Къабарты-Малкъар

43.583333, 43.4

Къабарты-Малкъар Республика
Россейни картасында Къабарты-Малкъар Республика
Административ билгиле
Къралы	Россей
Статусу	Республика
Ара шахары	Нальчик
Башха шахарлары	Прохладный, Бахсан, Нарткъала
Башчысы	Казбек Коков
Правительствону башчысы	Мусукланы Алий
Къуралыууну датасы	1-чи сентябрь 1920 дж
Официал сайты	www.kbr.ru
География билгиле
Майданы	12 470 км²
Демография билгиле
Халкъы	▲905 464[1] адам (2024)
Басыннганы	72,61 адам/км²
Тил(лер)и	къабарты-черкес, къарачай-малкъар, орус
Миллет къурамы	къабарты-черкеслиле, къарачай-малкъарлыла, оруслула

Къабарты-Малкъарны физика картасы

Къабарты-Малкъар Республика (орус. Кабардино-Балкарская Республика, къаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) — Россей Федерацияны къурамында республикады. Шимал-Кавказ Федерал бёлгеге киреди. 1922 джылны 1-чи сентябрында къуралгъанды. Ара шахары Нальчикди.

Чеклери

Шималда Ставрополь край бла, къыбылада Шимал Тегей эмда Гюрджю бла, кюнбатышда Къарачай-Черкесия бла чеклешеди.

Географиясы

Россияны банкыны эскериу ачхасыны реверси

Республика асламысы бла Шимал Кавказны тауларында орналыбды, шимал кесеги тюздеди.

Къыбыласында Уллу Кавказны тёрт тау тизими созулубдула — Мел, Къаялы, Къабыргъа эмда Баш (неда Сууайыргъан) тау тизимле

• Эм мийик нохтасы: Минги Тау (5 642 м)
• Шималдан къыбылагъа эм узун джери: 167 км;
• Кюнчыгъышдан кюнбатышха эм узун джери: 123 км.

Климаты

Климаты континетлиди. Январны орта температусрасы −4С башлаб (тюзледе) −12С дериди (таулада), июлда уа +23С башлаб +4С дери. Джылда джауумла 500—2000 мм.

Экосистемасы

Тюзлеринде къара топуракъла эмда къаралдым-каштан топуракъла, тауланы къабыргъаларында — тау-джайлыкъ топуракъла джайылгъандыла.

Республиканы территориясыны 1/10 чегетди. Суу джагъалада — чапыракълы чегетле. 800—1600 м мийикликде — кенг-чапыракълы чегетле (асламысы бла чынар чегетле), 2200 м дери — зыгыт (асламысы бла нарат). 2000—2400 м мийикликледе субальпий джайлыкъла . 2400 м мийикликде — альпий джайлыкъла джайылгъандыла.

Сютичиучюледен барс, шакал, бёрю, къара айю, къундуз, джур, къабан, кавказ къашха эчки, джугъутур джайылгъанды. Къанатлыланы ичинде эм бек джайылгъан — сарычыпчыкъ, джаз тауукъ эмда бёденеди.

Къабарты-Малкъарны территориясында «Минги тау тийреси» миллет парк , Къабарты-Малкъар мийик тау заповедник орналгъандыла^[2].

Суулары

• Терк (623 км)
• Балыкъ (216 км)
• Черек (131 км)
• Чегем (102 км)
• Аргудан
• Басхан (173 км)

Кёллери

• Кёк кёлле
• Тамбий кёл

Бешминглик тёппеле

• Мижирги тау (5025 м)
• Джангы тау (5058 м)
• Шхара тау (5068 м)
• Пушкинни джитиси (5100 м)
• Къошдан тау (5152 м)
• Дых тау (5204 м)
• Минги тау (5642 м)

Тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къабарты-Малкъарны тарихи.

Кавказны 1213 джылгъы картасы

1922 джыда Къабарты-Малкъар автоном область къуралады, 1936 джыл статусу АССР-ге дери чыгъарылады.

Уллу Ата Джурт къазауатны джылларында Къабарты-Малкъарда 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизия къуралады, ол Кавказ ючюн сермешиуде эмда Сталинград сермешиуде кесин джигит кёргюзеди. 1942 джылда республиканы асламысы немецлени тюблерине тюшеди. 1943 джылны январында республиканы бютеулей немецледен ариулайдыла. 1944 джылны 8-чи мартында малкъар халкъны кёчюрюлюуюнден сора республикагъа Къабарты АССР ат бериледи, 1957 джыл джангыдан Къабарты-Малкъар АССР ат алады. 1992 джылдан башлаб бусагъатдагъы — Къабарты-Малкъар Республика деген атын алады.

Халкъы

• Халкъы — 859 800 адам (2010)
• Басыннганы — 68,9 адам/км² (2010)
• Шахарчыла — 54,5 % (2010)

Миллет	1926		1939		1959		1970		1979		1989[3]		2002[4]		2010 1
	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%
Къабартылыла	122.402	60,0 %	152.237	42,4 %	190.284	45,3 %	264.675	45,0 %	303.604	45,5 %	363.494	48,2 %	498.702	55,3 %	490.453	57,0 %
Малкъарлыла	33.197	16,3 %	40.747	11,3 %	34.088	8,1 %	51.356	8,7 %	59.710	9,0 %	70.793	9,4 %	104.951	11,6 %	108.577	12,6 %
Оруслула	15.344	7,5 %	129.067	35,9 %	162.586	38,7 %	218.595	37,2 %	234,137	35,1 %	240.750	31,9 %	226.620	25,1 %	193.155	22,5 %
Тюрклюле2	39	0,0 %	96	0,0 %	?	?	350	0,1 %	2.033	0,3 %	4.162	0,6 %	11.053	1,2 %	13.965	1.6 %
Тегейлиле	4.078	2,0 %	4.608	1,3 %	6.442	1,5 %	9.167	1,6 %	9.710	1,5 %	9.996	1,3 %	9.845	1,1%	9.129	1,1 %
Эрменлиле	255	0,1 %	1.119	0,3 %	1.421	0,4 %	2.033	0,3 %	2.184	0,3 %	3.512	0,5 %	5.342	0,6 %	5.002	0,6 %
Украинлиле	17.213	8,4 %	11.142	3,1 %	8.400	2,0 %	10.362	1,8 %	12.139	1,7 %	12.826	1,7 %	7.592	0,8 %	4.800	0,6 %
Корейлиле	?	? %	?	? %	1.798	0,4 %	3.773	0,6 %	4.949	0,7 %	4.983	0,7 %	4.722	0,5 %	4.034	0,5 %
Чыганлыла	63	0,0 %	145	0,0 %	416	0,1 %	1.076	0,2 %	1.713	0,3 %	2.442	0,3 %	2.357	0,3 %	2.874	0,3 %
Черкеслиле	18	0,0 %	?	? %	166	0,0 %	303	0,1 %	499	0,1 %	614	0,1 %	725	0,1 %	2.475	0,3 %
Татарлыла	449	0,2 %	1.400	0,4 %	1.608	0,4 %	2.481	0,4 %	3.058	0,5 %	3.005	0,4 %	2.851	0, 3 %	2.375	0,3 %
Азербайджанлыла	5	0,0 %	62	0,0 %	257	0,1 %	633	0,1 %	1.984	0,3 %	2.024	0,3 %	2.281	0,3 %	2.063	0,2 %
Тау чууутлула	1.473	0,7 %	?	? %	2.219	0,5 %	2.546	0,4 %	612	0,1 %	3.178	0,4 %	198	0,0 %	?	? %
Немецле	2.674	1,3 %	5.327	1,5 %	903	0,2 %	5.262	0,9 %	9.905	1,5 %	8.569	1.1 %	2.525	0,3 %	?	? %
Башхала	6.796	3,3 %	13.269	3,7 %	9.527	2,3 %	15.591	2,7 %	20.309	3,0 %	23.183	3,1 %	21.730	2,4 %	21.037	2,4 %
Бютёулей	204.006	100%	359.219	100%	420.115	100%	588.203	100%	666.546	100%	753.531	100%	901.494	100%	859.939	100%
1 2269 адам миллетин белгилемегенди. 2Ахыска тюркле бла бирге.

Джерлешимлери

10 минг адамдан аслам адам джашагъан джерлешимле 2010 джылны 1-чи январына кёре[5]

Нальчик ▼269,0 Чегем ▲18,3 Прохладный ▼60,0 Нартан 12,3 (2002) Басхан ▲37,7 Шалушка 11,2 (2002) Нарткъала ▲33,4 Экинчи Чегем 10,6 (2002) Майский ▲27,3 Исламей 10,6 (2002) Дугулубгей 20,4 (2002) Кенже 10,3 (2002) Тырныаууз ▼20,1 Заюково 10,3 (2002) Терк ▲20,0 Хасанья 10,2 (2002)

Административ бёлюнюую

Къабарты-Малкъарны Республикасы территория юлешиу

• Республикан бойсунууда шахарла:
  • Нальчик
  • Прохладный
  • Басхан

• Районла:
  • Басхан район
  • Золка район
  • Лескен район (2003 джылдан бери)
  • Майский район
  • Прохладный район
  • Терк район
  • Урван район
  • Чегем район
  • Черек район (1994 джылгъа дери — Совет район)
  • Эльбрус район (1994 джылдан бери)

Экономикасы

Республиканы экономисыны тамалы эл мюлкдю.

Промышленносту

• Кавказкабель завод
• Тырныаууз тау-магъадан комбинат (бусагъатда ишлемейди)

Электрокъууат да айный барады, регионда талай гидроэлектростанция ишлейди, бютелей къарыуу — 126,6 МВт, джылгъа 478 млн кВт·сагъ чгъарадыла:

• Аушигер ГЭС (60,0 МВт; 222,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
• Къашхатау ГЭС (65,1 МВт; 241,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
• атылтыб ишлемез халгъа келтирилген Басхан ГЭС (25,0 МВт; 79,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
• талай гитче ГЭС ишлейди (бютеулей къарыуу 5,5 МВт чгъаргъаны 14,9 млн кВт·сагъ джылгъа),
• Зарагиж (15,6 МВт) эм Огъары Малкъар ГЭС-лени къурулушлары барады (15,6 МВт),