Ecem

Ecem yan jî Acem (erebî عجم ʿAjam; kurdî: lal; kesekî lal an bêdeng) peyvekî ji zimanê erebî ye ku bi taybetî ji bo kesekî ji Îranê û ne-ereb tê bikaranîn.^{[1][2][3]: 26–27}

Nameyek ku di sala 1839an de ji Împeratoriya Osmanî bo Îranê hatiye şandin, tê de Keshvâr-e ʿAjam (welatê lalan) behsa axên Îranê dike.

Di dîrokê de wekî pejoratîf hatiye bikaranîn - bi awayekî mecazî bêdengî dide kesên ku zimanê wan ê zikmakî ne erebî ye - di dema û piştî fetihkirina Îranê ji aliyê misilmanan ve.^[4] Ji fetihkirinên destpêkê yên misilmanan ve, ew peyv di gelek zimanên ne-erebî de, wek tirkî, azerî, çeçenî, kurdî, malayî, sindî, urdû, hindî, bengalî, pencabî, keşmîrî û swahîlî hatiye pejirandin. Îro, peyvên ʿEcem û ʿEcemî wiha ji bo her kesî an tiştekî Îranî tên bikaranîn, nemaze li welatên ereb ên Kendava Farsê. Civakên ku bi zimanê farisî diaxivin li cîhana erebî di nav Iraq, Kuweyt û Behreyn de, ji bilî yên din, hene. Hejmarek erebên bi mîrateya îranî dibe ku paşnavê ʿEcemî (عجمي) hebin, ku heman wateya peyva orîjînal heye.

Etîmolojî

Li gorî etîmolojiya kevneşopî, peyva Ecem ji koka semîtî ʿ-j-m tê. Formên têkildar ên heman kokê ev in, lê bi wan ve sînordar nînin:

• musteʿjim: lal, kesê ku nikare biaxive
• ʿajama / ʾaʿjama / ʿajjama: xal danîn – bi taybetî, zêdekirina xalên ku di navbera tîpên erebî yên cûda de li nivîsekê cûda dikin (û bi vî awayî xwendina wê ji bo kesekî ku erebî nine hêsantir dike). Ew niha têgeheke kevnar e, ji ber ku hemî nivîsên erebî yên serdema nû xal danîne. Ev dibe ku bi ʿajām / ʿajam "kulm, tov (mînak xurme an tirî)" ve jî were girêdan.
• inʿajama: (ji axaftinê) nezelal be
• istaʿjama: bêdeng man; nekarîna axaftinê/bersivdanê
• aʿjam: neherikbar.

Peyvên homofonîk, ku dibe ku ji heman kokê werin an na, ev in:

• ʿajama: ceribandina kesekî; ceribandina xwarinekê.

Wateya eslî

Nexşeyekê kevn ku herêma Ecem di Erak, Hemedan, Îsfehan û Yezd nîşan dike

Lêkera 'ajama di destpêkê de wateya "mirmirandin û nezelal axaftin" bû, ku berevajiya 'araba, "zelal axaftin" e. Li gorî vê, navdêra 'ujma, ku ji heman kokê ye, berevajiya fuṣḥa ye, ku tê wateya "zimanê pak, rast û erebî".^[5]

Bi gelemperî, di serdema emewiyan de ecem peyvek pejoratîf bû ku ji hêla ereban ve dihat bikaranîn, yên ku baweriya wan bi serdestiya wan a civakî û siyasî hebû, di dîroka destpêkê ya piştî îslamê de. Lêbelê, cûdahiya di navbera ereb û ecem de di helbesta berî Îslamê de tê dîtin.^[5]

Li gorî pirtûka Belgeyên li ser navê Kendava Farsê, ereban bi heman awayî ji Îran û Împeratoriya Sasanî re wekî Bilād Fāris (bi erebî: بلاد فارس) bi nav dikirin, ku tê wateya "Axên Farisê" û Bilād Ajam (bi erebî: بلاد عجم) wekî hevwate an jî hemwateya farisê bikaranîn. Tirk her wiha peyva "bilad" (Belaad) û "ecem" wekî hevwate an jî hemwateya peyvên farisî û îranî bikardianîn û di Quranê de peyva "ecem" ji bo kesên ne-ereb dihat bikaranîn.^[2] "Ecem" cara yekem di helbestên helbestvanên ereb ên berî Îslamê de ji bo gelê Farsê dihat bikaranîn; lê piştî hatina Îslamê, ew ji bo tirk, zerdeşt û yên din jî dihat bikaranîn. Îro, di wêjeya erebî de, "ecem" ji bo hemû kesên ne-ereb tê bikaranîn.^[2]

Wekî ku di pirtûka Belgeyên li ser navê Kendava Farsê de hatiye ravekirin, di dema Intermezzo ya gelên îranî de, xanedanên misilman ku ji aliyê xwecihên Îranê hem peyva ecem û hem jî peyva faris bikaranîne da ku xwe bi nav bikin. Li gorî Zimanê Siyasî yê Îslamê, di serdema zêrîn a îslamê de, 'ecem' di axaftinê de wekî referansek ji bo kesên ku ereb wekî "biyanî" an jî “xerîb” dibînin dihat bikaranîn.^[2] Bikaranîna destpêkê ya vê peyvê hemî gelên ne-ereb ên ku ereb bi wan re têkilî danîne, di nav de faris, yewnanên bîzansê, kurd, etiyopyayî, ermenî, mendayî, cihû, gurcî, misirî û barbarî jî hebûn.^[2]

Di serdema destpêkê ya xelîfetî de jî peyva "ecem" gelek caran bi "biyanî" an "xerîb" dihat bikaranîn. Li Rojavayê Asyayê, bi gelemperî ji bo farisan dihat bikaranîn, lê li Endulusê ji bo axaftvanên zimanên romanî dihat bikaranîn - di spanî de ji bo nivîsandina bi tîpên erebî ya wan zimanan dibe "Aljamiado" - û li Rojavaya Afrîkayê ji bo tîpên ecemî (tîpên ne erebî) an nivîsandina zimanên herêmî yên wekî bi haûsa û fûlanî bi alfabeya erebî tê bikaranîn.^[6] Li Zanzîbarê "ajami" û "ajamo" tê wateya kesekî faris ku ji Kendava Farsê û bajarên Şîraz û Sîraf tê.^[6] Di tirkî de, gelek belge û name hene ku "ecem" ji bo vegotina farisî tê bikaranîn.^[6] Li herêma Kendava Farsê, mirov hîn jî ji farisan re wekî "ecem" dibêjin, ji xalîçeyên farisî re wekî sajjad al Ajami (xalîçeya Ecem), ji pisîkên farisî re wekî pisîkên ecem û ji padîşahên farisî re wekî padîşahên ecemî dibêjin.^[6]

Di Quranê de

Li gorî vê, peyva ku di Quranê de, bi erebî أعجمي; ʿaǧamī 'ne-Ereb' (Quran 16:103) û al-ʿaǧamīna (Quran 26:198) û ʿaǧamīyan (Quran 41:44) de hatiye behskirin, ku bi rastî tê wateya "xerîb" an "axêverê biyanî", wekî "ne-ereb" an (bi xeletî) wekî "barbar" tê wergerandin. Quran (26:198) vê têgihîştina vê têgehê diyar dike:^[7]

"Eger Me ew ji yekî ji ne-ereban re hinartiba û wî ew (bi zimanê xwe) ji wan re bixwîna, ew ê pê bawer nekirin."

— Ji aliyê Rudi Peret hatiye wegerandin

Bi heman awayî di sûreya 41, ayeta 44an de:^[7]

"Eger Me ew (ango Quran) bikira Quranek ne-erebî, wê bigotana: 'Çima ayetên wê (bi nîşanên wê) bi berfirehî nayên ravekirin (da ku her kes wan fêm bike)?' (Mebesta vê çi ye:) (Quran) ne-erebî û (pexambêr) erebî?"

— Ji aliye Rudi Paret hatiye wegerandin

Di şîrovekirina Quranê (tefsîr) de, bi gelemperî tê ravekirin ku "kafiran" Muhemmed bi çêkirina Quranê tawanbar kirin ji ber ku ew ereb bû û Quran bi erebî bû. Wan îdia kir ku ew ê wehyek rastîn ji Xwedê bûya ger Muhemmed bi zimanekî biyanî (ne-erebî) dest bi axaftinê bikira. Şîrovekirin rave dike ku Quran bi rastî vê tohmetê berevajî dike bi gotina ku Quran bi erebî hatiye wehkirin tam ji ber ku ji bo ereban têgihîştî ye, bi vî awayî rê li ber "kafiran" digire ku bibêjin: "Çiqas ecêb e: Qasidek ereb hat ba ereban, lê wehya wî bi zimanekî ye ku ne ew û ne jî ereb fêm dikin."^[7]

Di hedîsan de

Di dema heca xatirxwestinê de, pêxember Muhemmed li ser çiyayê Erefatê ji şagirtên xwe re ev gotin kir:^[8]

"Min tiştekî zelal û eşkere ji we re hiştiye; eger hûn pê ve girêdayî bin, hûn ê qet rêya xwe winda nekin: Kitêba xwedê û sûneta pêxemberê wî. Gelî mirovan! Guh bidin gotinên min û wan fêm bikin! Bizanin ku her misilman birayê misilmanekî din e û misilman bi gelemperî birayên hev in [...], li ber xwedê yê herî baş di nav we de ew e ku herî dîndar e. Ereb tenê bi dîndariya xwe li ser ne-erebekî (ecem) pêştir e."

Ev hesta wekheviyê ya ku li vir tê nîşandan tenê bi guman dikare bi axaftina pêxember ve were girêdan, ji ber ku ev lêzêdekirin di çavkaniyên herî kevin ên kevneşopiya îslamî de bi berdewamî tune ye û - wekî ku Ignaz Goldziher berê jî destnîşan kiriye - îhtîmal e ku wekî lêzêdekirinek paşîn were hesibandin.^[9] Lêbelê, ev helwesta erênî ya li hember ne-ereban di berhevoka berfireh a kevneşopiyên Ehmed bin Henbel (m. 855 li Bexdayê) de wekî beşek ji axaftina pêxember xuya dike.^[9] Daxuyaniyên din ên pêxemberî yên bi naveroka wekhev, ku herî dereng di dema Îmam Şafiî (m. 815 li Misirê) de bi nivîskî hatine veguhastin, jî ramana wekheviya ereb û ne-Ereban pêşniyar dikin:^[9]

"Pênc tişt ji min re hatine dayîn û berî min ji kesekî re (ji hêla xwedê ve): tevahiya erdê wekî cihekî perestinê yê paqij ji min re hatiye dayîn. Bi rêya tirsê, ez bi ser ketim. Talîmatên şer ji min re hatine dayîn. Ez ji sor û spî re (bi heman rengî) hatim şandin. Navbeynkarî (di navbera xwedê û mirovan de) ji min re hatiye dayîn."

Rengê sor û spî li vir tê wateya "ji bo hemû mirovahiyê". Ereban ji farisan re - ango ji bo ʿecem - digotin "sor", ku tê wateya rengê vekirî, berevajî "reş", wekî ku ereban di wê demê de xwe bi nav dikirin.^[9] Têkeliya rengên zer û spî di heman demê de di wateya "hemû", hemû mirovahiyê de jî xuya dike. Li gorî vê, berhevoka kevneşopiyên ku ji hêla Ehmed bin Henbel ve hatine behs kirin têkeliya rengên "reş" (ereb) û "sor" (faris) bikar tîne.^[10]

Pêşveçûnek din jî cûdahiya di navbera xulameke "reş" (raqaba saudāʾ), ku wekî ʿaǧamiyya tê binavkirin û xulamake "spî" (baiḍāʾ) di fiqha îslamê de ye. Divê yê berê di wateya nûjen de wekî reş were fêmkirin.^[9][10]

Çîroka bikaranînê

Li gorî Clifford Edmund Bosworth, "di sedsala 3/9an de, ne-ereb û berî her kes û tiştî tekîliya welatê Îranê de, wekheviya xwe ya civakî û çandî (taswīa) bi ereban re, heke ne serdestiya xwe (tefżīl) li ser wan (pêvajoyek ku di tevgera wêjeyî ya Şoʿūbīya de tê dîtin) îdia dikirin. Bi her awayî, di hin hişan de her gav rêzek heyraniyê ji bo ʿEcem wekî mîratgirên kevneşopiyek jiyanê ya kevnar û çandî hebû. Piştî ku ev nakokî kêm bûn û farisan di cîhana îslamî de pozîsyonek hêzê bi dest xistin ku bi hejmar û şiyanên wan re berawirdî be, "ʿEcem" bû navek etnîkî û erdnîgarî ya hêsan.^[11] Bi vî awayî, di sedsala 9an de, ev têgeh ji hêla farisan bixwe ve wekî têgehek etnîkî dihat bikaranîn û mînak dikarin ji hêla nivîskarê faris Esedî Tûsî ve di helbesta xwe de werin dayîn ku serdestiya faris û ereban dide ber hev.^[12] Li gorî vê: "têgînên herêmî yên 'Îran' di nav gotinên wekî irānšahr, irānzamin, an Faris, forma erebîzekirî ya pārs/fārs (farsî) de têne nîşandan. Têgîna etnîkî ya 'îranî' bi peyvên farisî pārsi an irāni û peyva erebî Ahl Faris (niştecihên farisê) an ʿAjam, ku ji bo ne-Ereban, lê bi giranî ji bo farisan wekî molk-e ʿAjam (padîşahiya faris) an moluk-e ʿAjam (padîşahên faris) tê destnîşankirin."^[13]

Wekî pejoratîf ji bo farisan

Di serdema emewiyan de ev têgeh wateyek biçûkxistinê bi dest xist ji ber ku ev peyv ji bo ne-erebîaxivan (bi piranî faris) wekî bê ehlaq û bêxwende dihat bikaranîn. Dagirkerên ereb di wê serdemê de hewl dan ku erebî wekî zimanê sereke yê gelên bindest li seranserê împeratoriyê were ferz bikin. Ji ber belavbûna zimanê farisî di hikûmetê û di civaka farisî de hêrs bûn, berxwedana farisan a li hember vê zîhniyetê di ayeta dawî ya Şahnameya Firdewsî de hate populer kirin; ev ayet ji hêla îraniyan ve wekî sedema sereke tê hesibandin ku ew heta roja îro bi farisî diaxivin û ne bi erebî.^[14] Di bin xanedana emewiyan de, têkiliya fermî bi serdestiya ereb re tenê ji kesên xwedî nasnameya etnîkî ya ereb re dihat dayîn û têkiliya fermî bi eşîreke ereb û pejirandina statuya xerîdar (mawālī, peyvek din a biçûkxistinê ku di vê çarçoveyê de tê wateya "xulam" an "kêmtir") hewce dikir.^[15] Bikaranîna biçûkxistinê ya ji bo binavkirina farisan wekî "Ecem" ewqas di cîhana ereb de kûr e ku di zimanê gelemperiyê de ji bo binavkirina farisan wekî "Ecem" tê bikaranîn, bêyî ku pênase û etîmolojiya orîjînal a peyvê were paşguh kirin.

Mînakên navdar

• Civaka farisan li Kuweyt û Behreynê wekî ecem tê binavkirin.^{[16]: 26–27} Ev têgeh di destpêkê de ji bo axaftvanên zimanên ji farsiya navîn, kevn û nû hatine wergirtin û bi taybetî yên ku ji civaka şiî ne, dihat bikaranîn,^[17] lê ji ber ku welatên mîna Behreynê axaftvanên gelek zimanan hene (û bi taybetî zimanên farisî) ew dikare wekî têgehek berfirehtir were dîtin ku çend komên etnîkî dihewîne,^{[16]: 26–27} ew ji hêla hin kesan ve jî wekî biçûkxistin dihat hesibandin, yên ku ji civaka sunî ne (bi taybetî açumî yên ji civaka sunî) pir caran bi zanebûn bi erebên hiwalî^[18] re têne tevlihev kirin, û carinan zimanê xwe wekî "ecem" an "holi" bi nav dikin.^[19]
• Osmaniyan peyva 'ecem' ji bo xanedana sefewiyan bikaranîn.^[20]
• Ebasiyan di serdema dagirkirina Îranê parêzgeha Iraq al-Ajam (Iraqa farisî) daxuandin.
• Dîroknasê kurd Şerefxanê Bidlîsî di kitêba xwe yê Şerefname (1597ê) ji bo şiîyên faris peyva Acem bikaranî.^[21]
• Li Bakurê Kurdistanê ji bo azeriyan carina ecem di sitran û civakan de tê bikaranîn.^[22]
• Mehmûd Reza Xods îdia kir ku kurdên sunî yên îro li Îranê vê têgehê ji bo faris, azerî û kurdên başûr bi kar tînin.^[23] Li gorî Şerhzad Mojab, ecem (ku ji 'ajamê erebî hatiye wergirtin) ji aliyê kurdan ve ji bo farisan û carinan jî ji bo tirkan tê bikaranîn.^[24]
• Ecem, hecem, eceym, ecemî, exemî (wekî axam li Spanyayê ji bo ajam), ayam li Ewropayê.
• Di zimanê tirkî de, acem ji bo kesekî ji Îranê tê bikaranîn.^[25]
• Wiha jî wekî paşnav tê bikaranîn.^[26]

Mijarên têkildar

• Barbar