ចក្រភពអូទ្រីស-ហុងគ្រី

ចក្រភពអូទ្រីស-ហុងគ្រី (ភាសាអាល្លឺម៉ង់​៖ Österreichisch-Ungarische Monarchie) ឬត្រូវបានគេស្គាល់ថា ​រាជាធិបតេយ្យក្បាលពីរ ឬហៅសាមញ្ញាថា អូទ្រីស-ហុងគ្រី គឺជារដ្ឋ​មហាអំណាច​មួយ​ស្ថិតនៅ​តំបន់អឺរ៉ុបកណ្ដាលនៅរវាងឆ្នាំ១៨៦៧ ដល់ឆ្នាំ១៩១៨។^[៦][៧] ចក្រភពនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងតាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងអូទ្រីស-ហុងគ្រីឆ្នាំ១៨៦៧ ក្រោយចប់សង្គ្រាមអូទ្រីស-ព្រុស និងត្រូវបានរំលាយទៅវិញក្រោយពីសង្គ្រាមលោកលើកទី១ បានបញ្ចប់។

ចក្រភពអូទ្រីស-ហុងគ្រី Österreichisch-Ungarische Monarchie (អាល្លឺម៉ង់) Osztrák–Magyar Monarchia (ហុងគ្រី)
១៨៦៧–១៩១៨
វរលញ្ឆករ (ខ្នាតមធ្យម) (១៨៦៧–១៩១៥) (សូមមើល ទង់នៃអូទ្រីស-ហុងគ្រី)
បាវចនា Indivisibiliter ac inseparabiliter ("មិនអាចបំបែក និងចែកបាន")
ភ្លេងជាតិ Gott erhalte, Gott beschütze ("ព្រះថែរក្សា ព្រះការពារ")
ទឹកដីអូទ្រីស-ហុងគ្រីនៅឆ្នាំ១៩១៤
រាជធានី	វីយែន[១] (អូទ្រីស) ប៊ុយដាប៉ែស (ហុងគ្រី)
ទីក្រុងធំបំផុត	វីយែន
ភាសាផ្លូវការ	អាល្លឺម៉ង់ ហុងគ្រី[២] ក្រូអាស៊ី (ក្រូអាស៊ី-ស្លូវេនី) ភាសានិយាយផ្សេងទៀត៖ ឆែក ប៉ូឡូញ រូទែន រូម៉ានី សែប៊ី ស្លូវ៉ាក ស្លូវេន អ៊ីតាលី រ៉ូម៉ានីកណ្ដាល យីឌីស[៣] និងភាសាផ្សេងៗទៀត
សាសនា	ជំរឿនឆ្នាំ១៩១០[៤] ៧៦.៦% កាតូលិក (រួមមាន៖ ៦៤–៦៦% ឡាទីន និង ១០–១២% កាតូលិកបូព៌ា) ៨.៩% ប្រូតេស្តង់ លូធែ កំណែទម្រង់ជាដើម ៨.៧% អូស្សូដក់ខាងកើត ៤.៤% ជ្វីហ្វសាសនា ១.៣% ឥស្លាមសាសនា
រដ្ឋាភិបាល	រាជាធិបតេយ្យក្បាលពីរអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
ក្សត្រ-ចក្រពត្តិ
▪ ១៨៦៧–១៩១៦	ហ្វ្រង់ស្វ័រ ហ្សូសែហ្វទី១
▪ ១៩១៦–១៩១៨	ឆាលទី១ និងទី៤
ប្រធានរដ្ឋមន្ត្រីអូទ្រីស
▪ ១៨៦៧ (ដំបូង)	ហ្វ្រីឌ្រិច ហ៊្វែរឌីណង់ វ៉ន ប៊ូស្តិ៍
▪ ១៩១៨ (ក្រោយ)	ហែនរិច ឡាមអាស
នាយករដ្ឋមន្ត្រីហុងគ្រី
▪ ១៨៦៧–១៨៧១ (ដំបូង)	គីយូឡា អង់ដ្រាស៊ី
▪ ១៩១៨ (ក្រោយ)	យ៉ាណូស ហាឌីក
នីតិបញ្ញត្តិ	អង្គនីតិបញ្ញត្តិចំនួនពីរ
• ក្រុមប្រឹក្សារាជាធិរាជ	ហេរិនហោស សភាតំណាងរាស្ត្រ
• សភាហុងគ្រី	មហទ្ធនសភា សភាតំណាងរាស្ត្រ
សម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត	ចក្រពត្តិនិយមថ្មី • សង្គ្រាមលោកលើកទី១
▪ កិច្ចព្រមព្រៀងឆ្នាំ១៨៦៧	៣០ មីនា ១៨៦៧
▪ សម្ព័ន្ធភាពទ្វេភាគី	៧ តុលា ១៨៧៩
▪ វិបត្តិបូស្នី	៦ តុលា ១៩០៨
▪ វិបត្តិខែកក្កដា	២៨ មិថុនា ១៩១៤
▪ ការឈ្លានពានស៊ែប៊ី	២៨ កក្កដា ១៩១៤
▪ រំលាយចក្រភាព	៣១ តុលា ១៩១៨
▪ សាធារណរដ្ឋអូទ្រីស	១២ វិច្ឆិកា ១៩១៨
▪ សន្ធិសញ្ញាទ្រីយ៉ាណុង	៤ មិថុនា ១៩២០
ក្រឡាផ្ទៃ
១៩០៥[៥]	៦២១៥៣៨ គ.ម២ (២៣៩៩៧៧ ម៉ាយ ក.)
រូបិយវត្ថុ	ហ្វ្លរីន (១៨៦៧–១៨៩២) ក្រូណា (១៨៩២–១៩១៨)
Preceded by Succeeded by ចក្រភពអូទ្រីស រដ្ឋស្នងស្របច្បាប់៖ អូទ្រីស ហុងគ្រី រដ្ឋស្នងដែនដីផ្សេងទៀត៖ ឆេកូស្លូវ៉ាគី ប៉ូឡូញ អ៊ុយក្រែនខាងលិច យូហ្គោស្លាវី រូម៉ានី អ៊ីតាលី ចិន

អូទ្រីស-ហុងគ្រីត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយរាជវង្សហាបស្បួក និងត្រូវជារដ្ឋពហុជាតិសាសន៍ និងមហាអំណាចមួយនៃទ្វីបអឺរ៉ុបនៅសម័យនោះ។ អូទ្រីស-ហុងគ្រីជាប្រទេសធំបំផុតទីពីរប្រចាំទ្វីបអឺរ៉ុប^{[ស ១]} បន្ទាប់ពីចក្រភពរុស្ស៊ី ដោយមានផ្ទៃដីសរុប ៦២១,៥៣៨ គម^២[៥] និងមានប្រជាជនច្រើនជាងគេទីបី (បន្ទាប់ពីរុស្ស៊ី និងចក្រភពអាល្លឺម៉ង់)។ ចក្រភពនេះផងដែរ​បាន​ស្ថាបនាខ្លួនក្លាយជាអ្នកផលិតឧស្សាហកម្ម​សំណង់​ម៉ាស៊ីន​ធំ​ជាង​គេ​ទី​បួន​នៅលើ​ពិភពលោក បន្ទាប់​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក អាល្លឺម៉ង់ និង​ចក្រភព​អង់គ្លេស។.^[៨] លើសពីនេះ អូទ្រីស-ហុងគ្រីជាប្រទេសជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទីបីក្នុងការផលិត និងនាំចេញគ្រឿងឧបករណ៍អគ្គិសនីប្រើប្រាស់ក្នុងផ្ទះ គ្រឿងឧស្សាហកម្មអគ្គិសនី និងឧបករណ៍ផលិតថាមពលសម្រាប់រោងចក្រថាមពលផ្សេងៗ បន្ទាប់ពីសហរដ្ឋអាមេរិក និងចក្រភពអាល្លឺម៉ង់។^[៩]

រាជាធិបតេយ្យក្បាលពីរជាស្នូលដឹកនាំរបស់ចក្រភព ដែលត្រូវជាសហភាពពិតរវាងស៊ីសលៃតានី ផ្នែកខាងជើង និងលិចនៃអតីតចក្រភពអូទ្រីស និងព្រះរាជាណាចក្រហុងគ្រី។ ក្រោយកំណែទម្រង់ឆ្នាំ១៨៦៧ រដ្ឋអូទ្រីស និងហុងគ្រីបានក្ដោបរួមបញ្ចូលគ្នាដោយមានអំណាចស្មើៗគ្នា។ រដ្ឋទាំងពីរបានអនុវត្តគោលនយោបាយការបរទេស ការពារជាតិ និងហិរញ្ញវត្ថុរួម ប៉ុន្តែសម្រាប់ស្ថាប័នរដ្ឋាភិបាលវិញគឺត្រូវបានបែងចែករៀងៗខ្លួន។ រដ្ឋទីបីដែលបង្កើតចេញជាសហភាពនេះគឺ ព្រះរាជាណាចក្រក្រូអាស៊ី-ស្លាវូនី ដែលត្រូវជាតំបន់ស្វយ័តមួយស្ថិតក្រោមរាជអំណាចហុងគ្រី តាមរយៈកិច្ចផ្សះផ្សាក្រូអាស៊ី–ហុងគ្រីនៃឆ្នាំ១៨៦៨។ នៅក្រោយឆ្នាំ១៨៧៨ រដ្ឋបូស្នី-អ៊ែរសេកូវីនបានធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរួមរបស់អូទ្រីស-ហុងគ្រីទាំងផ្នែកយោធា និងស៊ីវិល^[១០] ហើយត្រូវបានកាត់បញ្ចូលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួនជាផ្លូវការនៅឆ្នាំ១៩០៨ ដោយទាំងនេះជាកត្ដាចម្បងនាំឱ្យវិបត្តិបូស្នីកើតឡើង។^[១១]

អូទ្រីស-ហុងគ្រីជារដ្ឋមួយក្នុងសម្ព័ន្ធភាពមហាអំណាចកណ្តាលនាសង្គ្រាមលោកលើកទី១ ដោយបានផ្ទុះឡើងក្រោយពីខ្លួនបានប្រកាសសង្គ្រាមទៅលើព្រះរាជាណាចក្រស៊ែប៊ីនៅថ្ងៃទី២៨ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩១៤។ ចក្រភពនេះត្រូវបានរំលាយជាផ្លូវការបន្ទាប់ពីអាជ្ញាធរយោធាបានចុះហត្ថលេខាលើយុទ្ធសន្តិភាពវីឡាជូស្ទីនៅថ្ងៃទី៣ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩១៨។ ព្រះរាជាណាចក្រហុងគ្រី និងសាធារណរដ្ឋអូទ្រីសទីមួយត្រូវបានចាត់ទុកជារដ្ឋស្នងតាមច្បាប់។ ចំណែកឯតំបន់ប៉ែកខាងលិច និងខាងត្បូងនៃចក្រភពត្រូវបានបង្កើតចេញជា សាធារណរដ្ឋឆេកូស្លូវ៉ាគីទីមួយ សាធារណរដ្ឋប៉ូឡូញទីពីរ និងព្រះរាជាណាចក្រយូហ្គោស្លាវី ហើយទឹកដីដែលនៅសល់ទាំងប៉ុន្មានត្រូវបានប្រគល់ទៅឱ្យព្រះរាជាណាចក្ររូម៉ានី និងអ៊ីតាលីនៅក្នុងឆ្នាំ១៩២០។

ឈ្មោះ

ឈ្មោះ​នៃ​ចក្រភព ជា​ភាសា​ផ្លូវការ ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ទទួលស្គាល់​ដោយ "ចក្រភពអូទ្រីស-ហុងគ្រី" មាន​៖

• ភាសាក្រូអាស៊ី៖ Austro-Ugarska
• ភាសាឆែក៖ Rakousko-Uhersko
• ភាសាអាល្លឺម៉ង់៖ Österreich-Ungarn
• ភាសាហុងគ្រី៖ Osztrák–Magyar Monarchia
• ភាសាអ៊ីតាលី៖ Austria-Ungheria
• ភាសាលីទុយអានី៖ Austro-Vengrija
• ភាសាប៉ូឡូញ៖ Austro-Węgry
• ភាសារ៉ូម៉ាំង៖ Austro-Ungaria
• ភាសារូស៊ីន៖ Австро-Магярщина
• ភាសាស៊ែប៊ី៖ Austro-Ugarska/Aycтpo-Угарска
• ភាសាស្លូវាគី៖ Rakúsko-Uhorsko
• ភាសាស្លូវេនី៖ Avstro-Ogrska
• ភាសាអ៊ុយក្រែន៖ Австро-Угорщина
• ភាសាតួកគី៖ Avusturya-Macaristan

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

ការបង្កើត

ការចាប់បដិសន្ធិ​នៃ​ចក្រភពអូទ្រីស-ហុងគ្រី នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៧ បាន​ដាក់ចេញ​នូវ​រចនាសម្ព័ន្ធ​នៃ​ចក្រភព​រាជានិយម​ក្បាលពីរ ដើម្បី​ជំនួស​ចក្រភពអូទ្រីស ដ៏​មាន​អំណាច បាន​ចាប់ផ្ដើម​ចុះ​ដុនដាប​ជាខ្លាំង ទាំង​នៅ​ឧបទ្វីបអ៊ីតាលី (ដោយសារ​សង្គ្រាម​អូទ្រីស-សារឌីនី ឆ្នាំ​១៨៥៩) និង បណ្ដា​រដ្ឋ​នៃ​សម្ព័ន្ធ​អាល្លឺម៉ង់ (ទីនោះ​ត្រូវ​បាន​ជំនួស​ដោយ​រាជាណាចក្រព្រុស ជា​អ្នកគ្រប់គ្រង​លើ​បណ្ដា​រដ្ឋ​និយាយ​ភាសាអាល្លឺម៉ង់ ដោយ​សង្គ្រាម​អូទ្រីស-ព្រុស ឆ្នាំ​១៨៦៦) ។ កត្តា​ផ្សេងទៀត នៅក្នុង​វិសោធនកម្ម​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ រួមមាន​ការមិនសប្បាយចិត្ត​របស់​ហុងគ្រី​ចំពោះ​រដ្ឋអំណាច​ក្រុងវ្យែន​នៅតែ​បន្ត​មាន ហើយនិង ការកើនឡើង​នូវ​ស្មារតី​ជាតិនិយម​របស់​ប្រជាជាតិ​ដទៃ នៅលើ​ចក្រភពអូទ្រីស​។ ការមិនសប្បាយចិត្ត​របស់​ហុងគ្រី បាន​រីកធំឡើង​ដោយ​អន្លើ បណ្ដាលមក​អំពី​ការសង្កត់សង្កិន​របស់​អូទ្រីស ពី​សំណាក់​បដិវត្តន៍​រំដោះ​ហុងគ្រី (១៨៤៨-១៨៤៩) ដែល​មាន​ការគាំទ្រ​ពី​រុស្ស៊ី​។ ទោះជាយ៉ាងណា​ក៏ដោយ ការមិនសប្បាយចិត្ត​ជាមួយនឹង​ការគ្រប់គ្រង​របស់​ចក្រភពអូទ្រីស បាន​រីកធំធាត់​អស់​ជាច្រើន​ឆ្នាំ ពី​សំណាក់​ហុងគ្រី និង មាន​បុព្វហេតុ​ជាច្រើន​ទៀត​។

នៅក្នុង​កិច្ចប្រឹងប្រែង​ស្ដារ​ការគាំទ្រ​រាជានិយម​ឡើងវិញ ព្រះចៅអធិរាជ "ហ្វ្រង់ ហ្សូសែហ្វ" បាន​ចាប់ផ្ដើម​ចរចា​ស្រុះស្រួល​គ្នា​ជាមួយ​អភិជន​ហុងគ្រី ដើម្បី​ធានា​បាន​ការគាំទ្រ​ពី​ពួកគេ​។ ដោយឡែក ប្រមុខដឹកនាំ​ជនជាតិ​ហុងគ្រី បាន​ទាមទារ និង​ទទួល​បាន​ការអភិសេក​ពី​ព្រះចៅអធិរាជ ក្នុង​ឋានៈ​ជា​ព្រះមហាក្សត្រ​នៃ​អាណាចក្រ​ហុងគ្រី និង ការ​បង្កើត​សភា​នៅ​ប៊ុនដាប៉េស្ត ដែល​មាន​អំណាច​អនុម័ត​ច្បាប់​នៅលើ​អាណាចក្រ​ហុងគ្រី ដែល​នឹង​ការពារ​អំណាច​របស់​អភិជន​ហុងគ្រី​

កំណត់សម្គាល់

1. ពោលគិតតែនៅក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុបប៉ុណ្ណោះ។