big Isle). Niihau esas "prohibita insulo" (The Forbidden Isle), pro ke ulu proprietas olu. Kauai konocesas kom "gardeno-insulo" (The Garden Isle).

Pro konstanta erupti ek volkani submara naskos nova insulo apud Havayi. Ol esas ankore sub la surfaco di maro, ma havas ja nomo, Loihi.

Ekonomio

Nun, turismo esas la maxim importanta ekonomial agado dil stato.

Ica seciono esas vakua, nesuficante detaloza o nekompleta. Vua helpo esas bonvenanta!

Demografio

La maxim granda urbo esas Honolulu, en Oahu. Altra importanta urbi esas Hilo (en Hawayi insulo), Kāne'ohe, Kailua, e Pearl City.