Ұлыбритания консервативті партиясы

Консервативті және юнионистік партия (ағылш. Conservative and Unionist Party, кейде Торилер делінеді, ағылш. The Tories^[7]) — ұлыбританиялық консервативті,^[1] юнионистік^[2] және оңшыл центристік^[3][4][5] саяси партия. 2019 жылғы парламент сайлауында жеңіске жеткен бұл партия 2010 жылдан бері билікте. Партия түрлі идеологиялық фракцияларды қамтиды, соның ішінде тэтчершілер және дәстүрлі консерваторлар да бар.

Консервативті партия
ағылш. Conservative Party
Басшысы	Кеми Баденок
Негізін салушы	Роберт Пиль
Құрылған жылы	1834 (тұңғыш құрылды) 1912 (қазіргі түрінде)
Штаб-пәтері	4 Мэттью Паркер көшесі, Лондон SW1H 9HQ
Идеологиясы	консерватизм[1] экономикалық либерализм[1] юнионизм[2] оңшыл центризм[3][4][5]
Интернационалы	Еуропалық консервативтер және реформистер альянсы Халықаралық демократиялық одақ
Жастар ұйымы	Жас Консерваторлар
Мүшелер саны	▲172,437 (2022)[6]
Лордтар палатасы	269 / 784
Қауымдар палатасы	350 / 650
Сайты	conservaties.com

Консервативті партия 1834 жылы Тори партиясынан құрылды және Либералды партиямен бірге XIX ғасырдағы екі басым саяси партияның бірі болды. Бенджамин Дизраэлидің тұсында ол Британ империясының шыңында саясатта маңызды рөл атқарды. 1912 жылы Либералды юнионистік партия партиямен бірігіп, Консервативті және юнионистік партияны құрады. 1920 жылдардан бастап Лейбористік партиясы консерваторлардың басты бәсекелесі болды және консерваторлар-лейбористер саяси бәсекелестігі өткен ғасырдағы қазіргі британ саясатын қалыптастырды.

2024 жылғы сайлаудағы консерватистердің жеңілісінен олар Ресми оппозицияға айналды да, содан бері партияның басшысы бірден Оппозиция көшбасшысы да болады. Екі лауазымның қазіргі иесі — Кеми Баденок.

Идеологиясы

Партия 1980 жылдардан бастап еркін нарықтарды қолдайтын либералды экономикалық саясатты, соның ішінде реттеуді жоюды, жекешелендіруді және нарықтандыруды қабылдады, дегенмен ол тарихи тұрғыдан протекционизмді жақтады. Бұл партия біріккен Ирландияға, сондай-ақ Шотландия мен Уэльстің тәуелсіздігіне қарсы тұратын және тарихы бойы Британ империясын қолдайтын. Партия мүшелерінің Еуропа одағына түр-түрлі көзқарасы бар, көпшілігі еуроскептикалық болса, фракция арасында еуропашыл мүшелер де бар.

Тарихы

1846 жылы Тори саяси партиясы еркін сауда жайлы келіспеушілікке түсті де, оның протекционистік мүшелері партиядан бас тартты. 1859 жылы Роберт Пильді қолдаған пильшілер (ағылш. Peelites) уигтер мен радикалдармен бірігіп, Либералды партияның негізін қаласа, Дерби графы Эдуард Смит-Стэнли мен Бенджамин Дизраэли көшбасшылығындағы қалған торилер Консервативті партияны құрды.

Партияның құрылуына үлкен үлес қосқан Бенджамин Дизраэли еді. 1870—1880 жылдары бастапқыда ақсүйек жер иеленушілерінің мүдделерін орындаған Консервативті партияның құрамына бұрын либерал болған отаршыл банк, өндіріс иелері кіретін болды. Сонымен Консервативті партия біртіндеп ағылшын монополиясының мүдделерін орындайтын басты партияға айналды.

Партия идеологиясының көбін Джозеф Чемберлен жасаған. Империялық кеден одағын құрып және протекционизмге жол беріп ол ағылшын монополиясын Британ иегілінде болған өзге өлкелерге де таратты және басқа мемлекеттерге, соның ішінде Германияға қарсы бәсекеге түсті. Роберт Солсбери мен Артур Бальфур басшылығында болған консерваторлар 1885—1886, 1886—1892, 1895—1902, 1902—1905 жылдары билікте болған.

Либерал мен лейбористермен біріккен консерваторлар 1916—1919 және 1919—1922 жылдары да билікте еді (ол жылдары көшбасшысы Эндрю Бонар Лоу болған). Екі дүниежүзілік соғыс аралығында партия бүкіл уақыт бойы дерлік билікте еді.

1945 жылғы жалпы сайлауда көрген жеңілістен кейін Консервативті партияның өз құрылымын өзгертуге тура келді. Партия қайта құрылғандай болады, негізгі сайлаушылар шеңберін кеңейтті, әлеуметтік саясат бойынша кең бағдарлама ұйымдастырды. 1951—1964 жылдар аралығында партия тоқтаусыз билікте отырған, 1970 жылы қайта жеңіске жетті.

1972 жылы партия мүшелерінің саны 3 миллионға жетті. Біраз өкілеттікке ие болған партия көшбасшысы еді, партияның жалпы сайлауда жеңіске жеткенінде ол премьер-министр лауазымына тағайындалады.

1979 жылғы жалпы сайлау нәтижесінде партия қайта жеңіске жетуі және Маргарет Тэтчердің премьер-министр лауазымына орналасуы партия тарихындағы сәтті дәуірге әкеп соқты.

Билікке келген Тэтчер өзінің кәсіподақтарға қарсы күресін және елдегі жалпылама жекешелендіру саясатын бастады. Ереуілге шыққан кеншілер мен көп келіспеушілікке түскен халық Тэтчер премьерлігінің символы болды.

1987 жылғы жалпы сайлаудан кейін орын алған партия арасындағы келіспеушіліктер нәтижесінде Тэтчер көшбасшы лауазымынан отставкаға кетуге мәжбүр болды да, Джон Мейджор партияны және үкіметті басқарып кетті.

Мейджордың басшылығы кезінде Ұлыбританияның Еуропадағы рөлі жайлы партия мүшелерінің арасында тағы келіспеушілік болды. 1992 жылғы сайлауда консерваторлар билікте қала алса да, оларды қолдайтындар саны күрт азая бастады. Түрлі санақтар бойынша 1990 жылдардың басында партияның 1 миллион мүшесі болса, онжылдықтың соңына қарай бұл сан 250—400 мыңға түсіп кетті.^[8]

1997 жылғы сайлауда консерваторлар ірі жеңіліске жетті, лейбористер 418 мандатқа қол жеткізде, торилер 165 мандат алды.

Тори қарсыластарының ең жетістіктісі болған Тони Блэрдің премьерлігі кезінде партия түрлі өзгеріс көрді. Біреулер партия ұстамды социал-либерализмге көшті десе, торилердің өздері бұл тұжырымды жоққа шығарған. Партия әкімшілігіне жас саясаткерлер тағайындалатын болды.

2008 жылғы жергілікті сайлауларда торилер лейбористерге қарсы ірі жеңіске жетті және консерватор (Борис Джонсон) тұңғыш рет Лондон мэрі болды.

2010 жылғы 6 мамырда өткен жалпы сайлауда консерваторлар 306 орынға ие болды, бұл бір партиялық үкімет құру үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан 12 мамырда үкіметтік коалиция құрылды, оның құрамына екі партия: консерваторлар мен либералды демократтар кірді. Премьер-министр болып Дэвид Кэмерон тағайындалды.

Дэвид Кэмерон Ұлыбританияның ЕО мүшелігіне референдум өткізуге шақырды. Референдум алдындағы пікірталастар кезінде ол Ұлыбританияның ЕО құрамында қалуын жақтады. 2016 жылғы 23 маусымда бұл референдум өтті. Ұлыбританияның Еуроодақ құрамына кіруі туралы референдумның қорытындысы бойынша корольдіктің Еуроодақтан шығуын жақтаушылар жеңіске жетті. Нәтижелердің жариял болғанынан кейін премьер-министр Дэвид Кэмерон халық алдында сөйлеп, отставкаға кететінін жариялады.

Қазіргі Консервативті партия бұрынғыға қарағанда гей, лесбиян және бисексуал құқықтарына айтарлықтай оң көзқараспен қарайды, бірақ трансгендерлердің құқықтарына өте теріс көзқараста.^[9]

Консервативті премьер-министрлер тізімі

XIX ғасырдан бергі Консервативті партиядан сайланған премьер-министрлер

№	Суреті	Аты-жөні (Өмір сүрген жылдары)	Қызметі		Сайлауы
1		Бенджамин Дизраэли (1804–1881)	27 ақпан 1868	1 желтоқсан 1868	1868
			20 ақпан 1874	21 сәуір 1880	1874
2		Роберт Гаскойн-Сесил Солсбери (1830–1903)	23 маусым 1885	28 қаңтар 1886	1885
			25 шілде 1886	11 тамыз 1892	1886
			25 маусым 1895	11 шілде 1902	1885
3		Артур Бальфур (1848–1930)	11 шілде 1902	5 желтоқсан 1905	—
4		Эндрю Бонар Лоу (1858–1923)	23 қазан 1922	22 мамыр 1923	1922
5		Стэнли Болдуин (1867–1947)	23 мамыр 1923	16 қаңтар 1924	1923
			4 қараша 1924	5 маусым 1929	1924
			7 маусым 1935	28 мамыр 1937	1935
6		Невилл Чемберлен (1869–1940)	28 мамыр 1937	10 мамыр 1940	—
7		Уинстон Черчилль (1874–1965)	10 мамыр 1940	26 шілде 1945	—
			26 қазан 1951	5 сәуір 1955	1951
8		Энтони Иден (1897–1977)	6 сәуір 1955	10 қаңтар 1957	1955
9		Гарольд Макмиллан (1896–1986)	10 қаңтар 1957	18 қазан 1963	1959
10		Александр Дуглас-Хьюм (1903–1995)	18 қазан 1963	16 қазан 1964	—
11		Эдвард Хит (1916–2005)	19 маусым 1970	4 мамыр 1974	1970
12		Маргарет Тэтчер (1925–2013)	4 мамыр 1979	28 қараша 1990	1979 1983 1987
13		Джон Мейджор (1943 туған)	28 қараша 1990	2 мамыр 1997	1992
14		Дэвид Кэмерон (1966 туған)	11 мамыр 2010	13 шілде 2016	2010 2015
15		Тереза Мэй (1956 туған)	13 шілде 2016	24 шілде 2019	2017
16		Борис Джонсон (1964 туған)	24 шілде 2019	6 қыркүйек 2022	2019
17		Лиз Трасс (1975 туған)	6 қыркүйек 2022	25 қазан 2022	—
18		Риши Сунак (1980 туған)	25 қазан 2022	2 қараша 2024	—
19		Кеми Баденок (1980 туған)	2 қараша 2024	—	—

Сайлаулардағы нәтижелері

Төменгі кестеде Консервативті партияның 1835 жылдан бергі әр жалпы сайлаудағы қол жеткізген нәтижесі көрсетілген.

Ұлыбритания парламенті

Сайлауы	Көшбасшысы	Дауыс саны		Мандат саны			Орны	Үкіметі
		Саны	%	Саны	±	%
1835	Роберт Пиль	261,269	40.8%	273 / 658	▲ 98	41.5%	▬ 2-орында	Уиг
1837		379,694	48.3%	314 / 658	▲ 41	47.7%	▬ 2-орында	Уиг
1841		379,694	56.9%	367 / 658	▲ 53	55.8%	▲ 1-орында	Консервативті
1847	Дерби графы	205,481	42.7%	325 / 656 Пильшілермен бірге	▼ 42	49.5%	▬ 1-орында	Уиг
1852		311,481	41.9%	330 / 654 Пильшілерді санағанда	▲ 5	50.5%	▬ 1-орында	Консервативті
1857		239,712	34.0%	264 / 654	▼ 66	40.4%	▼ 2-орында	Уиг
1859		193,232	34.3%	298 / 654	▲ 34	45.6%	▬ 2-орында	Уиг
1865		346,035	40.5%	289 / 658	▼ 9	43.9%	▬ 2-орында	Либералды
1868	Бенджамин Дизраэли	903,318	38.4%	271 / 658	▼ 18	41.2%	▬ 2-орында	Либералды
1874		1,091,708	44.3%	350 / 652	▲ 79	53.7%	▲ 1-орында	Консервативті
1880		1,462,351	42.5%	237 / 652	▼ 113	36.3%	▼ 2-орында	Либералды
1885	Солсберидің 3-маркизі	2,020,927	43.5%	247 / 670	▲ 10	36.9%	▬ 2-орында	Либералды азшылық
1886		1,520,886	51.1%	317 / 670	▲ 70	47.3%	▲ 1-орында	Консервативті–Либералды Юнионистік
1892		2,159,150	47.0%	268 / 670	▼ 49	40.0%	▼ 2-орында	Либералды
1895		1,894,772	49.0%	340 / 670	▲ 72	50.7%	▲ 1-орында	Консервативті–Либералды Юнионистік
1900		1,767,958	50.3%	335 / 670	▼ 5	50.0%	▬ 1-орында	Консервативті–Либералды Юнионистік
1906	Артур Бальфур	2,422,071	43.4%	131 / 670	▼ 204	19.6%	▼ 2-орында	Либералды
қаңтар 1910		3,104,407	46.8%	240 / 670	▲ 109	35.8%	▬ 2-орында	Либералды азшылық
желтоқсан 1910		2,420,169	46.6%	235 / 670	▼ 5	35.1%	▬ 2-орында	Либералды азшылық
Либералды юнионистік партиямен бірге 1912 жылы қосылып, Консервативті және Юнионистік партияға айналды
1918[fn 1]	Эндрю Бонар Лоу	3,472,738	38.4%	379 / 707	▲ 108	53.6%	▲ 1-орында	Либералды коалиция–Консервативті
1922		5,294,465	38.5%	344 / 615	▼ 35	55.9%	▬ 1-орында	Консервативті
1923	Стэнли Болдуин	5,286,159	38.0%	258 / 625	▼ 86	41.3%	▬ 1-орында	Лейбористік азшылық
1924		7,418,983	46.8%	412 / 615	▲ 124	67.0%	▬ 1-орында	Консервативті
1929[fn 2]		8,252,527	38.1%	260 / 615	▼ 152	42.3%	▼ 2-орында	Лейбористік азшылық
1931		11,377,022	55.0%	470 / 615	▲ 210	76.4%	▲ 1-орында	Консервативті–Либералды–Национал-Лейбористік
1935		10,025,083	47.8%	386 / 615	▼ 83	62.8%	▬ 1-орында	Консервативті–Национал-Либералды–Национал-Лейбористік
1945	Уинстон Черчилль	8,716,211	36.2%	197 / 640	▼ 189	30.8%	▼ 2-орында	Лейбористік
1950		11,507,061	40.0%	282 / 625	▲ 85	45.1%	▬ 2-орында	Лейбористік
1951		13,724,418	48.0%	302 / 625	▲ 20	48.3%	▲ 1-орында	Консервативті–Национал-Либералды
1955	Энтони Иден	13,310,891	49.7%	324 / 630	▲ 22	51.4%	▬ 1-орында	Консервативті–Национал-Либералды
1959	Гарольд Макмиллан	13,750,875	49.4%	345 / 630	▲ 21	54.8%	▬ 1-орында	Консервативті–Национал-Либералды
1964	Алек Дуглас-Хьюм	12,002,642	43.4%	298 / 630	▼ 47	47.3%	▼ 2-орында	Лейбористік
1966	Эдвард Хит	11,418,455	41.9%	250 / 630	▼ 48	39.7%	▬ 2-орында	Лейбористік
1970[fn 3]		13,145,123	46.4%	330 / 630	▲ 80	52.4%	▲ 1-орында	Консервативті
ақпан 1974		11,872,180	37.9%	297 / 635	▼ 33	46.8%	▼ 2-орында	Лейбористік азшылық
қазан 1974		10,462,565	35.8%	277 / 635	▼ 20	43.6%	▬ 2-орында	Лейбористік
1979	Маргарет Тэтчер	13,697,923	43.9%	339 / 635	▲ 62	53.4%	▲ 1-орында	Консервативті
1983		13,012,316	42.4%	397 / 650	▲ 38	61.1%	▬ 1-орында	Консервативті
1987		13,760,935	42.2%	376 / 650	▼ 21	57.8%	▬ 1-орында	Консервативті
1992	Джон Мейджор	14,093,007	41.9%	336 / 651	▼ 40	51.6%	▬ 1-орында	Консервативті
1997		9,600,943	30.7%	165 / 659	▼ 171	25.0%	▼ 2-орында	Лейбористік
2001	Уильям Хейг	8,357,615	31.7%	166 / 659	▲ 1	25.2%	▬ 2-орында	Лейбористік
2005	Майкл Говард	8,785,941	32.4%	198 / 646	▲ 32	30.7%	▬ 2-орында	Лейбористік
2010	Дэвид Кэмерон	10,704,647	36.1%	306 / 650	▲ 108	47.1%	▲ 1-орында	Консервативті–Либералды демократтар
2015		11,334,920	36.9%	330 / 650	▲ 24	50.8%	▬ 1-орында	Консервативті
2017	Тереза Мэй	13,632,914	42.3%	317 / 650	▼ 13	48.8%	▬ 1-орында	Консервативті азшылық
2019	Борис Джонсон	13,966,451	43.6%	365 / 650	▲ 48	56.2%	▬ 1-орында	Консервативті
2024	Риши Сунак	6,828,925	23.7%	121 / 650	▼ 244	18.6%	▼ 2-орында	Лейбористік

Қосымша ақпарат

1. 21 жастан үлкен ерлер және 30 жастан үлкен әйелдердің көбіне сайлау құқығы берген 1918 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
2. 21 жастан үлкен барлық әйелдерге сайлау құқығын берген 1928 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
3. 18 жастан үлкен азаматтарға сайлау құқығын берген 1969 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.