Azerbeidzjaons

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Weergaof vaan 't Azerbaidzjaans taolgebeed. In Turkije kin de grens ouch väöl westeleker getrokke weure.

't Azerbeidzjaons (autoniem Azərbaycan dili, Азәрбајҹан дили of آذربایجان دیلی; in Iran miestal Türki, ترکی) is 'n Turkse taol die primair gesproke weurt in Azerbeidzjan en noordwestelek Iran (Iraons Azerbaidzjan), en wijer in groeter en kleinder gebeie in Rusland, Georgië, Turkije, Irak en Jordanië.

Sprekers

De mieste sprekers woene in 't Iraans Zuid-Azerbeidzjan. 't Is neet bekind um wieväöl sprekers 't hei geit; sjattinge loupe oeterein vaan 12 miljoen tot 23 miljoen. 't CIA-haandbook hèlt 't op 16,33 miljoen. 't Is in dit gebeed in eder geval de lingua franca, 'n taol die väöl sprekers vaan ander taole es twiede taol höbbe.

In Azerbeidzjan spreke oongeveer 7 miljoen lui - 90% vaan de bevolking - 't Azerbaidzjaans. Vaan de minderhede behiers e deil ouch 't Azerbeidzjaons es twiede taol. Dit gelt in 't bezoonder neet veur de Armene in Hoeg-Karabach. De Armeense bevolking is dao nao d'n oorlog vaan 2023 gooddeils gevlöch; allewijl (2025) is nog neet dujelek of ze kin trökkoume.

In Turkije gief 't 'n aontal variante die traditioneel gewoen es "Turkse dialekte" gezeen weure, meh die mie verwantsjap vertuine mèt 't Azerbaidzjaons es mèt 't Standaardturks (gebaseerd op 't dialek vaan Istanbul). Dit gelt in eder geval veur de dialekte t'n ooste vaan Erzurum, es in sommege definties ouch veur taoleilen die mie nao 't weste ligke. 't Is lesteg, zoe neet oonmeugelek, veur hei perceis de grens te trèkke, zeker ouch umtot de twie taole zoe al bezunder ing verwant zien.

De Azerbaidzjaanse taolgemeinsjap strèk ziech ouch oet tot klein stökskes in de aander naoberlen. In Rusland woene oongeveer 280.000 sprekers (veural in Dagestan), in Georgië 300.000. Veur 't oetbreke vaan d'n oorlog tösse Armenië en Azerbaidzjan leefde in dat ierste land ouch oongeveer 80.000 sprekers. Wijer vint me ze, es gevolg vaan deportatie in de Stalintied, nog in ander deile vaan de veurmaolege Sovjetunie.

In Irak leve 180.000 tot 400.000 lui vaan Turksen aofkoms, die ziech Turkomane neume. De mieste daovaan spreke dialekte vaan 't Azerbeidzjaons.

Verwantsjappe

't Azerbaidzjaans huurt bij de Turkse taole, en wel bij de Oghuz-groop. De versjèlle mèt de ander taole oet dees groop, wie 't Turks en 't Turkmeens, zien mer klein en 't Azerbeidzjaons is good demèt te verstoon. 't Azerbeidzjaons is daobij, zjus wie 't Turks, ouch op lexicaal gebeed hendeg beïnvleujd door 't Arabisch en 't Perzisch.

Dialekte

't Azerbeidzjaons heet väöl versjèllende dialekte, die evels neet al te wied oeterein ligke. Me maak miestal 'n hoofverdeiling in Noord- en Zuid-Azerbaidzjaans. 't Ierste weurt in Azerbaidzjan, Noord-Turkije en de umligkende gebeie gesproke, 't leste in Iran en Irak. De historische sjeislijn tösse Azeri's in de Russische en de Perzische machssfeer heet veur dudeleke versjèlle tösse de noordeleke en zuideleke dialekte gezörg. Euver de indeiling besteit gein absolute consensus; 't volgende is mer ein vaan de meugeleke indeilinge.^[1]

• Noord-Azerbeidzjaons

• • Ayrum (Noordwes-Azerbeidzjan, Noordoos-Armenië*)
  • Bakoes (um Bakoe, Oos-Azerbeidzjan)
  • Borchalisch (Zuid-Georgië, Noord-Armenië*)
  • Derbents (Derbent, Dagestan, Zuid-Rusland)
  • Gabalaas (Noord-Azerbeidzjan)
  • Ganjaas (Wes-Azerbeidzjan)
  • Gazachs (Noordwes-Azerbeidzjan)
  • Gubaas (Noordoos-Azerbeidzjan)
  • Karabachs (Midde-Azerbeidzjan)
  • Kars (Oos-Turkije en Noordwes-Armenië*)
  • Lankarans (Zuidoos-Azerbeidzjan)
  • Mughans dialect (Midde-Azerbeidzjan)
  • Nachitsjevans (Zuidwes-Azerbeidzjan)
  • Ordubads (Zuidwes-Azerbeidzjan; Zuid-Armenië*)
  • Shakisch (Noord-Azerbeidzjan)
  • Shirvans (Oos-Azerbeidzjan)
  • Yerevans (Midde-Armenië*)
  • Zagatala-Gachs (Noord-Azerbeidzjan)

• Zuid-Azerbeidzjaons
  • Ardabils (Ardabil en westelek Gilan, Iran)
  • Hamadans (Hamadan, Iran)
  • Karadaghs (Oos-Azerbeidzjan en Wes-Azerbeidzjan, Iran)
  • Kirkuks (Noord-Irak)
  • Maraghehs (Oos-Azerbeidzjan, Iran)
  • Tabriz' (Oos-Azerbeidzjan, Iran)
  • Urmiaas (Wes-Azerbeidzjan, Iran)
  • Yamjisch (Wes-Azerbeidzjan, Iran)
  • Zanjans (Zanjan, Iran)

De mèt e stereke (*) aongegeve dialekte, die in Armenië inheims zien, weure dao noe wieneg mie gesproke; sinds 't Armeens-Azerbeidzjaons conflik in de jaore negeteg leve de sprekers in ballingsjap.

Karakteristieke

Klaanklier

Vocale in 't Staanderdazerbaidzjaans^[2]

[i, y, ɯ, u, e, œ, o, æ, ɑ] De Azerbaidzjaanse klaanklier is dudelek versjèllend vaan de Turkse; de versjèlle zitte veural dao-in tot 't Azerbaidzjaans conservatiever en klaankrieker is.

Wat de vocale betref heet 't Azerbaidzjaans 't foneem /æ/, gesjreve mèt de letter Ə, ə. In 't Turks (entans 't Standaardturks) is dat foneem in de /e/ opgegaange. De İ en de I höbbe bij benaodering dezelfde weerdes es in 't Turks. Wel weurt de lètter I aanders oetgesproke es de transcriptie /ɯ/ deit dinke: de gebrukeleke oetspraok ligk korter bij /ə/ (zuug 't diagram heineve). In dialekte kinne aonzieneleke oetspraokvariante veurkoume.

Bij de consonante vèlt 't behaajd vaan de Ğ op. In 't Turks is dees letter oet de oetspraok verdwene, al weurt ze nog wel gesjreve. In 't Azerbaidzjaans klink heiveur nog ummer 'n [ɣ], die bij benaodering es 'n Limburgse g klink. Es de letter in de oetspraok verdwene is weurt ze neet mie gesjreve.

Ouch 't versjèl tösse k en q is in 't Azerbeidzjaons behawwe gebleve, zij 't neet mèt de klaankweerdes die ze vreuger hadde. De aw /k/ is in 't Noord-Azerbeidzjaons gans mèt /g/ samegevalle (dit is 'n algemein neiging in de Oghoezische taole, meh in 't Turks is dit mer deils gebäörd; 't Zuid-Azerbeidzjaons heet de klaank behawwe); ze kump dao allein in lienwäörd nog veur. De aw /q/ is neet veraanderd in /k/ meh wel in /x/; dit huurt me in 't noorde en 't zuie.

Vörmlier

De flexie vaan zelfstendege naomwäörd liekent hiel väöl op de Turkse. Ouch 't Azerbeidzjaons heet zès naomvalle (nominatief, genitief, accusatief, directief, locatief, ablatief), die mèt achtervoogsels geplek aon de stam weure gemarkeerd. Door de vocaolhermenie bepaolt de klinker in de stam welke klinker 't achtervoogsel krijg.^[3]

Wèrkwäördsvörm bestoon, wie in alle Turkse taole, dèks oet väöl versjèllende segmente, boemèt me subtiel aspekte vaan handelinge kint oetdrökke. Dit systeem is gooddeils, meh neet gans, analoog aon 't Turks wèrkwoord.^[3]

Sjrifte

Wie ouch 't Turks woort 't Azerbaidzjaans, es taol in 't islamitisch cultuurgebeed, 't iers opgesjreve in 't Arabisch sjrif. Dit sjrif is veur de Turkse taole, mèt hun väöl klinkers, neet zoe gesjik es veur de Semitische taole.

In 1929 begós me in de Sovjetunie aon 'n alfebetisatieprojek veur alle minderheidstaole in gans 't land. Veur 't Azerbaidzjaans oontwikkelde me toen 'n apaarte versie vaan vaan 't Latiens alfabet. Dit woort in 1938 vervaange door 't Cyrillisch alfabet. Nao de oonaofhenkelekheid, in 1991, veurde me 't Latiens alfabet weer in, mèt e paar veranderinge ten opziechte vaan 't alfabet vaan 1929. De introductie vaan dat Latiens alfabet góng neet vaan d'n eine op d'n anderen daag; vaandaog d'n daag weurt 't Cyrillisch alfabet nog altied gebruuk.

In Iran heet me tot d'n daag vaan vendaog vasgehawwe aon 't Arabisch sjrif.