Zena
capitâle da Ligùria From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Zêna[n. 1] (prononçiòu ['ze:na][4]; Genova in italiàn) a l'é 'na çitæ e comùn lìgure, capolêugo da seu çitæ metropolitànn-a e da región Ligùria, ch'a gh'à 'na popolaçión de 561.930 abitànti (a-o 28 de frevâ do 2024)[1].
ZE |
Sta pàgina a l'é scrîta in zenéize |
.svg)
Dîta ascì a Superba, nomiâgio creòu da-o Petrarca, a l'é stæta a capitâle da Repùbrica de Zêna scìnn-a-a seu chéita do 1797. O seu pòrto o l'é o ciù inportànte de l'Itàlia e un di ciù gréndi do Mâ Mediteràneo intrêgo. A seu scìndica a l'é a Silvia Salis.
Remove ads
Giögrafîa
Teritöio
O teritöio do Comùn de Zêna o mezûa 243 km2 e o l'é formòu da 'na stréita fàscia costêa contornâ da tànti brìcchi.
A mêza stràdda tra Vêxima e Coulóngo s'àrve l'anfitiâtro naturâle do pòrto de Zêna, acugéito a ponénte da-a colìnn-a de Sàn Benìgno (in pàrte deruâ pe anpliâ o pòrto), a levànte da-a colìnn-a che da Caignàn a monta a-o Rîghi fìn a unîse, a l'ertéssa do Fòrte Sperón, con quélla de Sàn Benìgno.
Fêua di doî contrafòrti scôran i doî torénti ciù inportànti da çitæ: a levànte gh'é o Bezàgno, ch'o l'arîva a-o mâ into quartê da Fôxe; a ponénte o Ponçéivia, ch'a divìdde Sàn Pê d'Ænn-a da Cornigén. Se delinean coscì çìnque zöne prinçipæ: o céntro; a Ponçéivia; a Valàdda do Bezàgno; o ponénte e o levànte.
Clìmma
O clìmma de Zêna o l'é tenpiòu marìtimo. A tenpiatûa média in sce 'n ànno a l'é de +15,6 °C, gh'é 'na grànde umiditæ, sorvetùtto de stæ, e cêuve mediaménte 1300 mm a l'ànno.
Remove ads
Stöia
Òrìgine do nómme
L'origine do nomme “Zêna”, a vegnieva ben ben inderê, fiña à unna reixe indoeuropea, Genaua, un termine çeltico-ligure de l'Etæ do Færo ch'o voieva dî “bocca”, ch'o saieva pe caxon che o pòrto o l'é nasciuo à l'incomenso comme un pòrto into sciumme.
Inte l'Etæ de Mezo, o topònimo o l'é stæto cangiou à Ianua, latin pe “pòrto d'intrâ”, “passaggio”, e sto fæto o l'à dæto vitta a-a lezzendia che a çittæ a piggia o seu nomme da-o dê roman Janus, protettô de porte, apreuvo che, pròpio comme o Janus à doe facce, Zêna a l'à doe facce, uña ch'a l'é giâ a-o mâ, e l'atra a-e montagne.
Preistöia
E ciù antighe tracce che son stæte attrovæ fin oua inte l'area da çittæ riguardan un insediamento piccin de-o periodo Neolitico (inte a zöna de Brignole) de-o 5° e 4° millennio a.C. e de struttue de-o prinçipio de l'Etæ do Bronzo (unna miagia de pria à secco da arente a-a bocca do Bisagno).
A çittæ de Zêna a l'é stæta fondâ da-i Liguri “Genuati”, e a l'é nasciua da-o ciù vegio insediamento ciammou “do Castello” (Sarzano), in sciâ colliña ch'a dominava o spaçio donde, ben ben ciù tardi, a-o prinçipio do 5° secolo a.C. l'antigo pòrto l'é stæto fondou.
Antighitæ
E reçerche in sciâ colliña do Castello, fæte scin da-o 1967 in sciô scito, (aloa ancon pin de detriti pe-i bombardamenti da Segonda Guæra Mondiâ), an revelou di resti de l'antigo oppidum, interpretou comme un fondamento etrusco, tiou sciù pe defende o pòrto de sotta, longo a stradda do commercio verso a valadda do Po. A presensa etrusca inte a çittæ a l'é confermâ da-a descoverta reçente à l'Acquasola, (mentre che gh'ea di travaggi de construçion de a metropolitaña), d'un muggio de sepoltua ch'o remonta a-o 7°-6° secolo a.C.
Into IV secolo a.C., s'é desviluppou un ciù grande interesse pe-o sfrütamento de resòrse do pòsto, co-a creaçion de louëi pe-a produçion de materiali de porçellaña.
In sciâ fin do secolo III a.C., inta segonda guæra punica, l'oppidum zeneise, à differensa da di atri çentri liguri che piggiavan a parte di cartagineixi, o l'é stæto alleou con Romma e o l'é stæto destruto do 205 a.C. da-o generale punico Magon, fræ de Annibale. A çittæ a l'é stæta dapeu tiâ sciù torna da-o pretô Spurio Lucreçio, e do 197 a.C. Quinto Minuçio Rufo o l'à desfæto e urtime tribù ligure de l'entrotæra alleæ con Cartagine, collocæ longo l'asse ch'o pòrtava a-e colònie romeñe de Piaçenza e Cremoña. O Strabon o mençioña Zena comme “l'emporio di Liguri”. Legno pe-a construçion de nave, bestie, pelle, amê, stòffe, ean quarchedun di produti liguri de scangio commersâ.
Etæ de Mêzo
Do 958, con l'indebolimento do contròllo çentrâ do Sacro Roman Impëio, Zêna l'à piggiou a parte do Re Berengario II, guägnândo in cangio un diplöma ch'o l'à deciarou a çittæ e i ben di seu çittadin independenti da quæ che se segge autoritæ feudâ do regno.
Do 1016, l'alliansa zeneise-pisaña a l'à desfòu a flòtta mossulmaña andaluxa, ch'a rappresentava un reisego apreuvo a-i seu constanti attacchi anche in sciâ còsta ligure.
A relativa libertæ da l'impëio a l'à portou i zeneisi à organizzâse inte de assoçiaçioin, a ciù importante de quæ a l'ea a Compagna, ch'a l'ea nasciua con l'intençion de solidarietæ tra-i seu membri e a saieiva vegnua un strumento fondamentale pe l'espanscion e o consolidamento do territöio.
Tutto quello o l'à portou a-a creaçion de a Repubrica de Zêna, nasciua da-o commun libero, ch'a l'é stæta governâ pe eutto secoli da ciù forme de governo: da-a forma consolâ a-a forma do dòge à quella oligarchica. A seu politica però a l'ea delongo basâ in sce un progetto de dominaçion regionale, studiou e portou avanti fin da-o prinçipio, basou, sorviatutto, in sce l'influensa de famigge potente che tiava o seu poei da-e risòrse econòmiche ottegnue da l'attivitæ mercantile.
A Banca de San Zòrzo, fondâ do 1407, a l'é a ciù vegia conosciua banca de depòxito statâ into mondo e a l'à zugou un ròllo importante inta prosperitæ da çittæ scin da-a meitæ do 15° secolo.
Etæ modèrna
Do 1797, a longa onda da Revoluçion Franseise a l'à toccou ascì a repubrica de Zêna, ch'a l'à pagou a seu neutralitæ con de prescioin de feua insostegnibili ch'an portou a-a seu occupaçion do 1805 e a-a conseguente annescion à l'impëio napoleònico.
Do 1815, però, e potense europee, pe-a ciù parte indebite à l'antiga Banca de San Giorgio, an deçiso de sopprimme a repubrica e d'annettila a-o Regno de Sardegna, à despeto di tentativi do ministro di affari esteri Antonio Brignole Sale à Vienna de mantegnî l'independensa.
Do Arvî do 1849, avvantaggiândose da sconfita piemonteise inta Primma Guæra d'Independensa, a çittæ a l'à çercou de guägnâ torna a seu independensa. O generale Alfonso La Marmora o l’à represso a rebellion con unna fòrsa estrema.
Etæ contenporànea
Segónda Goæra Mondiâle e dopogoæra
Zêna a l’é a prìmma çitæ italiànn-a a pagâ pe l’intrâta in goæra de l’Itàlia. A-i 14 de zùgno do 1940 (qùattro giórni dòppo a diciaraçión de goæra a-a Frànsa) a flòtta ingléize a bonbàrda a Çitæ pe ôe. E dòppo, pe tùtta a durâta da goæra, o fæto d’avéi tànte indùstrie militâri o l’é caxón de contìnoi bonbardaménti aèrei che pròvocan rovìnn-e e migiæa de mòrti. A rescisténsa a-i tedéschi a l’é asæ fòrte e i òperâi zenéixi (do rèsto cómme sucêde ascì a Milàn e a Torìn) inpedìscian a quésti de portâ vîa e fàbriche. E a-i 25 d’arvî do 1945, a Zêna, ùnica çitæ in Itàlia, e Fòrse da Rexisténsa costrénzan i tedéschi a ‘réndise. Finîa a goæra, gràçie ascì a-a prezénsa de l’IRI (Institûto pe-a Ricostruçión Industriâle), a Çitæ a divénta a capitâle de-e Partecipaçioìn Statâli e un di pòli do "Triàngolo Industriâle". O pòrto o travàggia 24 ôe in sce 24 e tùtta a Ligùria a sénte i benefìcci de st’ativitæ chi. Pöi, adâxo adâxo, e fàbriche, ch’àn dæto tànto travàggio pe ànni a migiæa de persónn-e, vêgnan seræ a unn-a a unn-a. Òua a Çitæ, se se esclùdde ’na picìnn-a ativitæ industriâle, a vîve in sciô pòrto, e ancheu (2019) o futûro de Zêna (e fòscia da Ligùria ascì) o dipénde da-e grandi sfidde comme prezénpio a ricostruçión do Pónte Moràndi, deruòu a-i 14 d’agósto do 2018, e òua ricostruìo in ténpo récord.
Bandêa de Zêna
A Bandêa de Zêna a l'é costituîa da a crôxe róssa in campo giànco: a l'é dîta crôxe de San Zòrzo ascì e a-i ténpi d'accai a l'êa o scìnbolo di pellegrin cristien che se recavan inti lêughi santi do cristianeximo a pregâ e che dòppo o 1095, ànno da conquista de Geruzalémme da parte di Tùrchi, àn deciso de pigiâ a croxe e liberâ a tæra dôve o l'êa nasciûo e visciùo Gexû Cristo, dando òrìgine a-e Croxæ. A Bandêa de Zêna a l'à tante bandêe scìmili, cómme a Bandêa de Milan e quella Ingléize che gh'àn a crôxe de San Zòrzo ascí.
Önôrificense
O 1 agosto 1947, a çitæ de Zêna a l'é stæta inscignïa da medaggia d'öo a-o valô militâ[5] co-a segoénte motivaçión:
|
«Amô de Patria, dô de popolo òprèsso, fêo spìrito de ribellion, animon a sò gente inti vinti méixi de dûa lótta o martirologio da quæ o l'é nêua fulgida gemma a l’aureo serto de gloria d'a "Superba" repùbrica mainæa, i 1863 cheiti o sàngoe di quæ o no l'é sparso invan, i 2250 deportæ o martirio di quæ o bruxa ancon inte carne di superstiti, costituiscian o vescillo ch'o l'alita in sciâ Çittæ martoriâ e ch'o l'infervorò i partigen do masciscio so Appennin e de impervie valle, tegnue da-a V zona operativa, a proseguî inte l’epica gesta scin a-o giórno into quæ o sò popolo o suoò a diann-a de l’insurrezion generale. Cegaa a tracotanza nemîga a l'ottegniva a reisa do forte prescidio tedesco, sarvando coscì o pòrto, e industrie e l’önô. O valô, o sacrifiçio e a voentæ di sò figgi ridettan a-a moæ sanguinante a concussa libertæ e da-e sò fumanti rovìnn-e l'é sorta nêua vìtta santificâ da-a valentîxe e da l'olocausto di sò martiri.» |
Remove ads
Abitànti
Evoluçión demogràfica
Zêna a gh'à sénpre avûo 'na demografia stàbile, ma into XX Secolo Zêna a l'à avûo mólti ouménti e diminuçioin de popolaçión. Inti anni da-o 1950 a-o 1970 gh'é stæta molta imigraçión da-o Sùd Italia, coscí che a popolaçión a l'é cresciùa inti anni '50 e '60 arrivando ad avéi inti anni '70 ciù de 800.000 abitànti. Dapeu inti anni '80 e anni '90 a l'à sùbiu 'nn-a drastega diminuçión de abitànti da quande e grénde indùstrie cómme l'ItalSider e l'Ansaldo són stæte serræ. Perö ancheu ghe n'é mólti forèsti, cómme equadoriàn, marochìn, cinéixi, che stan rinpopolando çertidùnn-e zöne popolâi cómme San Pê d'Ænn-a e o CEP. Comónque a diminuçión a l'è senpre costante e Zêna za conta çirca 600.000 anime, cîfra che segóndo e stìmme de l'ISTAT a gh'aviéiva da rimanê stagna pe-o cençimento do 2011.
Abitanti censîi[6]
Pòsti de interèsse
|
«ti troviæ 'na çitæ regâle, cònâ da èrti brìcchi, supèrba pe-i seu òmmi e pe-e seu miâge, che se ti a véddi ti ghe n'æ asæ pe dî ch'a l'é a Scignôa do mâ.» |
| (Françesco Petrarca, Itinerarium syriacum, 1358) |
Nêuve prospettîve turìstiche: Inti anni da-o 1999 a-o 2017 o turìsmo a Zena o l'è vegnûo tanto inportante da fa segnâ 4 milioîn de vizitatoî into anno 2017, rezultòu ciù che poxitîvo, se o se pensa che into 1999 a çitæ a no l'êa manco inserîa inti itinerâri turìstichi italién.
Céntro Stòrico e Lanterna
O céntro stòrico de Zêna o l'é un tra i ciù grendi d'Ouròpa (o mezûa çirca quattroçentomia mêtri quàddri), e o l'é costituîo prinçipalmente da tùtti i caroggi che s'atreuvan drento e miage medievali e da stradde importanti comme quella che ancheu a l'é Vîa Garibaldi con di belìscimi palaçi do 1500, in stîle Renascimentâ e Baròcco, prezénpio (Palasso Gianco e Palasso Rosso). Into céntro stòrico gh'é anche l'antiga gêxa di Santi Cöximo e Damiàn, fòscia a primma gêxa da çitæ. Parte do seu céntro stòrico o l'é un di patrimòni de l'umanitæ de l'UNESCO da-o lùggio 2006.
Unn'âtra mêta turistica pe ecelénsa a l'é l'antîgo bórgo marinaro de Boccadâze, co-e pittoresche barche molticoî, pósto cómme a finn-a passeggiâ (Corso Italia) che costezza o Lido d'Arbâ.
No se pêu no çitâ a Lanterna, o scìnbolo de Zêna. Èrta 117 mêtri, un ténpo a servîva cómme fâro a-e nâve che arrivâvan a Zêna. A seu lûxe a se veddéiva a 40 km de distànsa. Edificâ in sciâ colinn-a de San Benigno, a pöca distànsa da San Pê d'Ænn-a, a l'é stæta mólte vòtte inti vàrri sécoli restruttuâ a càoza di atàcchi nemîxi.
Pòrto Antîgo
O Pòrto antîgo o l'é 'nn-a parte do pòrto de Zêna ch'a serve cómme quartê rexidensiâle, céntro pe o turìsmo, céntro colturâle e pei servissi. O l'é stæto riadatòu a l'iniçio di anni '90, primma o l'êa stæto squæxi abandonòu. L'area interessà - dîta Area Expo ascì - a va da-a ciàssa Caregamento, dónde gh'é l'antîgo Palàçio San Zòrzo, scìn a-a punta do Meu Vêgio. O sò totâ restauro, finîo into 1992 o l'é un progétto do Renzo Piano.
E strutûe prinçipæ son:
- L'Acquâio
- Palaççio San Zorzo, sede do Banco de San Zòrzo e de l'Aotoritæ portoâ
- O Bigo
- Porta Soviann-a
- I ex Magazzin do coton
- l'Aren-a do mâ
Remove ads
Economîa
Coltûa
Sport
Zêna a l'é a pàtria italiann-a do zêugo do balón, dónde into 1893 o l'é nasciûo o Zena (Genoa cfc), a prìmma squàddra d'Italia; into 1946 a l'é stæta fondâ a Sandöia.
A Séstri, un quartê do ponente, gh'é ànche a Sestreize.
Aministraçión
Scìndichi de Zêna
Binelàggi
Zêna a l'è binelâ con[7]:
Marsiggia, da-o 1958
Columbus, da-o 1964
Odessa, da-o 1979- Baltimora, da-o 1985
Chios, da-o 1990
Rijeka, da-o 2004
Beyoğlu, da-o 2007
Marsala, da-o 2011
Chiang Mai, da-o 2018
De ciù, a gh'à di acòrdi bilateræ con numerôze çitæ, cómme[8]:
- Barçelónn-a, Spàgna
- Iekatérinburg, Rùscia
- Bonesàire, Argentìnn-a
- Miami, Stâti Unîi[9]
Remove ads
Traspòrti
Stràdde
Ferovîe
Zêna a gh'à dôe inportànte staçioìn inta categorìa Grende Staçioìn de-e ferovîe:
- A Staçión de Zêna Prìnçipe (24.000.000 de pasagê)
- A Staçión de Zêna Brignole (22.000.000 de pasagê)
Gh'é pöi a Staçión de San Pê d'Ænn-a che, gràçie a-i seu 9.000.000 de pasagê, a l'é into progràmma çénto Staçioìn.
Funicolâre
- A Funicolâre Zécca-Ríghi
A Funicolâre Zecca-Righi a coléga o largo da Sécca a-e altûe do Rîghi. A pendénsa media a l'è do 19,91%, méntre a pendénsa màscima a l'è do 35%. A l'è stæta inaugurâ inte doì tempi: into 1895 o tòcco de mónte e into 1897 o tòcco de valle, tûtto in galerîa. Conpréize a staçión de válle e a staçión de mónte, a gh'a sétte fermâte.
- A Funicolâre de Sant'Ánna
A Funicolâre de Sant'Anna a colèga ciàssa Portèllo co-a via Bertàni, a-o incrôxo con Córso Magènta. A l'è gestìa da-a AMT de Zêna. A l'è stæta inaugurâ o 26 novénbre do 1891. A pendènsa media a l'è do 15,33%, méntre a pendènsa màscima a l'è do 17%. A no gh'a fermâte intermèdie.
- L'Ascensô Castéllo d'Albertis-Montegalétto (funicolâre òrizóntale)
L'Ascensô Castéllo d'Albertis-Montegalétto o coléga a via Bálbi, vixin a-a staçión ferroviâria de Prínçipe, co-o Córso Dògali, vixìn a-o Castéllo d'Albèrtis. O l'è gestìo da-a AMT de Zêna. Dóppo a trasformaçión do 2004, o l'è diventòu un particolâre inpiànto de traspòrto público ch'o unîsce un scistêma de tîpo funicolâre con un de tîpo ascensorìstico. O no gh'a fermâte intermèdie.
Pòrti
Ariopòrti
Nòtte
Vôxe corelæ
Âtri progètti
Ligàmmi de fêua
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads