Internet
IP adreslew hám marshrutlaw protokollarına tiykarlanıp jalǵanǵan kompyuter tarmaqlarınıń global sisteması From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Internet (yamasa internet) — bul tarmaqlar hám qurılmalar arasında baylanıs ornatıw ushın Internet protokol toplamın (TCP/IP) qollanatuǵın óz-ara baylanısqan kompyuter tarmaqlarınıń global sisteması. Bul lokal dárejeden global dárejege shekem bolǵan jeke, jámiyetlik, akademiyalıq, biznes hám húkimet tarmaqlarınan ibarat tarmaqlar tarmaǵı bolıp, elektron, sımsız hám optikalıq tarmaq texnologiyalarınıń keń sheńberi menen baylanısqan. Internet Dúnya júzilik tor (WWW) dıń óz-ara baylanısqan gipertekst hújjetleri hám qosımshaları, elektron pochta, internet telefoniyası, aǵımlı media hám fayl bólisiw sıyaqlı keń kólemli informaciya resursları hám xızmetlerin óz ishine aladı.
Internettiń kelip shıǵıwı kompyuter resursların waqıt bólisiw arqalı paydalanıwǵa múmkinshilik bergen izertlewlerge, 1960-jıllardaǵı paketli kommutaciyanıń rawajlanıwına hám maǵlıwmatlar baylanısı ushın kompyuter tarmaqlarınıń dizaynınan baslanadı[1][2]. Internette tarmaq aralıq baylanıstı ámelge asırıw ushın qaǵıydalar toplamı (baylanıs protokolları) 1970-jılları AQSH Qorǵanıw ministrliginiń Qorǵanıw boyınsha aldıńǵı qatarlı izertlew joybarları agentligi (DARPA) tárepinen AQSH, Ullı Britaniya hám Franciyanıń universitetleri hám izertlewshileri menen birge alıp barılǵan izertlew hám rawajlandırıw jumıslarınan kelip shıqtı[3][4][5]. ARPANET dáslep AQSHtaǵı akademiyalıq hám áskeriy tarmaqlardı óz-ara baylanıstırıw ushın tiykarǵı tarmaq retinde xızmet etti, bul resurslardı bólisiwge múmkinshilik berdi. 1980-jılları Milliy ilim qorı tarmaǵınıń jańa tiykarǵı tarmaq retinde qarjılandırılıwı, sonday-aq basqa kommerciyalıq keńeytiwler ushın jeke qarjılandırıw, jańa tarmaq texnologiyaların rawajlandırıwda dúnya júzilik qatnasıwdı hám DARPAnıń Internet protokol toplamın qollanatuǵın kóplegen tarmaqlardıń birlesiwin xoshametledi[6]. 1990-jıllardıń basında kommerciyalıq tarmaqlar menen kárxanalardıń baylanısıwı, sonday-aq Dúnya júzilik tordıń payda bolıwı[7] házirgi zaman Internetine ótiwdiń baslanıwın belgiledi[9] hám institucional, jeke hám mobil kompyuterlerdiń áwladları tarmaq aralıq baylanısqa qosılǵan sayın turaqlı eksponencial ósimdi payda etti. Internet 1980-jıllarda akademiyalıq ortalıqlarda keńnen qollanılǵan bolsa da, 1990-jıllar hám onnan keyingi dáwirlerde Internettiń kommerciyalıq maqsetlerde qollanılıwı onıń xızmetleri menen texnologiyaların zamanagóy turmısınıń derlik hár tárepine engizdi.
Telefon, radio, televidenie, qaǵaz pochta hám gazetalar sıyaqlı kópshilik dástúrli kommunikaciya quralları Internet tárepinen qayta qáliplestirildi, qayta anıqlandı yamasa hátte aylanıp ótildi, bul elektron pochta, Internet telefonı, Internet radiosı, Internet televideniesı, onlayn muzıka, cifrlı gazetalar hám audio hám video aǵımlı veb-saytlar sıyaqlı jańa xızmetlerdiń payda bolıwına alıp keldi. Gazetalar, kitaplar hám basqa da baspa basılımları veb-sayt texnologiyasına beyimlesti yamasa blog jazıw, veb-aǵımlar hám onlayn jańalıqlar jıynawshıları túrinde qayta qáliplestirildi. Internet tez xabar almasıw, Internet forumları hám sociallıq tarmaq xızmetleri arqalı jeke qatnasıqtıń jańa formalarına jol ashtı hám tezlestirdi. Onlayn sawda iri usaqlap satıwshılar, kishi biznes hám isbilermenler ushın eksponencial túrde ósti, óytkeni ol firmalarǵa ózleriniń «gerbish hám cement» qatnasıǵın keńeytip, úlkenirek bazarǵa xızmet kórsetiw yamasa hátte tolıǵı menen onlayn túrde tovar hám xızmetlerdi satıw imkaniyatın beredi. Internettegi biznesten-bizneske hám finans xızmetleri pútkil sanaatlar boyınsha jetkiziw shınjırlarına tásir etedi.
Internettiń texnologiyalıq ámelge asırılıwı yamasa oǵan kiriw hám paydalanıw siyasatları boyınsha birde-bir oraylastırılǵan basqarıwı joq; hárbir qurawshı tarmaq óz siyasatların belgileydi[8]. Internettegi eki tiykarǵı atamalar keńisliginiń - Internet Protokolı adresi (IP adres) keńisligi hám Domen Atamaları Sisteması (DNS) - ulıwma anıqlamaların qollap-quwatlawshı shólkem, Internet Korporaciyası Berilgen Atamalar hám Sanlar ushın (ICANN) basqaradı. Tiykarǵı protokollardıń texnikalıq tiykarı hám standartlastırılıwı Internet Injenerlik Wazıypa Kúshi (IETF) tárepinen ámelge asırıladı, bul - texnikalıq bilimin qosıw arqalı hár kim qosıla alatuǵın bos baylanısqan xalıqaralıq qatnasıwshılardan ibarat kommerciyalıq emes shólkem. 2006-jıldıń noyabr ayında Internet USA Today gazetasınıń «Jańa jeti káramat» dizimine kirgizilgen[9].
Remove ads
Terminologiya
«Internetted» sózi 1849-jıldan baslap qollanılǵan bolıp, jalǵanǵan yamasa bir-birine toqılǵan degen mánisti ańlatqan. «Internet» sózi 1945-jılı AQSH Urıs departamenti tárepinen radio operatorınıń qollanbasında[10], al 1974-jılı «Internetwork» sóziniń qısqartılǵan forması retinde qollanılǵan. Búgingi kúnde «Internet» termini kóbinese óz-ara jalǵanǵan kompyuter tarmaqlarınıń global sistemasın ańlatadı, biraq ol kishi tarmaqlardıń hár qanday toparına da tiyisli bolıwı múmkin[11].
Keń qollanıwǵa kirgen waqıtta, kópshilik basılımlar «Internet» sózin bas hárip penen jazılǵan atama retinde qollanǵan; bul ádet házirgi waqıtta azayıp baratır. Bul inglis tilinde jańa terminlerdi dáslep bas hárip penen jazıw, keyin olar ádettegi bolǵan sayın kishi háripke ótkeriw tendenciyasın kórsetedi[12]. Bul sóz házirgi waqıtta da global internetti kishi tarmaqlardan ayırıw ushın geyde bas hárip penen jazıladı, biraq kóplegen basılımlar, sonıń ishinde 2016-jıldan baslap AP Stylebook, hárbir jaǵdayda kishi hárip penen jazıwdı usınıs etedi. 2016-jılı Oksford inglis tili sózligi shama menen 2.5 milliard baspa hám onlayn dereklerdi izertlew tiykarında «Internet» sóziniń 54% jaǵdayda bas hárip penen jazılǵanın anıqlaǵan[13].
«Internet» hám «World Wide Web» terminleri kóbinese bir-biriniń ornına qollanıladı; veb-betlerdi kóriw ushın brauzerdi paydalanǵanda «Internetke kiriw» haqqında aytıw ádettegi jaǵday. Biraq, World Wide Web, yamasa qısqasha Veb, Internet xızmetleriniń kóp sanlı túrleriniń tek birewi bolıp[14], ol gipersiltemeler hám URLler arqalı baylanısqan hújjetler (veb-betler) hám basqa da veb-resurslar jıynaǵı bolıp tabıladı[15].
Remove ads
Tariyxı
1960-jıllarda kompyuter ilimpazları kompyuter resursların bólisiw sistemaların islep shıǵıwdı basladı[17][18]. Dj. S. R. Liklider Bolt Beranek & Newman kompaniyasında islegen waqtında, keyinirek AQSH Qorǵanıw ministrliginiń (DoD) Aldıńǵı izertlew joybarları agentliginiń (ARPA) Informaciyanı qayta islew texnikaları bólimin (IPTO) basqarǵan waqtında universal tarmaq ideyasın usındı. Internettiń tiykarǵı texnologiyalarınıń biri bolǵan paketlik kommutaciyanı izertlew 1960-jıllardıń basında RAND kompaniyasında Pol Barannnıń jumıslarında baslandı hám ǵárezsiz túrde 1965-jılı Ullı Britaniyanıń Milliy fizikalıq laboratoriyasında (NPL) Donald Devis tárepinen alıp barıldı[19]. 1967-jılı Operaciyalıq sistemalar principleri boyınsha simpoziumnan keyin, usınılǵan NPL tarmaǵınan paketlik kommutaciya hám Baran usınǵan marshrutlaw koncepciyaları ARPA usınǵan tájiriybelik resurslardı bólisiw tarmaǵı bolǵan ARPANET dizaynına kirgizildi[20][21][22].
ARPANET rawajlanıwı 1969-jıl 29-oktyabrde Kaliforniya universiteti, Los-Andjeles (UCLA) hám Stenford izertlew institutı (házirgi SRI International) arasında baylanısqan eki tarmaq noqatınan baslandı[23]. Úshinshi orın Kaliforniya universiteti, Santa-Barbarada boldı, onnan keyin Yuta universiteti qosıldı. Keleshektegi ósiwdiń belgisi retinde, 1971-jıldıń aqırına kelip 15 orın jas ARPANETke jalǵanǵan edi[24][25]. Bul dáslepki jıllar 1972-jılǵı «Kompyuter tarmaqları: Resurslardı bólisiwdiń xabarshıları» filminde hújjetlestirilgen[26]. Sonnan keyin, ARPANET áste-aqırın Qurama Shtatlardaǵı alıs oraylar hám áskeriy bazalardı jalǵawshı oraylastırılmaǵan kommunikaciya tarmaǵına aylandı[27]. Basqa paydalanıwshı tarmaqları hám izertlew tarmaqları, mısalı Merit Network hám CYCLADES, 1960-jıllardıń aqırı hám 1970-jıllardıń basında rawajlandı[28].
ARPANETtiń dáslepki xalıqaralıq birge islesiwleri siyrek edi. 1973-jılı Norvegiya (NORSAR hám NDRE) menen[29], hám London universitet kolledjindegi (UCL) Piter Kirsteynniń izertlew toparı menen baylanıslar ornatıldı, bul Britaniya akademiyalıq tarmaqlarına shlyuz bolıp, resurslardı bólisiw ushın birinshi intertarmaqtı qurdı[30]. ARPA joybarları, Xalıqaralıq tarmaq jumıs toparı hám kommerciyalıq baslamalar kóp sanlı ayırım tarmaqlardıń bir tarmaqqa yamasa «tarmaqlar tarmaǵına» aylanıwı ushın hár túrli protokollar hám standartlardıń rawajlanıwına alıp keldi[31]. 1974-jılı Stenford universitetindegi Vint Serf hám DARPAdaǵı Bob Kan «Paketlik tarmaq aralıq baylanıs ushın protokol» usınısın járiyaladı[32]. Serf hám onıń studentleri RFC 675 te hám keyingi RFC lerde «internet» sózin «internetwork» tiń qısqartılǵan túri retinde qollandı. Serf hám Kan nátiyjedegi TCP/IP dizaynına Lui Puzin hám basqalardıń áhmiyetli tásirin atap ótedi[33]. Milliy PTT ler hám kommerciyalıq provayderler X.25 standartın islep shıqtı hám onı jámiyetlik maǵlıwmat tarmaqlarında engizdi[34].
1981-jılı Milliy ilim fondı (NSF) Kompyuter ilimi tarmaǵın (CSNET) qarjılandırǵanda ARPANETke kiriw keńeytildi. 1982-jılı Internet protokol toplamı (TCP/IP) standartlastırıldı, bul jalǵanǵan tarmaqlardıń dúnya júzi boyınsha keń tarqalıwına járdem berdi. 1986-jılı Milliy ilim fondı tarmaǵı (NSFNet) izertlewshilerge AQSHtaǵı superkompyuter orınlarına kiriw múmkinshiligin bergende TCP/IP tarmaǵına kiriw jáne de keńeydi, dáslep 56 kbit/s tezlikte, keyin 1.5 Mbit/s hám 45 Mbit/s tezliklerinde[35]. NSFNet 1988-89-jılları Evropa, Avstraliya, Jańa Zelandiya hám Yaponiyadaǵı akademiyalıq hám izertlew shólkemlerine keńeydi[36][37][38]. Bul waqıtqa shekem UUCP hám PTT jámiyetlik maǵlıwmat tarmaqları sıyaqlı basqa tarmaq protokolları global qoljetimlilikke iye bolsa da, bul Internettiń kontinentler aralıq tarmaq retinde baslanıwın belgiledi. 1989-jılı AQSH hám Avstraliyada kommerciyalıq Internet xızmet kórsetiwshiler (ISP ler) payda boldı[39]. ARPANET 1990-jılı paydalanıwdan shıǵarıldı.
Yarım ótkizgishler texnologiyası hám optikalıq tarmaq taraw salasındaǵı turaqlı rawajlanıwlar tarmaqtıń orayın keńeytiwde hám xalıqqa xızmet kórsetiwde kommerciyalıq qatnasıw ushın jańa ekonomikalıq múmkinshilikler jarattı. 1989-jıldıń ortasında MCI Mail hám Compuserve Internetke jalǵanıwlar ornattı, Internettiń yarım million paydalanıwshılarına elektron pochta hám jámiyetlik kiriw ónimlerin jetkizip berdi[40]. Bir neshe aydan soń, 1990-jıldıń 1-yanvarında, PSInet kommerciyalıq paydalanıw ushın alternativ Internet tiykarǵı tarmaǵın iske qostı; bul keyingi jıllardaǵı kommerciyalıq Internettiń ózegine qosılǵan tarmaqlardıń biri edi. 1990-jıldıń mart ayında NSFNET penen Evropa arasındaǵı birinshi joqarı tezlikli T1 (1.5 Mbit/s) baylanısı Kornell universiteti menen CERN arasında ornatıldı, bul sputnikler arqalı múmkin bolǵannan ádewir kúshli baylanıslarǵa múmkinshilik berdi[41].
1990-jıldıń aqırlarında, Tim Berners-Li CERN basqarmasına eki jıl dawamında lobbilik etkennen keyin, birinshi veb-brauzer WorldWideWebti jazıwdı basladı. 1990-jıldıń jańa jıl qarsańına kelip, Berners-Li jumıs isleytuǵın Veb ushın zárúr bolǵan barlıq qurallardı dúzgen edi: HyperText Transfer Protocol (HTTP) 0.9[42], HyperText Markup Language (HTML), birinshi Veb brauzer (ol jáne HTML redaktorı bolıp, Usenet jańalıqlar toparlarına hám FTP fayllarına kire alatuǵın edi), birinshi HTTP server programmalıq támiynatı (keyinirek CERN httpd dep atalǵan), birinshi veb-server[43], hám joybardıń ózin súwretleytuǵın birinshi Veb-betler. 1991-jılı Commercial Internet eXchange dúzildi, bul PSInetke basqa kommerciyalıq tarmaqlar CERFnet hám Alternet penen baylanısıwǵa múmkinshilik berdi. Stanford Federal Credit Union 1994-jıldıń oktyabr ayında barlıq aǵzalarına onlayn Internet bank xızmetlerin usınǵan birinshi finans mákemesi boldı[44]. 1996-jılı, OP Financial Group, ol da kooperativ bank bolıp, dúnyadaǵı ekinshi onlayn bank hám Evropadaǵı birinshi onlayn bank boldı[45]. 1995-jılǵa kelip, AQSHta Internet tolıq kommerciyalastırıldı, sebebi NSFNet toqtatılıp, Internetti kommerciyalıq trafik ushın paydalanıwǵa bolǵan sońǵı sheklewler alıp taslandı[46].
Texnologiya rawajlanıp, kommerciyalıq múmkinshilikler óz-ara ósiwdi tezlestirgen sayın, Internet trafiginiń kólemi MOS tranzistorlarınıń masshtablaw sıpatlamalarına uqsas bolıp basladı, bunı Mur nızamı mısalında kóriwge boladı, hár 18 ayda eki ese arttı. Bul ósiw, Edxolm nızamı retinde rásmiylestirilgen, MOS texnologiyasındaǵı, lazer jaqtı tolqın sistemalarındaǵı hám shawqım kórsetkishlerindegi jetiskenlikler arqasında tezletildi[47].
1995-jıldan baslap, Internet mádeniyat penen sawdaǵa úlken tásir etti, sonıń ishinde elektron pochta, tez xabar almasıw, telefoniya (Internet protokolı arqalı dawıs yamasa VoIP), eki tárepleme interaktiv video qońırawlar hám Pútkil dúnyajúzilik tor[48] arqalı derlik tez baylanıs imkaniyatlarınıń payda bolıwı, onıń talqılaw forumları, blogları, sociallıq tarmaq xızmetleri hám onlayn sawda saytları menen birge. Kóbirek maǵlıwmatlar 1 Gbit/s, 10 Gbit/s yamasa onnan da joqarı tezlikte optikalıq talshıqlı tarmaqlar arqalı jiberilmekte. Internet rawajlanıwın dawam etpekte, bul onlayn informaciya hám bilim, sawda, oyın-zawıq hám sociallıq tarmaq xızmetleriniń kóbeyiwi menen baylanıslı[49]. 1990-jıllardıń aqırında, ashıq Internettegi trafiktiń jılına 100 procentke ósip atırǵanı boljanǵan, al Internet paydalanıwshıları sanınıń ortasha jıllıq ósimi 20% hám 50% arasında dep esaplanǵan[50]. Bul ósiw kóbinese oraylıq basqarıwdıń joqlıǵına baylanıslı, bul tarmaqtıń tábiyiy ósiwine múmkinshilik beredi, sonday-aq Internet protokollarınıń menshikli emes tábiyatına baylanıslı, bul jetkerip beriwshiler arasındaǵı óz-ara islesiwdi xoshametleydi hám bir kompaniyanıń tarmaq ústinen shamadan tıs baqlaw alıp barıwına jol qoymaydı[51]. 2011-jıldıń 31-martına kelip, Internet paydalanıwshılarınıń ulıwma sanı 2.095 milliard (dúnya xalqınıń 30%) dep boljanǵan[52]. 1993-jılı Internet eki tárepleme telekommunikaciya arqalı ótetuǵın informaciyanıń tek 1% ǵana tasıǵanı boljanǵan. 2000-jılǵa kelip bul kórsetkish 51% ke jetken, al 2007-jılǵa kelip telekommunikaciya arqalı berilgen barlıq informaciyanıń 97% ten aslamı Internet arqalı jetkerip berilgen[53].
Remove ads
Basqarıw
Internet - kóp sanlı ıqtıyarlı túrde baylanısqan avtonom tarmaqlardan ibarat global tarmaq. Ol oraylıq basqarıw organısız jumıs isleydi. Tiykarǵı protokollardıń (IPv4 hám IPv6) texnikalıq tiykarı hám standartlastırıwı Internet Injenerlik Tapsırma Kúshi (IETF) tárepinen ámelge asırıladı, bul - texnikalıq bilimin usınıw arqalı hár kim qosıla alatuǵın bos baylanısqan xalıqaralıq qatnasıwshılardan ibarat kommerciyalıq emes shólkem. Óz-ara islesiwdi saqlap qalıw ushın, Internettiń tiykarǵı atamalar keńisligi Atamalar hám Sanlar boyınsha Internet Korporaciyası (ICANN) tárepinen basqarıladı. ICANN Internettiń texnikalıq, biznes, akademiyalıq hám basqa da kommerciyalıq emes jámiyetlerinen alınǵan xalıqaralıq direktorlar keńesi tárepinen basqarıladı. ICANN Internette paydalanıw ushın domen atamaları, IP adresleri, transport protokollarındaǵı qosımsha port nomerleri hám basqa da kóp parametrler kiretuǵın unikal identifikatorlardı tayınlawdı muwapıqlastıradı. Global birlesken atamalar keńisligi Internettiń global qoljetimliligin saqlap qalıw ushın áhmiyetli. ICANNnıń bul roli onı global Internettiń bálkim jalǵız oraylıq muwapıqlastırıwshı organı retinde ajıratıp turadı[54].
Dúnyanıń bes aymaǵı ushın Aymaqlıq Internet Reestrleri (RIRs) dúzildi. Afrika ushın Afrika Tarmaq Informaciya Orayı (AfriNIC), Arqa Amerika ushın Amerika Internet Nomerleri Reestri (ARIN), Aziya hám Tınısh okean aymaǵı ushın Aziya-Tınısh okean Tarmaq Informaciya Orayı (APNIC), Latın Amerikası hám Karib basseyni aymaǵı ushın Latın Amerikası hám Karib basseyni Internet Adresleri Reestri (LACNIC), hám Evropa, Orta Shıǵıs hám Oraylıq Aziya ushın Evropa IP Tarmaqları – Tarmaq Koordinaciyalaw Orayı (RIPE NCC) hárbir aymaq ushın ajıratılǵan adresler toplamınan jergilikli reestrlerge, mısalı, Internet xızmet kórsetiwshilerge IP adress blokların hám basqa Internet parametrlerin tayınlaw wákilligi berildi.
AQSH Sawda ministrliginiń agentligi Milliy Telekommunikaciyalar hám Informaciya Basqarması 2016-jıldıń 1-oktyabrine shekem DNS tiykarǵı aymaǵındaǵı ózgerislerdi aqırǵı maqullaw huqıqına iye boldı[55][56][57][58]. Internet Jámiyeti (ISOC) 1992-jılı «pútkil dúnya júzi xalıqlarınıń paydası ushın Internettiń ashıq rawajlanıwın, evolyuciyasın hám qollanılıwın támiyinlew» missiyası menen dúzildi[59]. Onıń aǵzaları arasında jeke adamlar (hár kim qosıla aladı), sonday-aq korporaciyalar, shólkemler, húkimetler hám universitetler bar. Basqa iskerlikler menen birge, ISOC Internetti rawajlandırıw hám basqarıwǵa qatnasatuǵın bir qatar rásmiy emes shólkemlestirilgen toparlar ushın basqarıw úyin támiyinleydi, olardıń qatarına: IETF, Internet Arxitekturası Keńesi (IAB), Internet Injenerlik Basqarıw Toparı (IESG), Internet Izertlew Wazıypa Kúshi (IRTF) hám Internet Izertlew Basqarıw Toparı (IRSG) kiredi. 2005-jıldıń 16-noyabrinde Tuniste Birlesken Milletler Shólkemi qollap-quwatlaǵan Informaciya Jámiyeti boyınsha Dúnya Júzilik Sammitte Internetke baylanıslı máselelerdi dodalaw ushın Internet Basqarıw Forumı (IGF) dúzildi.
Remove ads
Infrastruktura
Internettiń kommunikaciya infrastrukturası onıń apparatlıq támiynat komponentlerinen hám arxitekturanıń hár túrli aspektlerin basqaratuǵın programmalıq támiynat qatlamları sistemasınan turadı. Hár qanday kompyuter tarmaǵı sıyaqlı, Internet fizikalıq jaqtan marshrutizatorlar, media (mısalı, kabeller hám radio baylanıslar), qaytalaǵıshlar, modemler hám t.b. turadı. Biraq, tarmaq aralıq baylanıstıń mısalı retinde, kóp tarmaq túyinleri ózi Internet úskenesi bolıp esaplanbaydı. Internet paketleri basqa tolıq qánigeli tarmaq protokolları arqalı tasıladı, bunda Internet bir tekli tarmaq standartı retinde hár túrli apparatlıq támiynatlarda isleydi, al paketler IP marshrutizatorları arqalı óz baǵdarlarına jóneltiledi.
Kolokaciya orayları kóbinese óz klientleri arasında jeke piring baylanısların, Internet tranzit provayderlerin, bult provayderlerin[60][61], klientlerdi bir-birine jalǵaw ushın ushırasıw bólmelerin[62], Internet almasıw noqatların[63][64], hám Internetti baylanıstırıwshı[65] optikalıq talshıqlı suw astı kommunikaciya kabelleri ushın qonıw noqatları hám terminal úskenelerin[66] jaylastıradı.
Xızmet dárejeleri
Internet xızmet provayderleri (ISP) hár túrli kólemdegi jeke tarmaqlar arasında dúnya júzilik baylanıstı ornatadı. Tek kerek bolǵanda ǵana funkciyanı orınlaw yamasa informaciya alıw ushın Internetke kiriwshi aqırǵı paydalanıwshılar marshrutlaw ierarxiyasınıń eń tómengi basqıshın quraydı. Marshrutlaw ierarxiyasınıń eń joqarǵı basqıshında 1-dárejeli tarmaqlar, yaǵnıy bir-biri menen júdá joqarı tezliktegi optikalıq talshıqlı kabeller arqalı tikkeley trafik almasatuǵın hám piring kelisimleri menen basqarılatuǵın iri telekommunikaciya kompaniyaları turadı. 2-dárejeli hám tómengi dárejeli tarmaqlar global Internettegi ayırım táreplerge jetiw ushın basqa provayderlerden Internet tranzitin satıp aladı, degen menen olar da piringke qatnasıwı múmkin. ISP baylanıs ushın bir joqarı dárejeli provayderdi paydalanıwı yamasa artıqmashılıq hám júklemeni teńlestiriw ushın kóp provayderli qosılıwdı ámelge asırıwı múmkin. Internet almasıw noqatları - bul bir neshe ISP lerge fizikalıq baylanısı bar úlken trafik almasıw orayları. Akademiyalıq mákemeler, iri kárxanalar hám húkimetler sıyaqlı iri shólkemler ózleriniń ishki tarmaqları atınan piring hám tranzit satıp alıw arqalı ISP funkciyasın atqarıwı múmkin. Ilimiy-izertlew tarmaqları ádette GEANT, GLORIAD, Internet2 hám Ullı Britaniyanıń milliy ilimiy-izertlew hám bilimlendiriw tarmaǵı JANET sıyaqlı iri subtarmaqlar menen óz-ara baylanısadı.
Kiriw múmkinshiligi
Paydalanıwshılardıń Internetke kiriwiniń keń tarqalǵan usılları tómendegilerdi óz ishine aladı: telefon tarmaqları arqalı kompyuter modemi menen nomir teriw, koaksial kabel, optikalıq talshıqlı yamasa mıs sımlar arqalı keń polosalı baylanıs, Wi-Fi, sputnik hám uyalı telefon texnologiyası (mısalı, 3G, 4G). Internetke kóbinese kitapxanalar hám Internet-kafelerdegi kompyuterlerden kiriwge boladı. Aeroport zalı hám kofexanalar sıyaqlı kóplegen jámiyetlik orınlarda Internetke kiriw noqatları bar. Jámiyetlik Internet-kiosk, jámiyetlik kiriw terminalı hám veb-telefon sıyaqlı hár túrli atamalar qollanıladı. Kóplegen miymanxanalarda da ádette pullı bolǵan jámiyetlik terminallar bar. Bul terminallar bilet bronlaw, bankke aqsha salıw yamasa onlayn tólem sıyaqlı hár túrli maqsetlerde keń qollanıladı. Wi-Fi lokal kompyuter tarmaqları arqalı Internetke sımsız kiriw múmkinshiligin beredi. Usınday kiriw múmkinshiligin beretuǵın ıssı noqatlarǵa Wi-Fi kafeleri kiredi, onda paydalanıwshılar noutbuk yamasa PDA sıyaqlı ózleriniń sımsız qurılmaların alıp keliwi kerek. Bul xızmetler hámme ushın biypul, tek tutınıwshılar ushın biypul yamasa pullı bolıwı múmkin.
Xalıqlıq háreketler sımsız jámiyetlik tarmaqlardıń payda bolıwına alıp keldi. Nyu-York, London, Vena, Toronto, San-Francisko, Filadelfiya, Chikago hám Pittsburg sıyaqlı kóplegen qalalarda úlken maydanlardı qamtıytuǵın kommerciyalıq Wi-Fi xızmetleri bar, onda Internetke park otırǵıshı sıyaqlı orınlardan kiriwge boladı[67]. Sonday-aq, Ricochet sıyaqlı menshikli mobil sımsız tarmaqlar, uyalı tarmaqlar arqalı hár túrli joqarı tezlikli maǵlıwmat xızmetleri hám turaqlı sımsız xızmetler menen tájiriybeler ótkerilgen. Zamanagóy smartfonlar da uyalı baylanıs operator tarmaǵı arqalı Internetke kire aladı. Veb-brauzing ushın bul qurılmalar Google Chrome, Safari hám Firefox sıyaqlı qosımshalardı usınadı, al qosımshalar dúkanlarınan basqa da kóplegen Internet programmalıq támiynatların ornatıwǵa boladı. 2016-jıldıń oktyabr ayında mobil hám planshet qurılmaları arqalı Internetti paydalanıw dúnya júzi boyınsha birinshi márte stacionar kompyuterlerden ozıp ketti[68].
Mobil baylanıs
Xalıqaralıq telekommunikaciya birlespesi (XTB) bahalawı boyınsha, 2017-jıldıń aqırına kelip, jeke paydalanıwshılardıń 48% turaqlı Internetke jalǵanǵan, bul kórsetkish 2012-jılı 34% bolǵan[69]. Sońǵı jıllarda, ásirese Aziya hám Tınısh okeanı aymaǵında hám Afrikada mobil Internet baylanısı kiriw múmkinshiligin keńeytiwde áhmiyetli orın iyeledi[70]. Unikal mobil uyalı baylanıs abonentleriniń sanı 2012-jıldaǵı 3,9 milliardtan 2016-jılı 4,8 milliardqa shekem ósti, bul dúnya júzi xalqınıń úshten ekisin quraydı, abonentlerdiń yarımınan kóbisi Aziya hám Tınısh okeanı aymaǵında jaylasqan. 2020-jılǵa kelip abonentler sanı 5,7 milliard paydalanıwshıǵa jetedi dep boljanǵan[71]. 2018-jılǵa kelip, dúnya júzi xalqınıń 80% 4G tarmaǵı menen qamtılǵan. Paydalanıwshılardıń mobil qosımshalar arqalı informaciyaǵa kiriw múmkinshiligindegi sheklewler Internettiń keńirek fragmentaciya procesi menen sáykes keledi. Fragmentaciya media mazmunǵa kiriwdi shekleydi hám kóbinese eń jarlı paydalanıwshılarǵa tásir etedi.
«Nol tarif» - Internet xızmet kórsetiwshileriniń paydalanıwshılarǵa belgili bir mazmun yamasa qosımshalarǵa haqısız kiriw múmkinshiligin beriw ámeliyatı - ekonomikalıq tosqınlıqlardı jeńiw ushın múmkinshilikler bergen, biraq sın pikir bildiriwshiler tárepinen eki basqıshlı Internet jaratıwda ayıplanǵan. «Nol tarif» máselesin sheshiw ushın alternativ model «teńdey tarif» túsinigi retinde payda boldı hám Afrikada Mozilla hám Orange tárepinen sınaqtan ótkerilmekte. Teńdey tarif bir túrdegi mazmunnıń artıqmashlıǵın saplastıradı hám belgilengen maǵlıwmat limitine shekem barlıq mazmundı nol tarifleydi. Chatham House tárepinen járiyalanǵan izertlewde, Latın Amerikasında izertlengen 19 mámlekettiń 15-inde qanday da bir gibrid yamasa nol tarifli ónim usınılǵan. Aymaqtaǵı ayırım mámleketlerde (barlıq mobil tarmaq operatorları boyınsha) bir neshe joba tańlawı bar edi, al Kolumbiya sıyaqlı basqa mámleketlerde 30 ǵa shekem aldın tólew hám 34 ke shekem keyin tólew jobaları usınılǵan[72].
Global Qubladaǵı segiz mámlekette ótkerilgen izertlew nátiyjesinde, hárbir mámlekette nol tarifli maǵlıwmat jobaları bar ekenligi anıqlandı, biraq olardıń usınıw jiyiligi hám haqıyqıy qollanılıwında úlken ayırmashılıqlar bar[73]. Izertlew Bangladesh, Kolumbiya, Gana, Hindstan, Keniya, Nigeriya, Peru hám Filippinde bazar úlesi boyınsha joqarı úsh-bes operatordı qarap shıqtı. Izertlengen 181 jobanıń 13 procenti nol tarifli xızmetlerdi usınǵan. Gana, Keniya, Nigeriya hám Qubla Afrikanı qamtıǵan basqa bir izertlew, Facebook kompaniyasınıń Free Basics hám Wikipedia Zero xızmetleri eń keń tarqalǵan nol tarifli mazmun ekenligin anıqladı[74].
Remove ads
Internet Protokol Toplamı
Internet standartları Internet protokol toplamı (sonday-aq birinshi eki komponentke tiykarlanıp TCP/IP dep te ataladı) dep atalatuǵın strukturanı súwretleydi. Bul protokollar toplamı dáslep RFC 1122 hám RFC 1123 hújjetlerinde sáwlelendirilgen, olardıń islew kólemine qaray tórt konceptual qatlamǵa bólingen. Eń joqarǵı qatlam - qosımsha qatlamı, bunda baylanıs hárbir qosımsha ushın eń qolaylı obektler yamasa maǵlıwmat strukturaları tiykarında súwretlenedi. Mısalı, veb-brauzer klient-server qosımsha úlgisinde isleydi hám HyperText Transfer Protocol (HTTP) hám qosımshaǵa baylanıslı maǵlıwmat strukturası, máselen, HyperText Markup Language (HTML) arqalı informaciya almasadı.
Bul joqarǵı qatlamnıń astında, tasıw qatlamı hár túrli xostlardaǵı qosımshalardı tarmaq arqalı logikalıq kanal menen baylanıstıradı. Ol bul xızmetti hár túrli múmkin bolǵan sıpatlamalar menen, máselen, tártipli, isenimli jetkiziw (TCP) hám isenimsiz datagramma xızmeti (UDP) menen támiyinleydi.
Bul qatlamlardıń astında tarmaqlardı shegaralarında baylanıstıratuǵın hám olar arqalı trafikti almastıratuǵın tarmaqlastırıw texnologiyaları jaylasqan. Internet qatlamı Internet Protokolın (IP) ámelge asıradı, ol kompyuterlerge bir-birin IP adres arqalı anıqlaw hám tabıwǵa, sonday-aq óz trafigin aralıq (tranzit) tarmaqlar arqalı jiberiwge múmkinshilik beredi. Internet Protokolı qatlamınıń kodı ol fizikalıq túrde qanday tarmaq ústinde jumıs islep atırǵanına ǵárezsiz.
Arxitekturanıń eń tómengi qatlamında baylanıs qatlamı jaylasqan, ol bir fizikalıq baylanıstaǵı túyinlerdi jalǵaydı hám basqa baylanıslarǵa ótiw ushın marshrutizatorlardı talap etpeytuǵın protokollardı óz ishine aladı. Protokol toplamı bitlerdi jetkiziwdiń apparatlıq usılların yamasa usınday apparatlıq támiynattı basqarıw protokolların anıq kórsetpeydi, biraq sáykes texnologiyanıń bar ekenin boljaydı. Bunday texnologiyalarǵa Wi-Fi, Ethernet hám DSL mısal bola aladı.
Internet protokolı
Internet modeliniń eń kórnekli komponenti - Internet Protokolı (IP). IP tarmaqaralıq baylanıstı múmkin etedi hám, mánisi boyınsha, Internettiń ózin quradı. Internet Protokolınıń eki versiyası bar: IPv4 hám IPv6.
IP Adresleri
Tarmaqtaǵı ayırım kompyuterlerdi anıqlaw ushın Internet IP adreslerin támiyinleydi. IP adresleri internet paketlerin olardıń adreslerine baǵdarlaw ushın Internet infrastrukturası tárepinen qollanıladı. Olar paket ishinde jaylasqan turaqlı uzınlıqtaǵı sanlardan ibarat. IP adresleri ádette úskenelerge ya avtomatik túrde DHCP arqalı beriledi, ya konfiguraciyalanadı.
Biraq, tarmaq basqa da adreslew sistemaların qollaydı. Paydalanıwshılar ádette IP adresleri ornına domen atların (mısalı, «en.wikipedia.org») kirgizedi, sebebi olardı este saqlaw ańsat; olar Domen Atamaları Sisteması (DNS) arqalı marshrutlastırıw maqsetleri ushın kóbirek nátiyjeli bolǵan IP adreslerine aylandırıladı.
IPv4
Internet Protokolı 4-versiyası (IPv4) IP adresin 32-bitli san retinde anıqlaydı. IPv4 - Internettiń birinshi áwladında qollanılǵan dáslepki versiya bolıp, házirge shekem basım qollanılıp atır. Ol 1981-jılı shama menen 4.3 milliard (109) xosttı qamtıw ushın jobalanǵan edi. Biraq, Internettiń jedel ósiwi IPv4 adresleriniń tawsılıwına alıp keldi[75], bul process 2011-jılı global IPv4 adres bólistiriw basseyni tawsılǵanda aqırǵı basqıshına ótti.
IPv6
Internettiń ósiwi hám qoljetimli IPv4 adresleriniń azayıwı sebepli, 1990-jıllardıń ortasında IP protokolınıń jańa versiyası - IPv6 islep shıǵıldı. Bul versiya ádewir úlken adreslew múmkinshiliklerin hám Internet trafigin nátiyjelirek marshrutlastırıwdı támiyinleydi. IPv6 IP adresi ushın 128 bit qollanadı hám 1998-jılı standartlastırılǵan. IPv6 di engiziw 2000-jıllardıń ortasınan baslap ámelge asırılıp atır hám házirgi waqıtta pútkil dúnya boyınsha keńeyip atır, sebebi Internet adreslerin dizimge alıw orayları (RIRs) barlıq resurs basqarıwshıların tez qabıllaw hám ótiwdi rejelestiriwge shaqırdı[76].
IPv6 dizaynı boyınsha IPv4 penen tikkeley úylesimli emes. Negizinde, ol IPv4 programmalıq támiynatı menen tikkeley erisiw múmkin bolmaǵan Internettiń parallel versiyasın dúzedi. Sonlıqtan, tarmaqlar aralıq baylanıs ushın awdarma qurılmaları bolıwı kerek yamasa túyinler eki tarmaq ushın de qos tarmaqlıq programmalıq támiynatqa iye bolıwı kerek. Derlik barlıq zamanagóy kompyuter operaciyalıq sistemaları Internet Protokolınıń eki versiyasın da qollaydı. Biraq, tarmaq infrastrukturası bul rawajlanıwda artta qalıp atır. Onıń infrastrukturasın quraytuǵın fizikalıq baylanıslardıń quramalı toparınan tısqarı, Internet eki tárepleme yamasa kóp tárepleme kommerciyalıq shártnamalar, mısalı, piring kelisimleri hám tarmaq arqalı maǵlıwmat almasıwdı súwretleytuǵın texnikalıq specifikaciyalar yamasa protokollar arqalı ámelge asırıladı. Shınında da, Internet óziniń óz-ara baylanısları hám marshrutlastırıw siyasatları menen anıqlanadı.
Subtarmaq
Subtarmaq yamasa subnet - bul IP tarmaǵınıń logikalıq bóliniwi. Tarmaqtı eki yamasa onnan kóp tarmaqqa bóliw ámeliyatı subneting dep ataladı. Subtarmaqqa tiyisli kompyuterler IP adresleriniń eń áhmiyetli bit toparında birdey etip adreslengen. Bul IP adresiniń eki maydanǵa logikalıq bóliniwine alıp keledi: tarmaq nomeri yamasa marshrutlastırıw prefiksi hám qalǵan maydan yamasa xost identifikatorı. Qalǵan maydan belgili bir xost yamasa tarmaq interfeysi ushın identifikator bolıp xızmet etedi.
Marshrutlastırıw prefiksi Klassız Domen Aralıq Marshrutlastırıw (CIDR) notaciyasında tarmaqtıń birinshi adresi retinde jazılıp, keyin slesh belgisi (/) hám prefikstiń bit uzınlıǵı menen tamamlanıwı múmkin. Mısalı, 198.51.100.0/24 - bul berilgen adresten baslanatuǵın Internet Protokolı 4-versiyası tarmaǵınıń prefiksi bolıp, 24 bit tarmaq prefiksi ushın ajıratılǵan hám qalǵan 8 bit xost adreslewi ushın saqlanǵan. 198.51.100.0 den 198.51.100.255 ke shekemgi adresler usı tarmaqqa tiyisli. IPv6 adres specifikaciyası 2001:db8::/32 - bul 296 adreske iye úlken adress blogı bolıp, 32-bitlik marshrutlastırıw prefiksine iye.
IPv4 ushın tarmaq onıń subnet maskası yamasa netmaskası menen de sıpatlanıwı múmkin, ol tarmaqtaǵı hár qanday IP adresine bit boyınsha AND operaciyası qollanılǵanda marshrutlastırıw prefiksin beriwshi bit maskası bolıp tabıladı. Subnet maskaları da adress sıyaqlı noqatalı-onlıq notaciyada kórsetiledi. Mısalı, 255.255.255.0 - bul 198.51.100.0/24 prefiksi ushın subnet maskası bolıp esaplanadı.
Derek adresi hám baǵdar adresiniń marshrutlastırıw prefiksleri parıq etkende, trafik subtarmaqlar arasında marshrutizatorlar arqalı almasadı. Marshrutizator subtarmaqlar arasında logikalıq yamasa fizikalıq shegara xızmetin atqaradı.
Bar bolǵan tarmaqtı subtarmaqlarǵa bóliwdiń paydaları hárbir ornatıw scenariyine baylanıslı ózgeredi. CIDR qollanılatuǵın Internettiń adress bólistiriw arxitekturasında hám iri shólkemlerde adress keńisligin nátiyjeli bólistiriw zárúr. Subtarmaqlarǵa bóliw marshrutlastırıw nátiyjeliligin arttırıwı múmkin yamasa úlken shólkemde subtarmaqlar hár túrli bólimler tárepinen basqarılǵanda tarmaqtı basqarıwda artıqmashlıqlarǵa iye bolıwı múmkin. Subtarmaqlar logikalıq jaqtan ierarxiyalıq arxitekturada jaylastırılıp, shólkemniń tarmaq adress keńisligin terek tárizli marshrutlastırıw qurılısına bóliwi múmkin.
Marshrutlaw
Kompyuterler hám marshrutizatorlar ózleriniń operaciyalıq sistemalarında marshrutlaw kestelerin paydalanıp, IP paketlerin basqa subtarmaqqa jaylasqan túyinge jiberiw ushın qollanadı. Marshrutlaw kesteleri qoldan konfiguraciya etiw arqalı yamasa avtomatlı túrde marshrutlaw protokolları arqalı saqlanıp turıladı. Aqırǵı túyinler ádette tranzit beriwshi Internet xızmet kórsetiwshisine (ISP) qaray baǵıtlanǵan ádepki marshruttı paydalanadı, al ISP marshrutizatorları bolsa global Internettiń quramalı baylanıslarında eń nátiyjeli marshruttı anıqlaw ushın Shegara Shlyuz Protokolın (Border Gateway Protocol) qollanadı. Ádepki shlyuz - bul pakettiń belgilengen IP adresine basqa hesh qanday marshrut sáykes kelmegende, basqa tarmaqlarǵa qayta jiberiwshi xost (marshrutizator) xızmetin atqaratuǵın túyin[77][78].
IETF
Internet infrastrukturasındaǵı apparatlıq támiynat komponentleri kóbinese basqa programmalıq támiynat sistemaların qollaw ushın paydalanılsa da, Internetti sıpatlaytuǵın hám onıń keńeyiwi hám tabısı ushın tiykar bolıp xızmet etetuǵın nárse - bul programmalıq támiynattıń dizaynı hám standartlastırıw processi. Internet programmalıq támiynat sistemalarınıń arxitekturalıq dizaynı ushın juwapkershilikti Internet Injenerlik Tapsırma Kúshi (IETF) óz moynına alǵan[79]. IETF Internet arxitekturasınıń hár túrli aspektleri boyınsha standart belgilewshi jumıs toparların júrgizedi, olar hár qanday jeke adamǵa ashıq. Nátiyjede alınǵan úlesler hám standartlar IETF veb-saytında Pikir Soraw (RFC) hújjetleri túrinde járiyalanadı. Internetti ámelge asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın tiykarǵı tarmaqlaw usılları Internet Standartların quraytuǵın arnawlı belgilengen RFC hújjetlerinde jaylastırılǵan. Basqa, anaǵurlım az qatań hújjetler tek informaciyalıq, eksperimental yamasa tariyxıy bolıp, yamasa Internet texnologiyaların ámelge asırıwda házirgi eń jaqsı ámeliyatlardı (BCP) sáwlelendiredi.
Remove ads
Qollanıwlar hám xızmetler
Internet kóplegen qollanıwlar hám xızmetlerdi, eń baslısı Dúnya júzilik tordı, sonıń ishinde sociallıq mediyanı, elektron poshtanı, mobil qosımshalardı, kóp oyınshılı onlayn oyınlardı, Internet telefoniyasın, fayl bólisiwdi hám aǵımlı media xızmetlerin qamtıydı. Búgingi kúnde bul xızmetlerdi usınatuǵın serverlerdiń kópshiligi maǵlıwmat oraylarında jaylasqan hám mazmunǵa kóbinese joqarı ónimli mazmun jetkiziw tarmaqları arqalı kirilip atır.
Dúnya júzilik tor
Dúnya júzilik tor - bul hújjetler, súwretler, multimediya, qosımshalar hám basqa da resurslardıń global toplamı bolıp, olar logikalıq jaqtan gipersiltemeler menen baylanısqan hám Birdeylestirilgen Resurs Identifikatorları (URI) menen belgilengen, bul global atalǵan siltemeler sistemasın támiyinleydi. URI-ler simvollıq túrde xızmetlerdi, veb serverlerdi, maǵlıwmatlar bazaların hám olar usına alatuǵın hújjetler hám resurslardı anıqlaydı. HyperText Transfer Protocol (HTTP) Dúnya júzilik tordıń tiykarǵı kiriw protokolı bolıp tabıladı. Veb xızmetler de programmalıq támiynat sistemaları arasında informaciya alıp beriw, biznes maǵlıwmatların hám logistikanı bólisiw hám almasıw ushın HTTP di qollanadı hám ol Internette baylanıs ushın qollanılatuǵın kóplegen tiller yamasa protokollardıń biri bolıp esaplanadı[80].
Microsofttıń Internet Explorer/Edge, Mozilla Firefox, Opera, Appledıń Safari hám Google Chrome sıyaqlı Dúnya júzilik tarmaq brauzer programmalıq támiynatı paydalanıwshılarǵa hújjetlerge engizilgen gipersiltemeler arqalı bir veb betinen ekinshisine ótiwge múmkinshilik beredi. Bul hújjetler kompyuter maǵlıwmatlarınıń hár qanday kombinaciyasın, sonıń ishinde grafika, sesler, tekst, video, multimediya hám paydalanıwshı bet penen óz-ara tásir etip atırǵanda isleytuǵın interaktiv mazmundı óz ishine alıwı múmkin. Klient tárepindegi programmalıq támiynat animaciyalar, oyınlar, ofis qosımshaları hám ilimiy demonstraciyalardı óz ishine alıwı múmkin. Yahoo!, Bing hám Google sıyaqlı izlew sistemaları arqalı gilt sózlerge tiykarlanǵan Internet izertlewleri arqalı dúnya júzi boyınsha paydalanıwshılar onlayn informaciyanıń úlken hám hár túrli kólemine ańsat hám tez kire aladı. Baspa mediyası, kitaplar, enciklopediyalar hám dástúrli kitapxanalar menen salıstırǵanda, Dúnya júzilik tor úlken masshtabta informaciyanıń oraysızlandırılıwına imkaniyat berdi.
Internet jeke adamlar hám shólkemlerge ideyalar hám informaciyanı potencial úlken auditoriyaǵa onlayn túrde ádewir azaytılǵan shıǵın hám waqıt keshigiwi menen járiyalawǵa múmkinshilik berdi. Veb-betti, blogtı járiyalaw yamasa veb-sayt qurıw dáslepki az shıǵındı talap etedi hám kóplegen biypul xızmetler bar. Biraq, úlken, kásiplik veb-saytlardı tartımlı, hár túrli hám jańalanǵan informaciya menen járiyalaw hám saqlaw ele de qıyın hám qımbat másele bolıp qalmaqta. Kóplegen adamlar hám ayırım kompaniyalar hám toparlar veb jurnallardı yamasa bloglardı paydalanadı, olar tiykarınan onlayn kúndeliklerdi ańsat jańalaw ushın qollanıladı. Ayırım kommerciyalıq shólkemler xızmetkerlerdi óz qánigelik tarawlarında másláhát beriwge xoshametleydi, sebebi keliwshiler ekspert bilimi hám biypul informaciyadan tásirlenip, nátiyjede korporaciyaǵa tartıladı degen úmitte boladı.
Keń tarqalǵan veb betterde reklama beriw paydalı bolıwı múmkin, al elektron sawda, yaǵnıy ónimler hám xızmetlerdi tikkeley Veb arqalı satıw, rawajlanıwdı dawam etpekte. Onlayn reklama - bul marketing hám reklama túri bolıp, tutınıwshılarǵa reklamalıq marketing xabarların jetkiziw ushın Internetti paydalanadı. Ol elektron pochta marketingi, izlew sisteması marketingi (SEM), sociallıq media marketingi, kóplegen túrdegi displey reklamaları (sonıń ishinde veb banner reklaması) hám mobil reklamanı óz ishine aladı. 2011-jılı AQSHta Internet reklama tabısları kabel televideniesiniń tabıslarınan asıp ketti hám efir televideniesiniń tabıslarına jaqınlastı[81]. Kóplegen keń tarqalǵan onlayn reklama ámeliyatları dawlı bolıp, olar barǵan sayın kóbirek retlestiriwge ushıramaqta.
1990-jılları Veb rawajlanǵanda, ádettegi veb-bet tolıq túrde veb-serverde saqlanıp, HTML formatında formatlanǵan hám sorawǵa juwap retinde veb-brauzerge jiberiwge tayar turǵan edi. Waqıttıń ótiwi menen, veb-betlerdi jaratıw hám usınıw processi dinamikalıq bolıp, beyimlesiwshi dizayn, maket hám kontentti payda etti. Veb-saytlar kóbinese dáslep júdá az mazmun menen kontentti basqarıw programmalıq támiynatı járdeminde jaratıladı. Bul sistemalarǵa úles qosıwshılar (olar haqı tólenetuǵın xızmetkerler, shólkemniń aǵzaları yamasa jámiyetshilik wákilleri bolıwı múmkin) usı maqsette islengen redakciyalaw betlerin paydalanıp tiykarǵı maǵlıwmatlar bazasın kontent penen toltıradı, al kásiplik emes keliwshiler bul kontentti HTML formatında kóredi hám oqıydı. Jańadan kirgizilgen kontentti qabıl etiw hám onı maqsetli keliwshilerge jetkiziw processine redaktorlaw, maqullaw hám qáwipsizlik sistemaları kirgizilgen bolıwı da, bolmawı da múmkin.
Baylanıs
Elektron pochta - Internet arqalı jetkeriletuǵın áhmiyetli baylanıs xızmeti. Tárepler arasında elektron tekst xabarların jiberiw koncepciyası, xat yamasa eskertpelerdi jiberiwge uqsas bolıp, Internettiń payda bolıwınan burın jaratılǵan[82][83]. Súwretler, hújjetler hám basqa fayllar elektron pochta qosımshaları retinde jiberiledi. Elektron pochta xabarları bir neshe elektron pochta mánzillerine kóshirme etip jiberiliwi múmkin. Baylanıs ushın Internetti paydalanatuǵın kóplegen tez xabar almasıw qosımshaları da bar, biraq olardıń óz-ara islesiw múmkinshiligi sheklengen.
Internet telefoniyası - Internet arqalı ámelge asırılatuǵın keń tarqalǵan baylanıs xızmeti. Tiykarǵı tarmaqaralıq protokoldıń atı, Internet Protokolı, óz atın Internet Protokolı arqalı dawıs jiberiw (VoIP) texnologiyasına bergen. Bul ideya 1990-jıllardıń basında jeke kompyuterler ushın raciya sıyaqlı dawıslı qosımshalar menen baslandı. Házirgi waqıtta VoIP sistemaları kóplegen bazarlarda ústemlik etedi hám dástúrli telefon sıyaqlı qolaylı hám paydalanıwǵa ańsat. Bul texnologiya, ásirese uzaq aralıqlarǵa baylanıs ornatıwda, dástúrli telefon qońırawlarına salıstırǵanda ádewir qarjı únemlewge múmkinshilik berdi. Kabel, ADSL hám mobil maǵlıwmat tarmaqları tutınıwshılarǵa Internetke kiriw múmkinshiligin beredi[84], al arzan VoIP tarmaq adapterleri dástúrli analog telefon apparatları ushın baylanıstı támiyinleydi. VoIP dawıs sapası kóbinese dástúrli qońırawlardan asıp ketedi. VoIP ushın ele de sheshilmegen máseleler bar, mısalı, ayrıqsha jaǵdaylar xızmetleriniń nomerleri hámme jerde qoljetimli bolmawı múmkin hám qurılmalar jergilikli elektr támiynatına baylanıslı, al eski dástúrli telefonlar jergilikli tarmaqtan quwat aladı hám ádette elektr quwatı óshken jaǵdayda da isley beredi.
Fayl bólisiw
Fayl bólisiw - Internet arqalı úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı jiberiwdiń bir mısalı. Kompyuter faylı tutınıwshılarǵa, kásipleslerge hám doslarǵa qosımsha retinde elektron pochta arqalı jiberiliwi múmkin. Onı basqalar ańsat júklep alıwı ushın veb-saytqa yamasa Fayl Transfer Protokolı (FTP) serverine júklewge boladı. Onı kásiplesler dárhal paydalanıwı ushın «bólisilgen orınǵa» yamasa fayl serverine jaylastırıwǵa boladı. Kóp paydalanıwshılarǵa toparlı júklep alıwdıń júgin «ayna» serverlerin yamasa teń qatnasıwshılar tarmaqların paydalanıw arqalı jeńilletiwge boladı. Bul jaǵdaylardıń hár qaysısında faylǵa kiriw paydalanıwshını autentifikaciyalaw arqalı basqarılıwı múmkin, fayldıń Internet arqalı ótiwi shifrlaw arqalı jasırılıwı múmkin, hám faylǵa kiriw ushın aqsha tóleniwi múmkin. Baha, mısalı, maǵlıwmatları da - ádette tolıq shifrlanǵan túrde - Internet arqalı jiberiletuǵın kredit kartasınan qarjını uzaqtan esaptan shıǵarıw arqalı tóleniwi múmkin. Alınǵan fayldıń kelip shıǵıwı hám haqıyqıylıǵı cifrlı qollar yamasa MD5 ya bolmasa basqa xabar daydjestleri arqalı tekseriliwi múmkin.
Internettiń bul ápiwayı ózgeshelikleri, dúnya júzi boyınsha, kompyuter faylına aylandırılıp jiberile alatuǵın hár qanday nárseniń óndiriliwin, satılıwın hám tarqatılıwın ózgertpekte. Oǵan barlıq túrdegi baspa basılımları, programmalıq támiynat ónimleri, jańalıqlar, muzıka, film, video, fotografiya, grafika hám basqa da kórkem óner túrleri kiredi. Bul óz gezeginde, burın usı ónimlerdiń óndiriliwi hám tarqatılıwın qadaǵalaǵan hárbir bar sanaatta úlken ózgerislerge alıp keldi.
Media tarqatıw
Aǵımlı media
Aǵımlı media - bul paydalanıwshılar tárepinen dárhal paydalanıw yamasa ráhátleniw ushın cifrlı medianı real waqıt rejiminde jetkerip beriw. Kóplegen radio hám televidenie translyaciyaların ámelge asırıwshılar ózleriniń tikkeley audio hám video ónimleriniń Internet aǵımların usınadı. Olar sonday-aq aldın ala kóriw, klassikalıq úzindiler hám qayta tıńlaw sıyaqlı waqıttı ózgertip kóriw yamasa tıńlaw múmkinshiligin bere aladı. Yaǵnıy, Internetke jalǵanǵan qurılma, máselen kompyuter yamasa basqa da arnawlı qurılma, burın tek televizor yamasa radio qabıllaǵısh penen múmkin bolǵan usılda onlayn medianı paydalanıw ushın qollanılıwı múmkin. Mazmunnıń bar bolǵan túrleriniń kólemi ádewir keń, arnawlı texnikalıq veb-translyaciyalardan baslap sorawǵa iye kóp funkciyalı multimediyalıq xızmetlerge shekem. Podkasting - bul usı ideyanıń bir variaciyası, onda - ádette audio - material júklep alınadı hám kompyuterde oynatıladı yamasa jolda tıńlaw ushın kóshpeli media pleerge ótkeriledi. Bul ápiwayı úskenelerdi qollanatuǵın usıllar hár kimge, az ǵana cenzura yamasa licenziyalaw baqlawı menen, audio-vizual materiallardı dúnya júzi boyınsha translyaciya etiw imkaniyatın beredi. Cifrlı medianıń aǵımlı jetkeriliwi tarmaq ótkiziw qábiletine bolǵan talaptı arttıradı. Mısalı, video aǵımları ádette eski 480p «standart sapa» video ushın 1 Mbit/s baylanıs tezligin, 1080p «Tolıq HD» video ushın 4.5 Mbit/s[85], hám joqarı sapalı 4K video ushın 40 tan 80 Mbit/s ke shekem talap etedi[86].
Bul provayderlerge Netflix, Disney+, Amazon kompaniyasınıń Prime Video xızmeti, Mubi, Hulu hám Apple TV+ sıyaqlı hesh qashan efirlik licenziyaǵa iye bolmaǵan bir qatar taza Internet «translyatorları» qosıldı. Bul aǵımlı kompaniyalar házirgi waqıtta dástúriy translyatorlardı artta qaldırıp, oyın-zawıq sanaatında ústemlik etpekte[87]. Spotify hám Apple Music sıyaqlı audio aǵım xızmetleri de audio oyın-zawıq bazarında áhmiyetli úleske iye.
Veb-kameralar bul qubılıstıń arzan keńeytiliwi bolıp tabıladı. Internet paydalanıwshıları Afrikadaǵı suw ishiw ornındaǵı haywanlardı, Panama kanalındaǵı kemelerdi, jergilikli aylanba joldaǵı qatnastı yamasa óz jayların tikkeley hám real waqıt rejiminde baqlay aladı. Video chat bólmeleri hám video konferenciyalar da keń tarqalǵan bolıp, jeke veb-kameralar eki tárepleme dawıs penen hám dawıssız kóp maqsetlerde qollanılmaqta.
Video bólisiw saytları
Video bólisiw veb-saytları da oyın-zawıq ekosistemasında úlken áhmiyetke iye. YouTube 2005-jıldıń 15-fevralında qurılǵan hám házirgi waqıtta eki milliardtan aslam paydalanıwshısı menen biypul aǵımlı video kórsetiw boyınsha jetekshi veb-sayt bolıp tabıladı[88]. Ol ádette video fayllardı aǵımlı jetkeriw hám kórsetiw ushın veb-pleerdi paydalanadı. Dizimnen ótken paydalanıwshılar sheksiz muǵdarda video júkley aladı hám ózleriniń jeke profillerin dúze aladı. YouTube óz paydalanıwshıları hár kúni júzlegen million video kóretuǵının hám júzlegen mıń video júkleytuǵının málimleydi. Basqa video bólisiw veb-saytlarına Vimeo, Instagram hám TikTok kiredi.
Tikkeley translyaciya
Tikkeley translyaciya xızmetleri onlayn kontent dóretiwshilerden sheklengen auditoriyaǵa birme-bir yamasa birden kópke video translyaciyasın tikkeley alıp barıwǵa múmkinshilik beredi.
Remove ads
Jámiyetlik tásir
Internet jámiyetlik qatnasıqtıń, iskerliktiń hám jámiyetlik birlespelerdiń jańa túrlerin payda etti. Bul qubılıs Internet sociologiyasın ilimiy izertlewdiń payda bolıwına alıp keldi. Dáslepki Internet ayırım jazıwshılarǵa tásir etip, olar Internetti simvollıq túrde súwretlewge májbúr boldı, mısalı, Internetti «adamlardı pútkil jer júzi boylap úlken kórinbeytuǵın tor menen baylanıstırıw quralı» dep táriyiplegen[89].
Paydalanıwshılar
Hár 100 turǵınǵa Internet paydalanıwshıları
Derek: Xalıqaralıq telekommunikaciya awqamı[91][92]2000-jıldan 2009-jılǵa shekem dúnya júzi boyınsha Internet paydalanıwshılarınıń sanı 390 millionnan 1.9 milliardqa shekem ósti[93]. 2010-jılǵa kelip, dúnya xalqınıń 22% kompyuterlerge eristi, kúnine 1 milliard Google izlewi ámelge asırıldı, 300 million Internet paydalanıwshısı bloglardı oqıdı hám YouTubeta kúnine 2 milliard video kórildi[94]. 2014-jılı dúnyadaǵı Internet paydalanıwshılarınıń sanı 3 milliardtan asıp ketti yamasa dúnya xalqınıń 44 procentin quradı, biraq olardıń eki úlesi eń bay ellerden boldı, evropalılardıń 78 procenti Internetti paydalandı, onnan keyin Amerikaınıń 57 procenti[95]. Degen menen, 2018-jılǵa kelip, tek Aziyanıń ózi dúnyadaǵı 4.3 milliard Internet paydalanıwshısınıń 2.2 milliardın qurap, barlıq Internet paydalanıwshılarınıń 51% in iyeledi. Qıtaydıń Internet paydalanıwshıları 2018-jılı úlken belgige jetti, eldiń Internetti tártiplestiriwshi uyımı, Qıtay Internet Tarmaǵı Informaciya Orayı, Qıtayda 802 million paydalanıwshı bar ekenin járiyaladı[96]. Qıtaydan keyin Hindstan turdı, shama menen 700 million paydalanıwshısı bar, al Qurama Shtatlar 275 million paydalanıwshı menen úshinshi orında turdı. Biraq, engiziliw dárejesi boyınsha, 2022-jılı Qıtayda 70% engiziliw dárejesi bolsa, Hindstanda 60% hám Qurama Shtatlarda 90% boldı[97]. 2022-jılı dúnyadaǵı Internet paydalanıwshılarınıń 54% Aziyada, 14% Evropada, 7% Arqa Amerikada, 10% Latın Amerikası hám Karibte, 11% Afrikada, 4% Orta Shıǵısta hám 1% Okeaniyada jaylasqan[98]. 2019-jılı Kuveyt, Qatar, Folklend atawlarında, Bermud hám Islandiyada paydalanıwshılar sanı boyınsha eń joqarı Internet engiziliw dárejesi boldı, xalıqtıń 93% yamasa onnan da kóbireginiń kirisi bar edi[99]. 2022-jılǵa kelip, dúnya xalqınıń úshten ekisinen kóbiregin quraytuǵın 5.4 milliard adam Internetti paydalanadı dep bahalandı[100].
Internet arqalı baylanıs ushın eń keń tarqalǵan til hámme waqıtta inglis tili bolǵan. Bul Internettiń kelip shıǵıwınıń nátiyjesi bolıwı múmkin, sonday-aq bul tildiń lingva franka hám dúnya tili retindegi roli menen baylanıslı bolıwı múmkin. Dáslepki kompyuter sistemaları Amerika Standart Informaciya Almasıw Kodı (ASCII) ishindegi háripler menen sheklengen edi, bul latın álipbesiniń bir bólegi bolıp tabıladı. Inglis tilinen keyin (27%), Pútkil dúnyajúzilik torda eń kóp soraw jiberiletuǵın tiller qıtay (25%), ispan (8%), yapon (5%), portugal hám nemis (hárbiri 4%), arab, francuz hám orıs (hárbiri 3%) hám koreys (2%) tilleri bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda Internet texnologiyaları, ásirese Unicode qollanıwında, jetkilikli dárejede rawajlandı, sonlıqtan dúnyada keń qollanılatuǵın tillerde rawajlanıw hám baylanıs ushın jaqsı imkaniyatlar bar. Biraq, máselen, moјibake (ayırım tillerdiń háripleriniń nadurıs kórsetiliwi) sıyaqlı ayırım kemshilikler ele de saqlanıp qalmaqta.
2005-jılı AQSHta ótkerilgen izertlewde, Internetti paydalanıwshı erkeklerdiń procenti hayallardikinen azǵana joqarı bolǵan, biraq 30 jastan tómenlerde bul ayırmashılıq keri bolǵan. Erkekler kóbirek kiriw, kóbirek waqıt jumsaw hám keń polosalı baylanıs paydalanıwshıları bolıwǵa beyim bolǵan, al hayallar baylanısıw múmkinshiliklerinen (mısalı, elektron pochtadan) kóbirek paydalanıwǵa beyim bolǵan. Erkekler Internetti esap-fakturalardı tólew, aukcionlarǵa qatnasıw hám muzıka hám videolardı júklep alıw sıyaqlı oyın-zawıq maqsetlerinde paydalanıwǵa kóbirek beyim bolǵan. Erkekler menen hayallar Internetti satıp alıw hám bank xızmetleri ushın birdey dárejede paydalanǵan[101]. 2008-jılı hayallar kópshilik sociallıq tarmaq xızmetlerinde, mısalı Facebook hám Myspace te, erkeklerden ádewir kóp bolǵan, biraq bul qatnas jasqa qaray ózgerip turǵan[102]. Hayallar kóbirek aǵımlı kontentti kórgen, al erkekler kóbirek júklep alǵan[103]. Erkekler blog jazıwǵa kóbirek beyim bolǵan. Blog jazatuǵınlar arasında erkekler kásiplik blog alıp barıwǵa beyim bolsa, hayallar jeke blog alıp barıwǵa kóbirek beyim bolǵan[104].
Internet paydalanıwshılarına qatnaslı bir neshe jańa sózler bar: Netizen («tor puqarası» mánisinde)[105] onlayn jámiyetlerdi, ulıwma Internetti yamasa sóz erkinligi sıyaqlı baylanıslı siyasiy máseleler hám huqıqlardı jaqsılawǵa belsene qatnasıwshılarǵa qollanıladı[106][107], Internavt Internetti basqarıwshılar yamasa texnikalıq jaqtan joqarı qábiletli paydalanıwshılarǵa qollanıladı[108][109], cifrlı puqara bolsa Internetti jámiyet, siyasat hám húkimet qatnasıwında qollanıw ushın paydalanatuǵın adamǵa qollanıladı[110].
Paydalanıw
2021-jıldaǵı Internet paydalanıwshıları mámleket xalqınıń procenti retinde
Derek: Our World in Data.
2012-jıldaǵı turaqlı keń polosalı Internet jazılıwshıları
mámleket xalqınıń procenti retinde
Derek: Xalıqaralıq Telekommunikaciya Awqamı[113].mámleket xalqınıń procenti retinde
2012-jıldaǵı mobil keń polosalı Internet jazılıwshıları
mámleket xalqınıń procenti retinde
Derek: Xalıqaralıq Telekommunikaciya Awqamı[114].mámleket xalqınıń procenti retinde
Internet, ásirese ólshenbegen joqarı tezlikli baylanıslardıń keń tarqalıwı menen, jumıs saatları hám ornında kóbirek beyimlilikke múmkinshilik beredi. Internetke kóplegen qurallar arqalı, sonıń ishinde mobil Internet qurılmaları arqalı da, derlik hár jerden kiriwge boladı. Mobil telefonlar, maǵlıwmat kartaları, qolda alıp júretuǵın oyın konsolleri hám uyalı routerler paydalanıwshılarǵa Internetke sımsız jalǵanıwǵa múmkinshilik beredi. Kishi ekranlar hám usınday qalta ólshemindegi qurılmalardıń basqa da sheklengen múmkinshilikleri sheńberinde, elektron pochta hám veb sıyaqlı Internet xızmetleri jetkilikli bolıwı múmkin. Xızmet kórsetiwshiler usınılatuǵın xızmetlerdi sheklewi múmkin hám mobil maǵlıwmatlar ushın tólemler basqa kiriw usıllarına qaraǵanda ádewir joqarı bolıwı múmkin.
Mektepke shekemgi tárbiyadan baslap doktorlıqtan keyingi dárejege shekem barlıq dárejedegi bilimlendiriw materialları veb-saytlardan tabıladı. Mısallar CBeebies-ten baslap, mektep hám joqarı mektep qaytalaw qosımshaları hám virtual universitetlerge shekem, Google Scholar sıyaqlı platformalar arqalı joqarı dárejeli ilimiy ádebiyatlarǵa kiriw múmkinshiligin óz ishine aladı. Aralıqtan bilim alıw, úy tapsırmaları hám basqa tapsırmalardı orınlawda járdem, óz betinshe oqıw, bos waqıttı ótkiziw yamasa qızıqlı fakt haqqında kóbirek maǵlıwmat izlew ushın, adamlardıń hár qanday dárejedegi bilimlendiriw informaciyasına hár qanday jerden kiriwi burınǵıdan da ańsat boldı. Ulıwma alǵanda Internet hám ayrıqsha Pútkil dúnyajúzilik tor hám rásmiy, hám rásmiy emes bilimlendiriwdiń áhmiyetli quralı bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Internet izertlewshilerge (ásirese sociallıq hám miynet psixologiyası ilimleri boyınsha) virtual laboratoriyalar arqalı aralıqtan izertlew alıp barıwǵa múmkinshilik beredi, bul nátiyjelerdiń kólemi hám ulıwmalastırılıwında, sonday-aq ilimpazlar arasındaǵı baylanısta hám nátiyjelerdi járiyalawda tereń ózgerislerge alıp keledi[115].
Birge islesiwge arnalǵan programmalıq támiynattıń járdeminde ideyalar, bilim hám kónlikpelerdi tómen bahada hám derlik tez payıtta bólisiw birgelikte islewdi ádewir ańsatlastırdı. Topar tek arzan bahada baylanısıp hám ideyalardı bólisip qoymastan, Internettiń keń qamtıwı usınday toparlardıń ańsat payda bolıwına múmkinshilik beredi. Oǵan mısal retinde ashıq kodlı programmalıq támiynat háreketin keltiriwge boladı, ol basqa nárseler menen birge Linux, Mozilla Firefox hám OpenOffice.org (keyinnen LibreOffice bolıp bólingen) sıyaqlı programmalardı dóretti. Internet chat, meyli IRC chat bólmesi, tez xabar almasıw sisteması yamasa sociallıq tarmaq xızmeti bolsın, sheriklerge kún dawamında kompyuterlerinde islep atırǵanda baylanısta qalıwdıń júdá qolaylı usılın beredi. Xabarlar elektron pochtaǵa qaraǵanda jáne de tezirek hám qolaylıraq almasılıwı múmkin. Bul sistemalar fayllardı almasıwǵa, súwretler hám kóriniwlerdi bólisiwge yamasa komanda aǵzaları arasında dawıslı hám video baylanıstı ámelge asırıwǵa múmkinshilik beriwi múmkin.
Kontentti basqarıw sistemaları birge islesiwshi toparlarǵa bir-biriniń jumısın tosınnan joq qılmastan, bólisilgen hújjetler toplamları ústinde bir waqıtta islewge múmkinshilik beredi. Biznes hám joybar toparları kalendarlardı, sonday-aq hújjetlerdi hám basqa da informaciyanı bólise aladı. Bunday birge islesiw ilimiy izertlew, programmalıq támiynattı islep shıǵıw, konferenciyalardı jobalastırıw hám dóretiwshilik jazıw sıyaqlı keń kólemli tarawlarda ámelge asırıladı. Sociallıq hám siyasiy birge islesiw de Internetke kiriw múmkinshiligi hám kompyuter sawatlılıǵı keńeygen sayın keńeyip barmaqta.
Internet kompyuter paydalanıwshılarına hár qanday kiriw noqatınan basqa kompyuterlerge hám informaciya saqlaw orınlarına ańsat aralıqtan kiriwge múmkinshilik beredi. Kiriw kompyuter qáwipsizligi menen bolıwı múmkin; yaǵnıy, talaplarǵa baylanıslı autentifikaciya hám shifrlaw texnologiyaları. Bul kóplegen sanaatlarda aralıqtan jumıs islewdiń, birge islesiwdiń hám informaciya bólisiwdiń jańa usılların xoshametlemekte. Úyinde otırǵan esapshı tórtinshi mámlekettegi IT qánigeleri tárepinen aralıqtan saqlanatuǵın úshinshi mámlekette jaylasqan serverde, basqa mámlekette jaylasqan kompaniyanıń esap kitapların tekseriwi múmkin. Bul esaplar dúnyanıń hár tárepinen keńselerden olarǵa elektron pochta arqalı jiberilgen informaciya tiykarında, basqa aralıqtaǵı orınlarda úyde isleytuǵın buxgalterler tárepinen dúzilgen bolıwı múmkin. Bul nárselerdiń ayırımları Internettiń keń tarqalıwınan aldın da múmkin edi, biraq jeke ijara baylanıs sızıqlarınıń qımbatlıǵı olardıń kópshiligin ámelde orınlanbaytuǵın edi. Mısalı, xızmet saparında yaki demalısta dúnyanıń arǵı shetinde bolǵan keńse xızmetkeri óziniń elektron xatlarına kire aladı, bultlı esaplawlar járdeminde óz maǵlıwmatlarına kire aladı, yamasa Internettegi qáwipsiz virtual jeke tarmaq (VPN) baylanısı arqalı óziniń keńse kompyuterine aralıqtan kiriw seansın asha aladı. Bul xızmetkerge keńseden tısqarı jerde bolǵan waqıtta da óziniń barlıq ádettegi fayllarına hám maǵlıwmatlarına, sonıń ishinde elektron pochta hám basqa qosımshalarǵa tolıq kiriw múmkinshiligin bere aladı. Sistema administratorları arasında bul «Virtual jeke qorqınısh» dep atalǵan[116], sebebi ol korporativ tarmaqtıń qáwipsiz shegarasın aralıqtaǵı orınlarǵa hám onıń xızmetkerleriniń úylerine keńeytedi. 2010-jıllardıń aqırına kelip, Internet «global Arqa xalqınıń kópshiligi ushın ilimiy informaciyanıń tiykarǵı deregi» retinde táriyiplengen[117].
Sociallıq tarmaqlar hám oyın-zawıq
Kóplegen adamlar jańalıqlar, hawa rayı hám sport xabarlarına kiriw, demalıslardı jobalastırıw hám bronlaw hám ózleriniń jeke qızıǵıwshılıqların qanaatlandırıw ushın Pútkil dúnyajúzilik tarmaǵın paydalanadı. Adamlar dúnya júzi boyınsha doslar menen baylanıs ornatıw hám saqlap qalıw ushın chat, xabar almasıw hám elektron pochtadan paydalanadı, geyde burın xat jazısıp turǵan doslar menen baylanısqanday etip. Facebook sıyaqlı sociallıq tarmaq xızmetleri sociallasıw hám óz-ara tásir etiwdiń jańa usılların dóretti. Bul saytlardıń paydalanıwshıları betlerge kóp túrli informaciyalardı qosa aladı, ulıwma qızıǵıwshılıqlardı quwıp, basqalar menen baylanısa aladı. Sonday-aq bar tanıslardı tabıw, adamlardıń bar toparları arasında baylanıstı támiyinlew múmkin. LinkedIn sıyaqlı saytlar kommerciyalıq hám biznes baylanısların rawajlandıradı. YouTube hám Flickr paydalanıwshılardıń video hám súwretlerine qánigelesken. Sociallıq tarmaq xızmetleri sonday-aq biznesler hám basqa shólkemler tárepinen óz brendlerin alǵa ilgeriletiw, tutınıwshılarǵa marketing qılıw hám postlardıń «en jayıwın» xoshametlew ushın keń qollanıladı.
Adamlar hám shólkemler ushın sociallıq tarmaq xızmetlerinde postlar (ásirese ashıq postlar) jazıwdıń bir qáwipi - ásirese aqmaq yamasa dawlı postlar geyde basqa Internet paydalanıwshıları tárepinen kútilmegen hám múmkin úlken kólemli qarsı reakciyaǵa alıp keliwi múmkin. Bul qáwip sonday-aq dawlı oflayn minez-qulıqqa da baylanıslı, eger ol keń túrde málim bolsa. Bul qarsı reakciyanıń tábiyatı qarsı pikirler hám ashıq masqaralawdan baslap, mazaqlawlar hám jekkóriw sózleri arqalı, eń tómen jaǵdaylarda, zorlaw hám ólim qáwpine shekem keń kólemde bolıwı múmkin. Onlayn tosqınlıqtıń joqlıǵı effekti kóp adamlardıń júzbe-júz bolǵanǵa qaraǵanda onlaynda kóbirek qatal yamasa mazaq etiwshi minez-qulıq kórsetiw tendenciyasın súwretleydi[118]..
Shólkemler ushın, bunday qarsı reakciya, ásirese media tárepinen xabar etilse, ulıwma brend zıyanına alıp keliwi múmkin. Biraq, bul bárhama olay emes, sebebi shólkem usınǵan pikirge qarsı adamlardıń názerindegi brend zıyanı geyde basqalardıń názerinde brendti kúsheytiw menen teńlestiriliwi múmkin. Sonıń menen bir qatarda, eger shólkem yamasa jeke adam basqalar nadurıs dep esaplaytuǵın talaplarǵa boysınsa, bul qarsı reakciyaǵa alıp keliwi múmkin.
Reddit sıyaqlı ayırım veb-saytlar, jeke adamlar haqqında jeke informaciyanı járiyalawǵa tıyım salatuǵın qaǵıydalarǵa iye (sonday-aq doksing dep te ataladı), sebebi bunday postlar úlken sandaǵı Internet paydalanıwshılarınıń usılayınsha anıqlanǵan belgili jeke adamlarǵa qarsı basım kórsetiwine alıp keliwi múmkin degen táshiwishler bar. Atap aytqanda, Reddit-tiń jeke informaciyanı járiyalawdı qadaǵan etetuǵın qaǵıydası, Reddit ke júklengen Facebook skrinshotlarındaǵı barlıq sáykeslendiriwshi súwretler hám atlar cenzuradan ótiwi kerek degendi ańlatadı dep keń túrde túsiniledi. Biraq, bul qaǵıydanıń ashıq Twitter postlarına qatnası anıq emes, hám hár qanday jaǵdayda da, pikirles adamlardıń onlaynda bir-biriniń dıqqatın olar kelispeytuǵın ashıq sociallıq media postlarına qaratıwdıń kóp basqa jolları bar.
Balalar da onlayn ortalıqta kiberqorqıtıw hám jınıslıq niyetli adamlardıń jaqınlasıwı sıyaqlı qáwiplerge ushıraydı, olar geyde ózlerin bala etip kórsetedi. Balalar jáne de ózlerin táshiwishlendiretuǵın yaki ata-anaları jas shegarasına say emes dep esaplaytuǵın materiallardı ushıratıwı múmkin. Tájiriybesizlik sebepli, olar ózleri haqqında jeke informaciyanı onlaynda járiyalawı múmkin, bul olardı yaki olardıń shańaraqların, eger eskertilmese, qáwip astına qoyıwı múmkin. Kóp ata-analar balaların Internettegi jaman materiallardan qorǵaw maqsetinde Internet filtrlewdi qosıwdı yaki balalarınıń onlayn iskerligin baqılawdı tańlaydı. Facebook hám Twitter sıyaqlı eń keń tarqalǵan sociallıq tarmaq xızmetleri ádette 13 jastan kishi paydalanıwshılarǵa qadaǵan etedi. Biraq, bul siyasatlardı jalǵan tuwılǵan sáneni kórsetip dizimnen ótiw arqalı aylanıp ótiw ańsat, hám 13 jastan kishi balalardıń ádewir bólegi báribir bunday saytlarǵa qosılıwı múmkin. Balalar ushın jaqsıraq qorǵaw dárejesin támiyinleytuǵının aytatuǵın kishi jastaǵı balalar ushın sociallıq tarmaq xızmetleri de bar.
Internet óziniń payda bolıwınan baslap bos waqıttı ótkeriw ushın tiykarǵı orın bolıp kelgen, universitet serverlerinde MUD hám MOO sıyaqlı qızıqlı sociallıq tájiriybeler ótkerilip, házil-dálkekke baylanıslı Usenet toparları kóp trafik alǵan. Kóplegen Internet forumlarında oyınlar hám kúlkili videolarǵa arnalǵan bólimler bar.
Internettegi bos waqıttı ótkeriwdiń jáne bir tarawı - kóp oyınshılı oyınlar. Oyın-zawıqtıń bul túri jámiyetler dúzedi, onda hár túrli jas hám shıǵısı bar adamlar kóp oyınshılı oyınlardıń tez pátli dúnyasınan lázzet aladı.Jazılmaǵan paydalanıwshılar belgili bir oyın túrleri yamasa belgili bir oyınlar menen sheklengen. Kóp adamlar Internetti muzıka, filmler hám basqa shıǵarmalarǵa kiriw hám júklep alıw ushın paydalanadı, olardan ráhátleniw hám dem alıw ushın qollanadı. Bul iskerliklerdiń hámmesi ushın oraylastırılǵan serverler hám tarqatılǵan teń qatnasıwshı texnologiyaların paydalanıp, pullı hám pulsız xızmetler bar. Bul dereklerdiń ayırımları dóretiwshilerdiń avtorlıq huqıqlarına basqalarǵa qaraǵanda kóbirek itibar beredi.
Internetti paydalanıw paydalanıwshılardıń jalǵızlıǵı menen baylanıslı ekenligi anıqlanǵan. Jalǵız adamlar Internetti óz sezimlerin bildiriw hám óz tariyxların basqalar menen bólisiw ushın qollanıwǵa beyim, mısalı, «Men jalǵızban, állekim meniń menen sóylese me?» degen temadaǵı jazbalar. 2017-jılǵı bir kitapta Internet adam iskerliginiń kópshilik táreplerin pútkil insaniyat aǵzaları hám básekilesi bolıwı múmkin bolǵan birden-bir maydanǵa biriktiredi hám nátiyjede psixikalıq densawlıqqa tiykarınan unamsız tásir etedi dep aytılǵan. Hár bir iskerlik tarawındaǵı tabıslar keń tarqalǵan hám dawıslı túrde járiyalanǵan bolsa da, olar dúnyanıń eń ayrıqsha adamlarınıń júdá jińishke bólegine ǵana tiyisli bolıp, qalǵanlardı artta qaldıradı. Internetke shekem hár qanday tarawda jetiskenlikke erisiw úmiti awıl, shetki aymaq, qala yamasa hátte mámleket dárejesinde ámelge asırıwdıń aqılǵa muwapıq itimallıǵı menen qollap-quwatlanǵan bolsa, Internet dúnyasında usınday úmitler búgingi kúnde ámelge aspaytuǵını anıq: planetanıń qanday da bir jerinde bárhama jaqsıraq isley alatuǵın hám házir jalǵız bolǵan joqarı orındı iyeley alatuǵın birew bar[119].
Kiberbuzıwshılıq korporativ resurslardıń jumsalıwına alıp keliwi múmkin; Peninsula Business Services kompaniyasınıń 2003-jılǵı izertlewine sáykes, Britaniyadaǵı ortasha xızmetker jumıs waqtında kúnine 57 minut Internette sharlap júrgen[120]. Internetke ǵárezlilik buzılıwı - bul kúndelikli turmısqa kesent etetuǵın kompyuterdi shamadan tıs paydalanıw. Nikolas G. Karr Internetti paydalanıwdıń adamlarǵa basqa da tásirleri bar dep esaplaydı, mısalı, tez oqıw uqıplılıǵın jaqsılaydı hám haqıyqıy dóretiwshilikke alıp baratuǵın tereń oylawǵa kesent etedi[121].
Elektron biznes
Elektron biznes (e-biznes) pútkil qádir-qımbat dizbegin qamtıytuǵın biznes processlerin óz ishine aladı: satıp alıw, jetkerip beriw dizbegin basqarıw, marketing, satıw, klientlerge xızmet kórsetiw hám biznes qatnasıqlar. Elektron kommerciya klientler hám sherikler menen qatnasıqlardı qurıw hám jaqsılaw ushın Internetti paydalanıp tabıs aǵımların qosıwǵa umtıladı. International Data Corporation maǵlıwmatları boyınsha, dúnya júzilik elektron kommerciyanıń kólemi, global biznesten bizneske hám tutınıwshıǵa tranzakciyalar birlestirilgende, 2013-jıl ushın 16 trillion dollardı quraydı. Oxford Economics esabatında bul ekewi birlestirilip, cifrlı ekonomikanıń ulıwma kólemi 20,4 trillion dollar dep bahalanǵan, bul dúnya júzilik satıwlardıń shama menen 13,8% ine teń[122].
Internet arqalı ámelge asırılatuǵın sawdanıń ekonomikalıq artıqmashlıqları haqqında kóp jazılǵan bolsa da, Internettiń ayırım tárepleri, máselen kartalar hám jaylasıw ornın anıqlaytuǵın xızmetler ekonomikalıq teńsizlikti hám cifrlı ayırmashılıqtı kúsheytiwi múmkin ekenligin kórsetetuǵın dáliller de bar[123]. Elektron kommerciya kishi shańaraq biznesleriniń hám dástúriy dúkanlardıń birlesiwine hám qulawına sebepshi bolıp, tabıs teńsizliginiń artıwına alıp keliwi múmkin[124][125][126].
Avtor Endryu Kin, Internet sebepli júz bergen sociallıq ózgerislerdiń uzaq waqıtlı sınshısı, Internet biznesleriniń birlesiwiniń ekonomikalıq tásirlerine itibar qaratqan. Kin 2013-jılǵı Jergilikli Ózin-ózi Támiyinlew Institutınıń esabatına tiykarlanıp, dástúriy usaqlap satıw dúkanları hár 10 million dollar satıw ushın 47 adamdı jumısqa alatuǵının, al Amazon bolsa tek 14 adamdı jumısqa alatuǵının keltiredi. Usıǵan uqsas, 700 xızmetkeri bar bólme ijaraǵa beriw startabı Airbnb 2014-jılı 10 milliard dollarǵa bahalanǵan, bul 152,000 adamdı jumısqa alǵan Hilton Worldwide qunınıń shama menen yarımına teń. Sol waqıtta Uber 1,000 tolıq shtatlı xızmetkerdi jumısqa alǵan hám 18,2 milliard dollarǵa bahalanǵan, bul birge alǵanda 60,000 ǵa jaqın adamdı jumısqa alǵan Avis Rent a Car hám The Hertz Corporation kompaniyalarınıń ulıwma bahasına teń[127].
Aralıqtan jumıs islew
Aralıqtan jumıs islew toparlıq programmalıq támiynat, virtual jeke tarmaqlar, konferenciya baylanısları, videotelefoniya hám VoIP sıyaqlı qurallar arqalı ámelge asırıladı, solay etip jumıs hár qanday jerde, kóbinese xızmetkerdiń úyinde orınlanıwı múmkin. Bul kompaniyalar ushın nátiyjeli hám paydalı bolıwı múmkin, sebebi xızmetkerlerge uzaq aralıqlarda baylanısıwǵa múmkinshilik beredi, bul arqalı ádewir jol waqtı hám qarjı únemlenedi. Kóbirek xızmetkerler úylerinde usı qurallardı paydalanıp, ózleriniń úyin kompaniyanıń ishki tarmaǵına hám ishki baylanıs tarmaqlarına jalǵaw ushın jetkilikli tezliktegi internetke iye.
Birge islesip baspadan shıǵarıw
Vikiler akademiyalıq jámiyette de institucional hám xalıqaralıq shegaralar arqalı informaciyanı bólisiw hám tarqatıw ushın qollanılǵan. Bul ortalarda olar grant jazıwda birge islesiw, strategiyalıq jobalaw, bólim hújjetlestiriwi hám komitet jumısı ushın paydalı ekenligi anıqlanǵan[128]. AQSH Patent hám tovar belgileri basqarması jámiyetshilikke qaralıp atırǵan patent ótinishlerin tekseriwge tiyisli aldıńǵı texnologiyalardı tabıwda birge islesiwge múmkinshilik beriw ushın vikiden paydalanadı. Nyu-Yorktıń Kuins rayonı puqaralarǵa jergilikli parktiń dizaynı hám jobalawında birge islesiw ushın vikiden paydalanǵan[129]. Inglis tilindegi Vikipediya Dúnya júzilik tarmaqta[130] vikiler arasında eń úlken paydalanıwshı bazasına iye hám trafik boyınsha barlıq saytlar arasında aldıńǵı 10 qatarǵa kiredi[131].
Remove ads
Qáwipsizlik
Internet resursları, apparatlıq támiynat hám programmalıq támiynat komponentlerin ruqsatsız baqlawǵa alıw, úzilisler payda etiw, aldaw, qorqıtıp aqsha alıw yamasa jeke informaciyaǵa kiriw maqsetinde jınayatshı yamasa zıyanlı háreketlerdiń obekti bolıp tabıladı[132].
Zıyanlı programmalıq támiynat
Zıyanlı programmalıq támiynat - bul Internet arqalı qollanılatuǵın hám tarqalatuǵın zıyanlı programmalıq támiynat. Oǵan adamlardıń járdeminde kóshiriletuǵın kompyuter virusları, ózin-ózi avtomatik túrde kóshiretuǵın kompyuter qurtları, xızmet kórsetiwden bas tartıw hújimleri ushın programmalıq támiynat, tólem talap etetuǵın zıyanlı programmalar, botnetler hám paydalanıwshılardıń háreketleri hám terip jazıwları haqqında xabar beretuǵın shpionlıq programmalar kiredi. Ádette, bul háreketler kiberjınayatshılıqtı quraydı. Qorǵanıw teoretikleri sonday-aq xakerlerdiń usıǵan uqsas usıllardı úlken kólemde qollanıp, kiber urıs alıp barıw múmkinshilikleri haqqında boljawlar islegen[133].
Zıyanlı programmalıq támiynat Internettegi jeke adamlar hám biznesler ushın úlken mashqalalar tuwdıradı[134][135]. Symantec kompaniyasınıń 2018-jılǵı Internet qáwipsizligi qáwipleri boyınsha esabatına (ISTR) tiykarlanıp, 2017-jılı zıyanlı programmalıq támiynat túrleriniń sanı 669,947,865 ke jetken, bul 2016-jılǵa salıstırǵanda eki ese kóp[136]. Kompyuter arqalı ámelge asırılatuǵın basqa da jınayatlardı óz ishine alatuǵın kiberjınayatshılıqtıń 2021-jılı dúnya júzi ekonomikasına 6 trillion AQSH dolları muǵdarında zıyan keltiriwi boljanǵan hám ol jılına 15% tezlik penen ósip atır[137]. 2021-jıldan baslap, zıyanlı programmalıq támiynat elektr tarqatıw tarmaǵı sıyaqlı áhmiyetli infrastrukturanı basqaratuǵın kompyuter sistemaların obektke alıwǵa arnalıp islengen[138][139]. Zıyanlı programmalıq támiynat antivirus programmalıq támiynatınıń anıqlaw algoritmlerinen qashıp ótiwge arnalıp islengen bolıwı múmkin[140][141].
Baqlaw
Kompyuterli baqlawdıń kópshilik bólegi Internettegi maǵlıwmatlar hám trafikti monitoring etiwdi óz ishine aladı[142]. Mısalı, Amerika Qurama Shtatlarında Huqıq qorǵaw organları ushın baylanıs járdemi haqqındaǵı nızamǵa muwapıq, barlıq telefon qońırawları hám keń polosalı Internet trafigi (elektron xatlar, veb trafik, tez xabar almasıw hám t.b.) federal huqıq qorǵaw uyımları tárepinen real waqıt rejiminde tosqınlıqsız monitoring etiliwi ushın qoljetimli bolıwı talap etiledi[143][144][145]. Paketlerdi uslap qalıw - bul kompyuter tarmaǵındaǵı maǵlıwmatlar trafigin monitoring etiw. Kompyuterler Internet arqalı xabarlardı (elektron xatlar, súwretler, videolar, veb betler, fayllar hám t.b.) «paketler» dep atalatuǵın kishi bóleklerge bóliw arqalı baylanısadı, olar óz mánziline jetkenshe kompyuterler tarmaǵı arqalı jóneltiledi, sol jerde olar qaytadan tolıq «xabar» ǵa jıynaladı. Paketlerdi uslap qalıw qurılması bul paketlerdi tarmaq arqalı ótip baratırǵanda uslap qaladı, olardı basqa programmalar járdeminde tekseriw ushın. Paketlerdi uslap qalıw - bul informaciya jıynaw quralı, biraq analiz quralı emes. Yaǵnıy, ol «xabarlardı» jıynaydı, biraq olardı analizlemeydi hám olardıń mánisin anıqlamaydı. Trafikti analizlew hám uslap alınǵan maǵlıwmatlardı áhmiyetli/paydalı informaciyanı izlep tekseriw ushın basqa programmalar kerek boladı. Huqıq qorǵaw organları ushın baylanıs járdemi haqqındaǵı nızamǵa muwapıq, AQSHtaǵı barlıq telekommunikaciya provayderleri federal huqıq qorǵaw hám barlaw uyımlarına óz klientleriniń barlıq keń polosalı Internet hám VoIP trafigin uslap qalıwǵa múmkinshilik beriw ushın paketlerdi uslap qalıw texnologiyasın ornatıwı talap etiledi[146].
Paketlerdi uslap qalıwdan alınǵan úlken kólemdegi maǵlıwmatlar belgili sózler yamasa sóz dizbekleriniń qollanılıwı, belgili bir túrdegi veb-saytlarǵa kiriw yamasa belgili tárepler menen elektron pochta yamasa chat arqalı baylanısıw sıyaqlı tiyisli informaciyanı filtrleytuǵın hám xabarlaytuǵın baqlaw programmalıq támiynatın talap etedi[147]. Informaciya xabardarlıǵı byurosı, NSA, GCHQ hám FBR sıyaqlı uyımlar maǵlıwmatlardı uslap qalıw hám analizlew sistemaların islep shıǵıw, satıp alıw, engiziw hám paydalanıw ushın jılına milliardlaǵan dollar jumsaydı[148].
Remove ads
Ónimdarlıq
Internet geterogen tarmaq bolǵanlıqtan, onıń fizikalıq qásiyetleri, sonıń ishinde mısalı, baylanıslardıń maǵlıwmat uzatıw tezligi keń kólemde ózgeredi. Ol óziniń keń kólemli shólkemlesiwine baylanıslı payda bolatuǵın qubılıslardı kórsetedi[149].
Trafik kólemi
Internet trafiginiń kólemin ólshew qıyın, sebebi kóp qatlamlı, ierarxiyalıq emes topologiyada bir ǵana ólshew noqatı joq. Trafik maǵlıwmatları 1-dárejeli tarmaq provayderleriniń óz-ara baylanıs noqatları arqalı ótetuǵın ulıwma kólemnen bahalanıwı múmkin, biraq iri provayder tarmaqlarında jergilikli qalatuǵın trafik esapqa alınbawı múmkin.
Úzilisler
Internettiń tolıq toqtawı yamasa úzilisi jergilikli signal beriw toqtawlarınan kelip shıǵıwı múmkin. Suw astı baylanıs kabelleriniń buzılıwı úlken aymaqlarda tolıq toqtawlarǵa yamasa páseyiwlerge alıp keliwi múmkin, mısalı 2008-jılǵı suw astı kabeliniń buzılıwı sıyaqlı. Rawajlanbaǵan eller joqarı ótkizgishlik uqıplılıǵına iye baylanıslardıń az bolıwına baylanıslı bunday jaǵdaylarǵa kóbirek ushıraydı. Qurǵaqlıqtaǵı kabeller de zıyanlanıwǵa beyim, mısalı 2011-jılı bir hayal temir qaldıqların izlep, Armeniya mámleketiniń derlik pútkil baylanısın úzip taslaǵan[150].
Energiya paydalanıw
2014-jılǵı bir-birin tekseriwden ótken ilimiy maqalaǵa sáykes, Internettiń elektr energiyasın paydalanıwı haqqındaǵı bahalawlar tartıslı másele bolǵan. Bul maqalada aldıńǵı on jıl dawamında járiyalanǵan maǵlıwmatlarda berilgen kórsetkishler bir-birinen 20,000 ese parıq qılǵanı anıqlanǵan, yaǵnıy bir gigabayt maǵlıwmat jiberiw ushın jumsalatuǵın energiya muǵdarı 0.0064 kilovatt-saattan 136 kilovatt-saatqa shekem bolǵan[151]. Izertlewshiler bul ayırmashılıqlardı tiykarınan eki faktorǵa baylanıslı dep esaplaydı: birinshi - salıstırıw jılı (yaǵnıy, waqıt ótiwi menen nátiyjeliliktiń artıwı esapqa alınǵan ba yamasa joq pa), ekinshi - analizge «jeke kompyuterler hám serverler sıyaqlı aqırǵı qurılmalar kirgizilgen be» yamasa joq pa?!
2011-jılı ilimpazlar Internet tárepinen paydalanılatuǵın ulıwma energiya muǵdarın 170 hám 307 GVt aralıǵında dep bahaladı, bul adamzat paydalanatuǵın energiyanıń eki procentinen de az. Bul bahalawǵa dúnya júzi boyınsha boljanǵan 750 million noutbuk, bir milliard smartfon hám 100 million serverdi qurıw, paydalanıw hám dáwirli túrde almastırıw ushın zárúr bolǵan energiya, sonday-aq marshrutizatorlar, uyalı baylanıs minaraları, optikalıq awıstırǵıshlar, Wi-Fi uzatqıshlar hám bultlı saqlaw qurılmaları Internet trafigin jibergende paydalanatuǵın energiya kirgizilgen[152][153].
Remove ads
Derekler
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads