Chatbot

Chatbot (dáslepki atı chatterbot) — tekst yamasa dawıs arqalı óz-ara háreketlesiw menen adamnıń sóylesiwin eliklewge arnalǵan programmalıq támiynat qosımshası yamasa veb-interfeys bolıp tabıladı^[1]. Zamanagóy chatbotlar ádette onlayn hám paydalanıwshı menen tábiyiy tilde sóylesiwdi saqlawǵa hám adamnıń sóylesiw sherigi retinde minez-qulıqtı imitaciyalawǵa uqıplı generativ jasalma intellekt sistemaların paydalanadı. Usınday chatbotlar kóbinese tereń oqıtıwdı hám tábiyiy tildi qayta islewdi paydalanadı, biraq ápiwayı chatbotlar onlaǵan jıllar dawamında bar.

Virtual járdemshi chatbot

1966-jılǵı ELIZA chatbotı

2022-jıl sońınan baslap, OpenAI-diń ChatGPT^[2][3], ataqlı bolıwına baylanıslı taraw keń kólemde itibarǵa iye boldı, sonnan keyin Microsoft kompaniyasınıń Copilot hám Google kompaniyasınıń Gemini^[4]. sıyaqlı alternativler payda boldı. Usınday mısallar, GPT-4 yamasa Gemini til modeli sıyaqlı keń tiykarǵı úlken til modellerine tiykarlanǵan usınday ónimlerdiń jańa tájiriybesin kórsetedi, anıq wazıypalardı yamasa qosımshalardı (yaǵnıy, chatbotlar jaǵdayında adam sóylesiwin imitaciyalaw) maqsetli túrde dál sazlaydı. Chatbotlardı ánıǵıraq jaǵdaylarǵa yamasa belgili bir temaǵa arnalǵan bólek proektlestiriwge yamasa sáykeslendiriwge boladı^[5].

Chatbotlardıń uzaq waqıttan berli qollanılatuǵın baslı tarawı virtual járdemshiler menen birge tutınıwshılar xızmeti hám qollap-quwatlaw^[6]. Hár túrli tarawlardı qamtıytuǵın kompaniyalar usınday tarawlardaǵı jetilisken rawajlanıwlardıń kúshin támiyinlew ushın jańa generativ jasalma intellekt texnologiyaların qollana basladı^[5].

Chatbotlar óz juwaplarınıń mánisin bilmey, juwaplardı boljaw arqalı jumıs isleytuǵınlıqtan, bul olardıń úylesimli, biraq anıq emes yamasa oydan shıǵarılǵan kontentti, yaǵnıy «gallyucinaciyalar» dep atalatuǵın nárse payda etiwi múmkin. Adamlar gallyucinaciyalarǵa bılǵanǵan chatbot kontentti paydalanǵanda hám qollansa, bul «botshitke» alıp keledi. Kontent jaratıw ushın chatbotlardı qollanıw hám paydalanıwdıń óskenligi sebepli, bul texnologiyanıń adamlarǵa «botshit» jaratıw, tarqatıw hám tutınıwǵa ketken shıǵınlardı aytarlıqtay azaytıw múmkinshiligi tuwralı alańlawlar bar^[7].

Fon

1950 jılı Alan Tyuringtiń «Esaplaw mashinası hám intellekt» atamasındaǵı ataqlı maqalası járiyalandı, onda búgingi kúnde Tyuring testi dep atalatuǵın intellekt kriteriyası usınılǵan. Bul kriteriy, sáwbet mazmunına ǵana tiykarlanǵanda, programmanıń haqıyqıy adamnan ajırata almaytuǵın dárejede, adam sudyasınıń real waqıtlı jazbasha sáwbetlesiwinde adamdı imitaciyalawǵa qábiletli bolıwına baylanıslı. Tyuringtiń usınıs etilgen testiniń ataqlılıǵı 1966-jılı járiyalanǵan Josef Vaycenbaumniń ELIZA programmasına úlken qızıǵıwshılıq payda etti, ol paydalanıwshılardı haqıyqıy adam menen sáwbetlesip atırǵan dep esaplawǵa kóndiriwge qábiletli sıyaqlı kórinedi. Biraq Vaycenbaumnıń ózi ELIZA-nıń shın mánisinde intellektual ekenligin aytpadı, hám onıń maqalasına kirisiw onı ashıw shınıǵıwı retinde kórsetti:

“Jasalma intellektte, mashinalardıń tańqalarlıq usıllarda minez-qulıq kórsetiwi kerek, kóbinese tajiriybeli baqlawshılardı da hayran qaldırıwǵa jetkilikli. Biraq bir programmanıń jasırın jumısın ashqanda, onıń ishki jumıs tarawın túsindirgende, onıń sıyqırını joq boladı; ol tek proceduralardıń jıynaǵı retinde kórinedi. Baqlawshı ózine: «Men bunı jazǵan bolar edim» dep oylaydı. Usı oy menen, ol sorawdaǵı programmanı «intellektual» dep belgilengen polkadan, qızıǵıwshılıq ushın ajıratılǵan polkaǵa kóshiredi. Bul maqalanıń maqseti dál usınday «túsindiriletuǵın» programmaǵa qaraǵanda qayta bahalawdı payda etiw. Az programmalar bunı kóbirek talap etti.

ELIZA-nıń tiykarǵı jumıs usılı (keyin chatbot dizaynerleri tárepinen kóshirilgen), kirgiziwdegi belgiler sózlerin yamasa frazaların anıqlaw hám sáwbetti kútilmegen mánili túrde alǵa júritiw múmkin bolǵan sáykes aldınnan tayarlanǵan yamasa programmalanǵan juwaplardı shıǵarıwdan ibarat (mısalı, «MOTHER» sóziniń qatnasıwı bar qálegen kirgiziwge «ÓZIŃIZDIŃ SHAŃARAǴÍŃÍZ HAQQÍNDA KÓBIREK AYTÍŃ» dep juwap beredi). Usılayınsha, túsiniw illuziyası jaratıladı, bárqulla ishki jumıstıń kózabaǵa bolǵanı menen, ELIZA usınday illuziyanı jaratıw tańqalarlıq ańsat ekenligin kórsetti, óytkeni adam tóreshileri sáwbetlesiw juwaplarınıń «intellektual» retinde túsindiriliw múmkinshiliginde gúmanlaniwǵa tayar.

Interfeys dizaynerleri kompyuterdiń shıǵısın haqıyqıy sáwbetlesiw retinde qabıllawǵa adamnıń tayarlıǵın − bul shın mániste ápiwayı úlgilerdi sáykeslestiriwge tiykarlanǵan bolsa da − paydalı maqsetler ushın paydalanıwǵa boladı dep túsindi. Kóplegen adamlar adamǵa uqsas programmalar menen ózara háreketlesiwdi jaqsı kóredi, hám bul chatbot-stili texnikalarǵa paydalanıwshılardan informaciyanı alıw kerek bolǵan interaktiv sistemalarda potenciallı paydalı rol beredi, eger bul informaciya sáykes hám boljanatuǵın kategoriyalarǵa kiredi. Usılayınsha, mısalı, onlayn járdem sistemaları paydalanıwshılardıń kerek bolǵan járdem tarawın anıqlaw ushın chatbot texnikalardı ónimli paydalanıwı múmkin, formallıq izlew yamasa menyu sistemasına qaraǵanda «miyrimlirek» interfeys usınıw múmkin. Usı qollanıwda Veyzenbaumnıń «qızıq nárseler ushın ajıratılǵan polka» dan «haqıyqıy paydalı esaplaw metodları» dep belgilengen polkaǵa chatbot texnologiyasın kóshiriw múmkinshiligin usınıladı.

Rawajlanıw

Eń kórnekli erte chatbotlardıń qatarına ELIZA (1966) hám PARRY (1972) kiredi. Jańa ataqlı programmalarǵa A.L.I.C.E., Jabberwacky hám D.U.D.E (Agence Nationale de la Recherche hám CNRS 2006) kiredi. ELIZA hám PARRY tek klaviaturadaǵı sáwbetti imitaciyalaw ushın qollanılǵan bolsa da, kóbinese chatbotlar házirgi waqıtta oyınlar hám veb-izlew imkaniyatları sıyaqlı basqa funkcional imkaniyatlardı qamtıydı. 1984 jılı «Policeman's Beard is Half Constructed» atlı kitap járiyalandı, ol Racter chatbotı tárepinen jazılǵan dep aytıladı (biraq shıǵarılǵan programma bunı ámelge asırıwǵa qábiletli bolmaǵan).

1978-jıldan baslap 1983-jıldan^[8] keyingi waqıtqa deyin Janet Kolodner jetekshiligindegi CYRUS proekti Cyrus Vance (AQSHtıń 57- Mámleketlik sekretarı) imitaciyası bar chatbot jarattı. Ol jaǵdayǵa tiykarlanǵan pikirlewdi qollanǵan hám kún sayın United Press International-den kelgen telegraf xabarların analizlew arqalı óziniń maǵlıwmatlar bazasın jańalanǵan. Programma 1980 jıl aprelde Cyrus Vanceniń kútpegen jerden ketkenine baylanıslı xabarlardı qayta isley almadı, hám topardıń basqa bir chatbotı, onıń ornına kelgen Edmund Muskie imitaciyasın dúzdi^[9].

JI izertlewleriniń tiyisli tarawlarınıń biri − tábiyiy tildi qayta islew. Ádette, ápiwayı JI tarawları anıq wazıypalar ushın arnawlı programmalıq támiynat yamasa programmalastırıw tillerin qollanadı. Mısalı, A.L.I.C.E. AIML dep atalatuǵın belgilew tilin paydalanadı^[10], ol sóylesiw agenti retindegi wazıypasına tiyisli hám keyinirek Alicebotlar dep atalatuǵın hár túrli basqa islep shıǵarıwshılar tárepinen qabıl etilgen. Soǵan qaramastan, A.L.I.C.E. házirgi kúnge shekem 1966-jılda ELIZA paydalanǵan, heshqanday pikirlew imkaniyatları bolmaǵan, tek úlgilerdi sáykeslestiriw texnikalarına tiykarlanǵan. Bul kúshli JI emes, ol aqıllı hám logikalıq pikirlew imkaniyatların talap etedi.

Jabberwacky haqıyqıy waqıttaǵı paydalanıwshılar ózara háreketlerine tiykarlanǵan, statikalıq maǵlıwmatlar bazası menen basqarılmaǵan jańa juwaplar menen kontekstti úyrenedi. Ayırım jańa chatbotlar sonday-aq haqıyqıy waqıtta oqıtıwdı óz-ara háreketlesiw qábiletin optimallastırıw ushın evolyuciyalıq algoritmler menen birlestiredi. Degen menen, házirgi waqıtta ulıwma maqsetli sáwbetlesiw jasalma intellekti joq hám ayırım programmalıq támiynat islep shıǵarıwshıları ámeliy aspektke, informaciyanı izlewge itibar qaratadı.

Chatbot jarısları Tyuring testine yamasa anıq maqsetlerge itibar beriledi. Bunday jıllıq jarıslardıń ekewi − Loebner Sıylıǵı hám The Chatterbox Challenge (sońǵısı 2015 jıldan beri offlayn, degen menen, materiallardı ele de veb arxivlerinen tabıwǵa boladı)^[11].

Chatbotlar til modeli retinde jasalma neyron tarmaqlardan paydalanıwı múmkin. Mısalı, generativ aldınnan tayarlanǵan transformatorlar (GPT), ol transformator arxitekturasın paydalanadı, jetilisken chatbotlardı qurıw ushın keń tarqalǵan. Onıń atındaǵı «aldınnan oqıtıw» úlken tekstli korpusta dáslepki oqıtıw procesine silteme beredi, bul modelge tiyisli maqsetli maǵlıwmatlardıń sheklengen kólemi menen, keyingi wazıypalardı jaqsı orınlaw ushın bekkem negizdi támiyinleydi. GPT chatbotınıń mısalı ChatGPT bolıp tabıladı^[12]. Onıń dálligi menen «gallyucinaciyalanıwǵa» − yaǵnıy, anıq emes maǵlıwmatlardı usınıwǵa hám hatte bar emes dereklerdegi siltemelerdi beriw beyimliligine baylanıslı sınǵa qaramastan, ChatGPT óziniń tolıq juwapları menen tariyxıy bilimleri ushın itibarǵa iye boldı. Taǵı bir mısal − Microsoft tárepinen islep shıǵarılǵan, biomedicinalıq sorawlarǵa juwap beriwge baǵdarlanǵan BioGPT^[13]. 2023-jıl noyabr ayında Amazon adamlardıń jumısta paydalanıwına arnalǵan, Q dep atalǵan jańa chatbot járiyaladı^[14].

DBpedia 2017 jılı GSoC waqıtında chatbot jarattı^[15][16][17]. Ol Facebook Messenger arqalı baylanısıwǵa imkaniyat beredi (Master of Code Global maqalasın qarań).

Qosımsha

Xabar almasıw qollanbaları

Kóplegen kompaniyalardıń chatbotları xabar almasıw qollanbalarında yamasa tek SMS arqalı jumıs isleydi. Olardı B2C tutınıwshılarǵa xızmet kórsetiw, sawda hám marketing ushın qollanıladı^[18].

2016 jılı Facebook Messenger islep shıǵarıwshılarǵa óz platformalarında chatbotlardı jaylastırıwǵa imkaniyat berdi. Messenger ushın birinshi altı ayda 30 000 bot jaratıldı, bul 2017 jıl sentyabrge shekem 100 000 ǵa jetti^[19].

2017 jıl sentyabrden baslap, bul sınaq baǵdarlamasınıń bólegi retinde WhatsApp-ta da qollanıladı. KLM hám Aeroméxico aviakompaniyaları ekewi de testlewge qatnasıwın járiyaladı^[20][21][22]; eki aviakompaniya da aldınnan Facebook Messenger platformasında tutınıwshılarǵa xızmet kórsetiwdi iske qostı.

Botlar kóbinese paydalanıwshınıń kontaktlarıń biri retinde payda boladı, biraq geyde toparlıq chatqa qatnasıwshılar retinde de jumıs isley aladı.

Kóplegen banklar, qamsızlandırıw kompaniyaları, ǴXQ kompaniyaları, elektron kommerciya kompaniyaları, aviakompaniyalar, miymanxana tarmaqları, usaqlap satıw orınları, medicinalıq xızmet kórsetiwshiler, húkimet organları hám restoran tarmaqları ápiwayı sorawlarǵa juwap beriw, tutınıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıw^[23], reklamalaw hám olardan buyırtıw ushın qosımsha usıllar usınıw ushın chatbotlardı paydalanǵan^[24]. Chatbotlar sonday-aq qısqa sorawnamalarǵa juwaplardı jıynaw ushın bazar izertlewlerinde qollanıladı.

2017 jılı alıp barılǵan izertlew 4% kompaniya chatbotlardı qollanǵanın kórsetti^[25]. 2016 jılı alıp barılǵan izertlewge sáykes, 80% biznes ózleriniń 2020 jılǵa shekem bir chatbotka iye bolǵısı keletuǵının ayttı^[26].

Densawlıqtı saqlaw

Chatbotlar sonday-aq densawlıqtı saqlaw tarawında da payda bolmaqta^[27]. Izertlewge sáykes, Amerika Qurama Shtatlarındaǵı shıpakerler chatbotlardıń shıpakerge ushırasıwlardı rejelestiriwde, medicinalıq klinikalardıń ornın anıqlaw yamasa dári-dármaq haqqında informaciya beriw ushın eń paydalı boladı dep esaplaydı^[28].

GPT chatbotı ChatGPT skrining hám vakcinaciya sıyaqlı, densawlıqtı bekkemlewge hám keselliklerden qorǵawǵa baylanıslı paydalanıwshı sorawlarına juwap bere aladı^[29]. Whatsapp Dúnyajúzilik Densawlıq saqlaw shólkemi (DDSH) menen birgelikde paydalanıwshılardıń COVID-19 haqqındaǵı sorawlarına juwap beretuǵın chatbot xızmetin iske qostı^[30].

2020-jılı Hindistan húkimeti COVID-19 pandemiyası haqqındaǵı informaciyaǵa erisiwge járdem beretuǵın Whatsapp arqalı jumıs isleytuǵın «MyGov Corona Helpdesk» dep atalǵan chatbottı iske qostı^[31][32].

Ayırım nawqaslar toparı ele de chatbotlardı paydalanǵısı kelmeydi. Aralas metodlardı izertlew adamlardıń texnologiyalıq quramalıqtı jaman túsiniwine, empatiyanıń bolmawına hám kiberqáwipsizlikke alańlawshılıqqa baylanıslı densawlıqtı saqlaw ushın ele de chatbotlardı paydalanıwdan tartınatuǵının kórsetti^[33]. Analiz kórsetkenindey, 6% densawlıqqa arnalǵan chatbot tuwralı esitken hám 3% onı paydalanıw tájiriybesi bolsa, 67% 12 ay ishinde onı paydalanaman dep esaplaǵan. Qatnasıwshılardıń kópshiligi densawlıq tuwralı ulıwma informaciyanı izlew (78%), shıpaker qabıllawına jazılıw (78%) hám jergilikli densawlıqtı saqlaw xızmetlerin izlew (80%) ushın densawlıq chatbotın paydalanadı. Degen menen, densawlıqqa arnalǵan chatbot medicinalıq sınaqlardıńnátiyjelerin izlewge hám jınıslıq densawlıq sıyaqlı qánigelerden keńes alıwǵa jaramsız dep esaplandı.

Atitudinal ózgeriwshilerdi tallaw qatnasıwshılardıń kópshiligi óz densawlıqların shıpakerler menen talqılawdı (73%) hám densawlıq tuwralı isenimli hám anıq informaciyaǵa erisiwdi (93%) qáleytuǵınların ayttı. 80% densawlıǵın jaqsılaytuǵın jańa texnologiyalarǵa qızıǵıwshılıq bildirse, 66% densawlıq máselesine ushıraǵanda ǵana shıpakerge tilek ótinish bildiretuǵının ayttı, al 65% chatbottı jaqsı ideya dep esapladı. 30% kompyuter menen sóylesiwdi unatpaytuǵının ayttı, 41%-ti densawlıq máselelerin chatbot penen talqılaw birtúrli bolatuǵının ayttı, al yarımı chatbot bergen keńeske isenetuǵınına isenimli emes. Sonlıqtan qabıllanatuǵın isenimlilik, botlarǵa degen jeke kózqaras hám kompyuterler menen sóylesiwdi unatpaw densawlıq chatbotlarınıń tiykarǵı tosıqları bolıp tabıladı^[29].

Chatbotlardıń sheklewleri

Chatbotlardı jaratıw hám ámelge asırıw ele de rawajlanıp atırǵan taraw bolıp, jasalma intellekt hám mashinalıq oqıtıwǵa qattı baylanıslı, sonlıqtan usınılǵan sheshimler, ayqın artıqmashılıqlarǵa iye bolǵanı menen, funkcionallıqlar menen qollanıw jaǵdaylarında bir qatar áhmiyetli sheklewlerge iye. Degen menen bul waqıt ótip ózgermekte.

Eń kóp ushırasatuǵın sheklewler tómende kórsetilgen^[34]:

• Kirgiziw/shıǵarıw maǵlıwmatlar bazası bekitilgen hám sheklengen bolǵanlıqtan, chatbotlar saqlanbaǵan soraw menen jumıs islewde sátsiz bolıwı múmkin^[35].
• Chatbottıń ónimliligi tildi qayta islewge qattı ǵárezli hám aksentler menen qáteler sıyaqlı, buzıwshılıqlarǵa baylanıslı sheklengen.
• Chatbotlar bir waqıtta birneshe sorawlar menen jumıs isley almaytuǵınlıqtan, sáwbet imkaniyatları sheklengen^[34].
• Chatbotlardı oqıtıw ushın ulıwma kólemde sóylesiw maǵlıwmatların talap etedi. Paydalanıwshı kirgiziwi tiykarında sóz-sózden jańa juwaplar dúzetuǵın tereń oqıtıw algoritmlerine tiykarlanǵan generativ modeller ádette tábiyiy tildiń frazaları jıynaǵı boyınsha oqıtıladı^[10].
• Chatbotlar paydalanıwshı menen tema boyınsha alǵa hám artqa ótiwi kerek bolatuǵın sızıqlı emes sáwbetlerdi basqarıwda qıyınshılıqqa ushıraydı^[36].
• Kóbinese jańa xızmetlerge texnologiyalaıq túrdegi ózgerisler menen boladı, ayırım tutınıwshılar, kóbinese eski áwladlar, ózleriniń sheklewli túsiniwine baylanıslı chatbotlardan qorqadı, bul olardıń sorawlarına mashinalar tárepinen qayta islenip atırǵanın ayqın kórsetedi.^[34]
• Chatbotlar geyde aqılǵa muwapıq, biraq qáte yamasa mánissiz juwaplar usınadı. Olar atlardı, sánelerdi, tariyxıy waqıyalarǵa hám hátte ápiwayı matematikalıq esaplarǵa qatelik jiberiwı múmkin^[37].

Chatbotlar hám jumıs orınları

Chatbotlar kóbinese bizneslerde ushırasadı hám kóbinese sheberlikke baylanıslı talantlardı talap etpeytuǵın wazıypalardı avtomatlastırıw ushın qollanıladı. Xızmet kórsetiw telefon sóylesiwleri menen birgelikde xabar almasıw qollanbaları arqalı ámelge asırılatuǵınlıqtan, chatbotlardı jaylastırıw shólkemlerge investiciyanıń ańsat qaytarılıwın támiyinleytuǵın qollanıw jaǵdayları artıp barmaqta. Call-center xızmetkerleri jasalma intellektke tiykarlanǵan chatbotlardan ásirese qáwipke ushırawı múmkin^[38].

Chatbot jumısları

Chatbot islep shıǵarıwshıları tutınıwshılarǵa xızmet kórsetiw yamasa basqa kommunikaciyalıq proceslerdi avtomatlastıratuǵın qosımshalardı jaratadı, otladka qıladı hám saqlaydı. Olardıń minnetlerine kerekli jaǵdayda kodtı qaraw hám jeńilletiw kiredi. Olar sonday-aq kompaniyalarǵa botlardı óz jumıslarında ámelge asırıwǵa járdemlese aladı.

Forrester (2017 jıl iyun) tárepinen alıp barılǵan izertlew 2019 jılǵa shekem barlıq jumıs orınlarınıń 25%-i jasalma intellekt texnologiyalarına tásir etiwi múmkinligin boljadı^[39].

Jedel injeneriya, kerekli jasalma intellekt tárepinen generaciyalanǵan juwaplarǵa alıp keletuǵın keńeslerdi (kirgiziwlerdi) proektlestiriw hám jetilistiriw wazıypası − keyingi jıllarǵa baylanıslı, ásirese OpenAI kompaniyasınıń GPT seriyası (olarda aldınnan kórsetilgendey, aytarlıqtay kemshilikler menen sheklewler bar) sıyaqlı jetilisken modellerdiń payda bolıwı menen birgelikte, ulıwma talap hám ataqlılıqqa iye boldı.