Бютеулюк ич продукт

Бютеулюк ич продукт (ингил. gross domestic product), къысхартылыуу — БИП (ингил. GDP) — джылны ичинде, бир къралны территориясында, чыгъарыуну факторларыны миллет иелигине къарамай, экономиканы бютеу санагъатларында саулай ахыр (туура хайырланыргъа хазыр) товарла бла къуллукъланы сауда багъасыды. Бу ангылам биринчи кере 1934 джыл Саймон Кузнец бла теджелгенди.

• номинал (ингил. nominal GDP) (абсолют) — санауну бара тургъан джыллны багъаларында белгиленеди.
• керти (ингил. real GDP) (инфляциягъа эс бёлюнюб) — ал джылны, неда башха тамал джылны багъаларында белгиленеди. Керти БИП-де, БИП-ни ёсюую багъаланы ёсюйлерине тюл, чыгъарыуну ёсюуюне байланады.
• номина БИП-ни керти БИП-ге илишкисине БИП-ни дефлятору дейдиле.
• эсебдеги БИП — мадарла толу хайырланмагъан БИП-ди — бу БИП экономиканы кертиликде мадарлары къалай хайырланнганын кёргюзеди.
• потенциал БИП — мадарланы толу хайырланнган БИП-ди. Бу БИП экономиканы потенциал мадарларыны кёргюзеди. Экономиканы потенциал мадарлары, керти мадарларындан эсе кёб болуучандыла.

Къралны БИП-и миллет валютада кёргюзтюледи, керек болса биржа курс бла тышкърал валютагъа кёчюрюледи.

АБШ-ны долларында ёлчеленнген адам санына БИП(2008 джылгъа кёре)
* Максимум: Люксембург — 58 600 USD * Минимум: Кюнчыгъыш Тимор — 400 USD * Бютеу дунияда орталама: 8 800 USD * Бютеу дунияда суммасы: 55,5 триллион USD

Санауну мадарлары

БИП 3 мадар бла саналады:

1. Хайырлагъа кёре

БИП = w + r + R + p + A + T , мында

w — джал;

r — хайырла бла иелик мюлкге процентле;

R — рента тёлеуле;

p — алыннган хайыр;

A — амортизация, неда джюрютюлген капиталны джангыртыу;

T — къошакъ налогла (тюз налогла эсебленнгенге саналадыла).

БИП 3 компонентден къуралады:

1 компонент: миллет экономиканы масштабында фактор хаыйырланы суммасы;

2 компонент: амортизация;

3 компонент: къошакъ налогла.

Фактор хайырла (миллет хайырны къурайдыла):

Джал(айлыкъ), рента, алыннган хайыр, процент. Чыгъарыуну факторларындан алыннганла: урунуу — джал; капитал — процент; саудюгерчилик — алыннган хайыр; джер — рента.

2. Джоюмлагъа кёре

БИП = C + I + G + X_n, мында

C — юй мюлклени ахыр хайырланыуларына джоюмла;

I — бютёлюк инвестицияла;

G — товарла бла къуллукъланы кърал джанындан сатыб алыу;

X_n — таза экспорт.

3. Чыгъаргъан продукцияны суммасына кёре

Хар фирма бла ахыр продукцияны къошулгъан багъаланы суммасыды. Ахыр продукция деб джылны ичинде хайырланse ючюн, джыяр ючюн, экспорт ючюн алыннган продукциягъа айтадыла.

Дуния экономиканы алчыларыны БИП-и

БИП-ини уллулугъу бла дунияда биринчи орунну АБШ алады, алай а адам башына БИП бла алда Катарды. Россия 6-чы орундады, алай а адам санына саналса 53 орундады.

Эм уллу БИП-лери болгъан къралла:

Халкъла арасы валюта фондха кёре (2008)	Дуния банкга кёре (2008)	ЦРУ-гъа кёре (2008)
Орун Кърал БИП  млн. $ — Дунияда 68 996 849 — Европа Бирлик 15 247 163 1 АБШ 14 264 600 2 Къытай 7 916 429 3 Япония 4 354 368 4 Индия 3 288 345 5 Германия 2 910 490 6 Россия 2 260 907 7 Уллу Британия 2 230 549 8 Франция 2 130 383 9 Бразилия 1 981 207 10 Италия 1 814 557 11 Мексика 1 548 007 12 Испания 1 396 881 13 Корея Республика 1 342 338 14 Канада 1 303 234 15 Тюрк 915 184 16 Индонезия 908 242 17 Иран 819 799 18 Австралия 795 305 — Тайвань 711 418 19 Нидерландла 675 375 Джибериу: Дуния валюта фонд, World Economic Outlook Database, Июль 2009.	Орун Кърал БИП  млн. $ — Дунияда 69 697 646 — Европа Бирлик 15 272 395 1 АБШ 14 204 322 2 Къытай 7 903 235 3 Япония 4 354 550 4 Индия 3 388 473 5 Германия 2 925 220 6 Россия 2 288 446 7 Уллу Британия 2 176 263 8 Франция 2 112 426 9 Бразилия 1 976 632 10 Италия 1 840 902 11 Мексика 1 541 584 12 Испания 1 456 103 13 Корея Республика 1 358 037 14 Канада 1 213 991 15 Тюрк 1 028 897 16 Индонезия 907 264 17 Иран 839 438 18 Австралия 762 559 19 Польша 671 927 20 Нидерландла 671 693 Джибериу: Дуния банк — Июль 2009	Орун Кърал ВВП  млн. $ Ёсюую — Дунияда 69 490 000 ёсюу 3.8 % — Европа Бирлик 14 820 000 ёсюу 1.0 % 1 АБШ 14 290 000 ёсюу 1.3 % 2 Къытай 7 800 000 ёсюу 9.8 % 3 Япония 4 348 000 тюшюу 0.4 % 4 Индия 3 267 000 ёсюу 6.6 % 5 Германия 2 863 000 ёсюу 1.3 % 6 Уллу Британия 2 231 000 ёсюу 0.7 % 7 Россия 2 225 000 ёсюу 5.6 % 8 Франция 2 097 000 ёсюу 0.7 % 9 Бразилия 1 990 000 ёсюу 5.2 % 10 Италия 1 821 000 тюшюу 0.7 % 11 Мексика 1 559 000 ёсюу 1.4 % 12 Испания 1 378 000 ёсюу 1.1 % 13 Канада 1 307 000 ёсюу 0.6 % 14 Къыбыла Корея 1 278 000 ёсюу 2.5 % 15 Индонезия 915 900 ёсюу 6.1 % 16 Тюрк 906 500 ёсюу 1.5 % 17 Иран 842 000 ёсюу 6.5 % 18 Австралия 800 500 ёсюу 2.2 % 19 Тайвань 738 800 ёсюу 1.9 % 20 Нидерландла 670 200 ёсюу 1.8 % Джибериу ЦРУ