ចក្រភពអូតូម៉ង់

ចក្រភពអូតូម៉ង់ (ភាសាតួកគី​អូតូម៉ង់​៖ دولتْ علیّه عثمانیّه, ភាសាតួកគី​៖ Osmanlı Devleti ឬ Osmanlı İmparatorluğu, ភាសាបារាំង៖ Empire ottoman) ឬអាចហៅបានទៀតថា ចក្រភពតួកគី^[១០] គឺជា​រដ្ឋ​ចក្រភពមួយដែលធ្លាប់បានគ្របដណ្ដប់លើតំបន់អឺរ៉ុបអាគ្នេយ៍ អាស៊ីខាងលិច និងអាហ្វ្រិកខាងជើងរវាងសតវត្សទី១៤ ដល់ដើមសតវត្សទី២០។ អាណាចក្រមួយនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅចុងសតវត្សទី១៣ ក្នុងក្រុងតូចមួយឈ្មោះសូហ្គូត ភាគពាយព្យនៃតំបន់អាណាតូលី ដោយមេដឹកនាំក្រុមកុលសម្ព័ន្ធតួកនាម អូស្មានទី១។ នៅក្រោយឆ្នាំ១៣៥៤ អំណាចអូតូម៉ង់បានឆ្លងចូលទៅក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប ហើយជាមួយនឹងការចូលត្រួតត្រាតំបន់បាល់កង់ រដ្ឋអូតូម៉ង់ក៏បានផ្លាស់ប្តូរមុខមាត់ទៅជាអាណាចក្រឆ្លងទ្វីបថ្មីមួយ។ អូតូម៉ង់បានផ្តួលរំលំចក្រភពប៊ីហ្សង់ទីន បន្ទាប់ពីបានកាន់កាប់ក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្ល៍ក្នុងឆ្នាំ១៤៥៣ ក្រោមបញ្ជាការរបស់ព្រះស៊ុលតង់មេម៉េដទី២។^[១១]

មហារដ្ឋអូតូម៉ង់ دولت عليه عثمانیه
១២៩៩–១៩២២
ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
បាវចនា دولت ابد مدت ("រដ្ឋអមតៈ")[១]
ភ្លេងជាតិ មានច្រើនបទភ្លេង
វិសាលភាពទឹកដីរបស់ចក្រភពអូតូម៉ង់នៅចុងសតវត្សទី១៦
រាជធានី	សូហ្គូត[២] (ប្រ. ១២៩៩–១៣៣១) នីគែរ[៣] (អ៊ីហ្សនីក, ១៣៣១–១៣៣៥) ប៊ូរសា[៤] (១៣៣៥–១៣៦៣) អាឌ្រីអាណូប្ល៍ (អេឌីរីណេ)[៤] (១៣៦៣–១៤៥៣) កុងស្តង់ទីណូប្ល៍ (បច្ចុប្បន្នហៅ អ៊ីស្តង់ប៊ុល, ១៤៥៣–១៩២២)
ភាសាទូទៅ	ភាសាតួកគីអូតូម៉ង់ (រាជវង្ស, ផ្លូវការ) ភាសាពែរ្ស (ការទូត កវី កិច្ចការប្រវត្តិសាស្ត្រ បណ្ណាល័យជាដើម)[៥] ភាសាអារ៉ាប់ (ភាសាសាសនាប្រើដោយប្រជាជនអារ៉ាប់) ភាសាក្រិក (ប្រើប្រាស់ដោយព្រះស៊ុលតង់មួយចំនួន និងក្នុងសហគមន៍ក្រិក) ភាសាឆាហ្កាតៃ (ចេញក្រឹត្យក្នុងសតវត្សទី១៥) ភាសាបារាំង (ប្រើប្រាស់ដោយបញ្ញវន្តនៅក្រោយសម័យតង់ហ្ស៊ីម៉ាត) ភាសាជាច្រើនទៀត
សាសនា	ឥស្លាមស៊ុននី (សាសនារដ្ឋ) សាលា៖ ហាណាហ្វី គោលលទ្ធិ: ម៉ាទូរីឌី
រដ្ឋាភិបាល	រាជាធិបតេយ្យផ្ដាច់ការ (១២៩៩–១៨៧៦, ១៨៧៨–១៩០៨, ១៩២០–១៩២២) កាលីហ្វា (១៥១៧–១៩២៤)[៦] ឯកត្តរដ្ឋប្រកាន់របបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញសភានិយម (១៨៧៦–១៨៧៨, ១៩០៨–១៩២០) រដ្ឋឯកបក្សក្រោមអំណាចផ្ដាច់ការនិយមយោធា (១៩១៣–១៩១៨)
ស៊ុលតង់
▪ ប្រ. ១២៩៩–១៣២៣/១៣២៤ (ដំបូង)	អូស្មានទី១
▪ ១៩១៨–១៩២២ (ក្រោយ)	មេម៉េដទី៦
កាលីហ្វ
▪ ១៥១៧–១៥២០ (ដំបូង)	សេលីមទី១
▪ ១៩២២–១៩២៤ (ក្រោយ)	អាប់ឌុលមេជីដទី២
មហាវីហ្ស៊ារ
▪ ១៣២០–១៣៣១ (ដំបូង)	អាឡៃឌីន ប៉ាស្យា
▪ ១៩២០–១៩២២ (ក្រោយ)	អាម៉េត តេវហ្វីក ប៉ាស្យា
នីតិបញ្ញត្តិ	ក្រុមប្រឹក្សារាជាធិរាជ (ដល់ ១៨៧៦, ១៨៧៨–១៩០៨) មហាសន្និបាត (១៨៧៦–១៨៧៨, ១៩០៨–១៩២០) គ្មាន (គ្រងដោយក្រឹត្យ) (១៩២០–១៩២២)
• សភាជាន់ខ្ពស់	សភាអភិជន (១៨៧៦–១៨៧៨, ១៩០៨–១៩២០)
• សភាជាន់ទាប	សភាតំណាងរាស្ត្រ (១៨៧៦–១៨៧៨, ១៩០៨–១៩២០)
ប្រវត្តិសាស្រ្ត
▪ ប្រកាសបង្កើតឡើង	ប្រ. ១២៩៩
▪ សម័យអន្តររជ្ជកាល	១៤០២–១៤១៣
▪ បម្លាស់ប្តូរទៅជាចក្រភព	១៤៥៣
▪ រដ្ឋធម្មនុញ្ញដំបូង	១៨៧៦–១៨៧៨
▪ រដ្ឋធម្មនុញ្ញទីពីរ	១៩០៨–១៩២០
▪ ការវាយប្រហារលើមហាកំពង់ផែ	២៣ មករា ១៩១៣
▪ ស៊ុលតង់ចក្រត្រូវលុបបំបាត់[lower-alpha ១]	១ វិច្ឆិកា ១៩២២
▪ សាធារណរដ្ឋតួកគីត្រូវបានបង្កើត	២៩ តុលា ១៩២៣
▪ កាលីហ្វាត្រូវលុបបំបាត់	៣ មីនា ១៩២៤
ក្រឡាផ្ទៃ
១៤៨១[៧]	១២២០០០០ គ.ម២ (៤៧០០០០ ម៉ាយ ក.)
១៥២១[៧]	៣៤០០០០០ គ.ម២ (១៣០០០០០ ម៉ាយ ក.)
១៦៨៣[៧][៨]	៥២០០០០០ គ.ម២ (២០០០០០០ ម៉ាយ ក.)
១៩១៣[៧]	២៥៥០០០០ គ.ម២ (៩៨០០០០ ម៉ាយ ក.)
ប្រជាជន
▪ ១៩១២[៩]	២៤,០០០,០០០
រូបិយវត្ថុ	មាន៖ អាកច្ឆេ ប៉ារ៉ា ស៊ុលតានី គូរូស លីរ៉ា ជាដើម។ល។
Preceded by Succeeded by ស៊ុលតង់ចក្ររូម ប៊ីលីកអាណាតូលី ចក្រភពប៊ីហ្សង់ទីន ព្រះរាជាណាចក្របូស្នី ចក្រភពប៊ុលការីទីពីរ ដេស្ប៉ូតាស៊ែប៊ី ព្រះរាជាណាចក្រហុងគ្រី ព្រះរាជាណាចក្រក្រូអាស៊ី ស៊ុលតង់ចក្រម៉ាំលូគ រាជវង្សហាហ្វស៊ីដ អាឃ្យូកូយុនលូ ព្រះរាជាណាចក្រត្លិមសេន អាណាចក្រត្រប៊ីហ្សុង ក្សត្របុរីសាំស្កិ៍ ក្សត្របុរីទីអូដូរ៉ូ តួកគី សាធារណរដ្ឋអេលេនិក ព្រះអនុរាជកូកាស្ស៍ បូស្នី និងអ៊ែរសេកូវីន រដ្ឋបដិវត្តន៍ស៊ែប៊ី រដ្ឋឯករាជ្យអាល់បានី ព្រះរាជាណាចក្ររ៉ូម៉ានី ក្សត្របុរីប៊ុលការី ព្រះរាជាណាចក្រអេហ្សាស អាល់ហ្សេរីបារាំង ស៊ីបអង់គ្លេស ទុយនេស៊ីបារាំង ទ្រីប៉ូលីតានីអ៊ីតាលី ស៊ីរ៉េណៃក៍អ៊ីតាលី ស៊ុលតង់ចក្រអេហ្ស៊ីប

នៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់ស៊ូឡៃម៉ានទី១ ចក្រភពអូតូម៉ង់បានឈានចូលដល់ចំណុចកំពូលនៃអំណាច និងភាពរុងរឿងរបស់ខ្លួន ក៏ដូចជាការអភិវឌ្ឍន៍ខ្ពស់បំផុតនៃប្រព័ន្ធរដ្ឋាភិបាល សង្គម និងសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួន។^[១២] នៅដើមសតវត្សទី១៧ ចក្រភពនេះមានខេត្តចំនួន ៣២ និងសាមន្តរដ្ឋជាច្រើន។ រដ្ឋចំណុះទាំងនោះខ្លះត្រូវបានពួកអូតូម៉ង់កាត់ចូលជាផ្នែកនៃចក្រភពអូតូម៉ង់ផ្ទាល់ រីឯខ្លះទៀតត្រូវបានផ្តល់សិទ្ធិស្វ័យភាពផ្សេងៗ។ ដោយមានទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្ល៍ (បច្ចុប្បន្នហៅ អ៊ីស្តង់ប៊ុល) ជារាជធានី និងការគ្រប់គ្រងទឹកដីនៅជុំវិញអាងទឹកមេឌីទែរ៉ាណេ ចក្រភពនេះបានក្លាយជាចំណុចកណ្តាលនៃអន្តរកម្មរវាងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា និងទ្វីបអឺរ៉ុបអស់រយៈពេលប្រាំមួយសតវត្ស។

ក្នុងមួយរយៈពេលពីឆ្នាំ១៧៤០ ដល់ឆ្នាំ១៧៦៨ ប្រព័ន្ធយោធាអូតូម៉ង់ក៏បានធ្លាក់ចុះក្រោយគូប្រជែងអឺរ៉ុបរបស់ខ្លួនដូចជា ហាបស្បួក និងរុស្ស៊ីជាដើម។^[១៣] ជាលទ្ធផល អូតូម៉ង់បានទទួលលទ្ធផលបរាជ័យផ្នែកយោធាយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរនៅចុងសតវត្សទី១៨ និងដើមសតវត្សទី១៩។ សង្គ្រាម​ឯករាជ្យ​​ក្រិក​បាន​បញ្ចប់​ដោយ​ការ​ដកអាណានិគមកិច្ចពីប្រទេសក្រិក​តាម​ពិធីសារ​ទីក្រុង​ឡុងដ៍ (១៨៣០) និង​សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្ល៍ (១៨៣២)។ កត្តាទាំងនេះរួមជាមួយការបរាជ័យផ្សេងទៀតបានជំរុញឱ្យរដ្ឋអូតូម៉ង់ផ្តួចផ្តើមដំណើរកំណែទម្រង់ និងទំនើបកម្មធំៗដែលគេស្គាល់ថា តង់ហ្ស៊ីម៉ាត។ ដូច្នេះ នៅអំឡុងសតវត្សទី១៩ អំណាចរបស់រដ្ឋអូតូម៉ង់ក៏កាន់តែកើនឡើង និងមានសណ្ដាប់ធ្នាប់ផ្ទៃក្នុងយ៉ាងល្អ បើទោះបីជាទទួលរងការបាត់បង់ទឹកដីបន្ថែមទៀតក្តី ជាពិសេសនៅតំបន់បាល់កង់ដែលមានរដ្ឋថ្មីជាច្រើនបានលេចឡើង។^[១៤]

គណៈកម្មាធិការសហភាព និងវឌ្ឍនភាព (គ.ស.វ.) បានប្រកាសពីដំណើរចាប់ផ្តើមនៃសម័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញទីពីរដែលជាលទ្ធផលនៃបដិវត្តន៍វ័យក្មេងតួកនៅក្នុងឆ្នាំ១៩០៨ ដោយបានប្រែក្លាយរដ្ឋចក្រភពតួកគីមួយនេះទៅជារដ្ឋដែលប្រកាន់របបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងមានការរៀបចំការបោះឆ្នោតដោយមានគណបក្សនយោបាយជាច្រើនចូលរួម។ ប៉ុន្តែនៅពេលដែលសង្រ្គាមបាល់កង់បានបញ្ចប់ បក្សពួកជ្រុលនិយម និងជាតិនិយមនៅក្នុង គ.ស.វ. ក៏បានឡើងដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលដោយការធ្វើរដ្ឋប្រហារក្នុងឆ្នាំ១៩១៣ និងបង្កើតចេញជារបបឯកបក្សមួយ។ គ.ស.វ. បានសម្រចចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយចក្រភពអាល្លឺម៉ង់ ដោយសង្ឃឹមថាខ្លួននឹងលែងមានភាពឯកោខាងការទូតតទៅទៀត ហើយក៏បានចូលរួមក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី១ នៅខាងមហាអំណាចកណ្តាល។^[១៥] នៅអំឡុងមហាសង្គ្រាម ចក្រភពអូតូម៉ង់បានប្រយុទ្ធក្នុងសមរភូមិយ៉ាងស្វិតស្វាញ ប៉ុន្តែដោយសារតែវិបត្តិផ្ទៃក្នុង ក៏បណ្ដាលឱ្យកម្លាំង និងសមត្ថភាពអូតូម៉ង់នៅក្នុងជម្លោះចុះអន់ថយ។ ដូចនេះ រាជរដ្ឋាភិបាលអូតូម៉ង់បានចេញនូវយុទ្ធនាការប្រល័យពូជសាសន៍ប្រឆាំងនឹងជនជាតិអាមេនី អាស៊ីរី និងក្រិក^[១៦] ដោយសង្ឃឹមថាវានឹងបំបាត់បញ្ហាផ្ទៃដែលមានវត្តមានក្នុងចក្រភពខ្លួន។ ការបរាជ័យរបស់អូតូម៉ង់ក៏ចូលមកដល់ ហើយទឹកដីទាំងមូលរបស់ខ្លួនបានធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចសម្ព័ន្ធមិត្ត ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះ អង់គ្លេស និងបារាំងថែមទាំងបានកាត់ទឹកដីមជ្ឈិមបូព៌ាអូតូម៉ង់ធ្វើជាកម្មសិទ្ធិពួកគេផ្ទាល់ទៀតផង។ សង្គ្រាមឯករាជ្យតួកគីដែលដឹកនាំដោយលោកមូស្តាហ្វា កេម៉ាល់ អាតាតួក ប្រឆាំងនឹងសម្ព័ន្ធមិត្តកាន់កាប់បាននាំឱ្យមានការលេចឡើងនៃសាធារណរដ្ឋតួកគីនៅលើដែនដីអាណាតូលី និងការលុបបំបាត់របបរាជានិយមអូតូម៉ង់។^[១៧]

កំណត់សម្គាល់

1. មេម៉េដទី៦ ដែលត្រូវជាព្រះស៊ុលតង់ចុងក្រោយក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រតួកគីត្រូវបានគេបណ្តេញចេញពីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្ល៍នៅថ្ងៃទី១៧ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩២២។