Дифтонг

Дифтонг^[1][2], двогласка^[3] или двогласник^[4] — две соседни самогласки што се јавуваат во еден ист слог. Технички, дифтонгот се смета за самогласка што подразбира преод од еден на друг вид на самогласна творба.

Разликата помеѓу дифтонзите и монофтонзите е во тоа што кај монофтонзите, јазикот не се поместува, па затоа во слогот се слуша само една самогласка. Онаму кајшто соседните самогласки се јавуваат во два различни слога (на пр. во зборот „нееднаков“), оваа појава се нарекува зев и не претставува дифтонг.

Дифтонзите се образуваат кога соседните самогласки се слеваат при побрзо темпо на зборување во разговор, но постојат и целински дифтонзи, кои на слушателите им се чинат ги како едносамогласни гласови (фонеми).^[5]

Дифтонзите се разликуваат по вертикална динамика, отвореност и должина:

• нагорни или надолни - дали преодот е од посилна кон послаба самогласка или обратно. Така, /aɪ̯/ е надолен, а /ɪ̯a/ е нагорен дифтонг.
• затворачки, отворачки и сосредоточни - дали првата самогласка е отворена, а втората затворена (или средна) или обратно. Така, [ia] е отворачки, [ai] е затворачки, а [ɪə̯] е сосредоточен дифтонг.
• долги и кратки - се одредуваат во однос на морите

Примери

Банту-јазици

Зулу

Зулу има само монофтонзи. Y и w се полусамогласки:

• [ja] како во [ŋijaɠuˈɓɛːɠa] ngiyakubeka (го ставам)
• [wa] како во [ŋiːwa] ngiwa (паѓам)

Германски јазици

Англиски

Сите дифтонзи во англискиот јазик се надолни, освен /juː/, што може да се анализира како [i̯uː].

Англиски дифтонзи

Збор	Британија	Австралија	Северна Америка		Макед.
			Америка	Канада
low	[əʊ̯]	[əʉ̯]	[oʊ̯]		„низок“
loud	[aʊ̯]	[æɔ̯]	[aʊ̯]	[aʊ̯]	„гласен“
lout				[ʌʊ̯]	„простак“
lied	[aɪ̯]	[ɑe̯]	[aɪ̯]		„лажеше“
light			[ʌɪ̯]		„светлина“
lane	[eɪ̯]	[æɪ̯]	[eɪ̯]		„сокак“
loin	[ɔɪ̯]	[oɪ̯]	[ɔɪ̯]		„слабини“
loon	[uː]	[ʉː]	[ʊu̯]		„нуркач“ (птица)
lean	[iː]	[ɪi̯]	[ɪi̯][t2 1]		„слаб“
leer	[ɪə̯]	[ɪə̯]	[ɪɚ̯]		„гледа накосо“
lair	[ɛə̯][t2 2]	[eː][t2 2]	[ɛɚ̯]		„дувло“
lure	[ʊə̯]	[ʊə̯]	[ʊɚ̯]		„мамка“

1. Монофтонзите /iː/ и /uː/ се дифтонгизираат во многу дијалекти. Во многу случаи би било подобро да се претстават со [uu̯] и [ii̯], каде неслоговниот елемент се смета за поблизок од слоговниот. Понекогаш се претставуваат и како /uw/ и /ij/.
2. Кај стандардниот британски, самогласките во lair и lure може да претрпат монофтонгизација, сведувајќи се на [ɛː] и [oː] (Roach (2004:240) harvcoltxt error: no target: CITEREFRoach2004 (help)). Во Австралија првоспоменатите почесто се монофтонгизираат.

Германски

Литературен германски

Фонемски дифтонзи во германскиот јазик:

• /aɪ̯/ како во Ei ‘јајце’
• /aʊ̯/ како во Maus ‘глушец’
• /ɔʏ̯/ како во neu ‘нов’
• [eːɐ̯] како во er ‘тој’
• [iːɐ̯] како во ihr ‘вие’
• [oːɐ̯] како во Ohr ‘уво’
• [øːɐ̯] како во Öhr ‘иглено уво’
• [uːɐ̯] како во Uhr ‘часовник’
• [yːɐ̯] како во Tür ‘врата’
• [aːɐ̯] како во wahr ‘вистински’

Бернски германски

• /iə̯/ како во lieb ‘драг’
• /uə̯/ како во guet ‘добар’
• /yə̯/ како во müed ‘уморен’
• /ei̯/ како во Bei ‘нога’
• /ou̯/ како во Boum ‘дрво’
• /øi̯/ како во Böim ‘дрвја’
• [au̯] како во Stau ‘штала’
• [aːu̯] како во Staau ‘челик’
• [æu̯] како во Wäut ‘свет’
• [æːu̯] како во wääut ‘избира’
• [ʊu̯] како во tschúud ‘виновен’

Исландски

Исландскиот ги има следниве дифтонзи:

• /au̯/ како во átta, „осум“
• /ou̯/ како во nóg, „доста“
• /œy̯/ како во auga, „око“
• /ai̯/ како во hæ, „здраво“
• /ei̯/ како во þeir, „тие“

Комбинации од полусамогласката /j/ и самогласка:

• /ja/ како во jata, „јасли“
• /jau̯/ како во já, „да“
• /jo/ како во joð, „јод“ (само неколку странски збора)
• /jou̯/ како во jól, „Божиќ“
• /jœ/ како во jötunn, „џиновски“
• /jai̯/ како во jæja, „е, па добро“

Јидиш

Јидиш има три дифтонзи:^[6]

• [ɛɪ̯] како во [plɛɪ̯tə] פּליטה ('бегалка')
• [aɛ̯] како во [naɛ̯n] נײַן ('девет')
• [ɔə̯] како во [ɔəf̯n̩] אופֿן ('пат')

Норвешки

Во норвешкиот има пет дифтонзи:

• [æɪ̯] како во nei, „не“
• [øʏ̯] како во øy, „остров“
• [æʉ̯] како во sau, „овца“
• [ɑɪ̯] како во hai, „ајкула“
• [ɔʏ̯] како во joik, „лапонска песна“

Фарски

Дифтонзите во фарскиот јазик се следниве:

• /ai/ како во bein (може да биде и краток)
• /au/ како во havn
• /ɛa/ како во har, mær
• /ɛi/ како во hey
• /ɛu/ како во nevnd
• /œu/ како во nøvn
• /ʉu/ како во hús
• /ʊi/ како во mín, bý, ið (може да биде и краток)
• /ɔa/ како во ráð
• /ɔi/ како во hoyra (може да биде и краток)
• /ɔu/ како во sól, ovn

Холандски

Холандски дифтонзи

	Холандија[7]	Белгија[8]
zeis	[ɛɪ̯]
ui	[œʏ̯]
zout	[ʌʊ̯]	[ɔʊ̯]
beet	[eɪ̯]	[eː]
neus	[øʏ̯]	[øː]
boot	[oʊ̯]	[oː]

Келтски јазици

Велшки

Велшкиот ги има следниве дифтонзи (северното и јужното наречје се наведени посебно):

Граф	Северно	Јужно	Пример
ae	/ɑːɨ/	/ai/	maen 'камен'
ai	/ai/	/ai/	gwaith 'работа'
au	/aɨ/	/ai/	haul 'сонце'*
aw	/au, ɑːu/	/au/	mawr 'голем'
ei	/əi/	/əi/	gweithio 'работи'
eu	/əɨ/	/əi/	treulio 'троши'
ew	/ɛu, eːu/	/ɛu/	tew 'дебел'
ey	/əɨ/	/əi/	teyrn 'крал'
iw	/ɪu/	/ɪu/	lliw 'боја'
oe	/ɔɨ, ɔːɨ/	/ɔi/	moel 'ќелав'
oi	/ɔi/	/ɔi/	troi 'врти'
ou	/ɔɨ, ɔːɨ/	/ɔi/	cyffrous 'возбуден'
uw	/ɨu/	/ɪu/	duw 'бог'
wy	/ʊɨ, uːɨ/	/ʊi/	pwyll 'разум'
yw	/ɨu, əu/	/ɪu, əu/	llyw 'кормило'

• Множинската наставка -au се сведува на /a/ во северното, а на /e/ во јужното наречје; на пр. cadau 'битки' е /ˈkada/ (северно) или /ˈkade/ (јужно).

Ирски

Сите дифтонзи во ирскиот јазик се надолни.

• [əi̯], се пишува aigh, aidh, agh, adh, eagh, eadh, eigh или eidh
• [əu̯], се пишува abh, amh, eabh, or eamh
• [iə̯], се пишува ia, iai
• [uə̯], се пишува ua, uai

Корнски

Литературниот корнски јазик ги има следниве дифтонизи (наведени по стар и современ правопис):

Граф	Стар	Совр.	Example
aw	[aʊ]	[æʊ]	glaw „дожд“
ay	[aɪ]	[əɪ]	bay „бакнеж“
ew	[ɛʊ]		blew „коса“
ey	[ɛɪ]	[əɪ]	bleydh „волк“
iw	[iʊ]	[ɪʊ]	liw „боја“
ow	[ɔʊ]		lowen „среќен“
oy	[ɔɪ]		moy „уште“
uw	[yʊ]	[ɪʊ]	duw „бог“
yw	[ɪʊ]	[ɛʊ]	byw „жив“

Шкотски гелски

Шкотскиot гелски има 9 дифтонзи. Групата 1 се јавува насекаде (eu обично е [eː] пред -m, на пр. Seumas). Групата 2 се старинските -ll, -m, -nn, -bh, -dh, -gh и -mh.

		Правопис	Примери
1	[iə]	ia	iarr „прашува“
	[uə]	ua	fuar „студ“
	[ia]	eu	beul „уста“
2	[ai]	ai	saill „маснотија“, cainnt „говор“, aimhreit „бунт“
	[ei]	ei	seinn „пее“
	[ɤi]	oi, ei, ai	loinn „значка“, greim „каса“, saighdear „војник“
	[ɯi]	ui, aoi	druim „грб“, aoibhneas „радост“
	[au]	a, ea	cam „грбав“, ceann „глава“
	[ɔu]	o	tom „хумка“, donn „кафеав“

Мон-кмерски јазици

Виетнамски

Виетнамскиот има прилично голем број на дифтонзи:

• [iʊ̯] iu
• [iə̯] ia~iê
• [eʊ̯] êu
• [ɛʊ̯] eo
• [ɯɪ̯] ưi
• [ɯʊ̯] ưu
• [ɯə̯] ưa~ươ
• [ʌɪ̯] ây
• [ʌʊ̯] âu
• [ɤɪ̯] ơi
• [ɐɪ̯] ay
• [ɐʊ̯] au
• [aɪ̯] ai
• [aʊ̯] ao
• [uɪ̯] ui
• [uə̯] ua~uô
• [oɪ̯] ôi
• [ɔɪ̯] oi

Кмерски

Кмерскиот е исто така богат со дифтонзи, а покрај тоа, разликува кратки и долги варијанти на истите.

• [iə̯]
• [ei̯]
• [ɐe̯]
• [ɨə̯]
• [əɨ̯]
• [ɐə̯]
• [ao̯]
• [uə̯]
• [ou̯]
• [ɔə̯]
• [eə̯̆]
• [uə̯̆]
• [oə̯̆]

Романски јазици

Италијански

Во италијанскиот се среќаваат следниве дифтонзи:^[9]

Italian diphthongs

надолни
[ai̯]	baita	'брвнара'	[au̯]	auto	'кола'
[ei̯]	potei	'можев'	[eu̯]	pleurite	'плеврит'
[ɛi̯]	sei	'шест'	[ɛu̯]	neutro	'бесполов'
[ɔi̯]	poi	'подоцна'
[oi̯]	voi	'вие'
[ui̯]	lui	'тој'
нагорни
[ja]	chiave	'клуч'	[wa]	guado	'брод (премин)'
[jɛ]	pieno	'полн'	[wɛ]	quercia	'даб'
[je]	soffietto	'мешина'	[we]	quello	'оној [што]'
			[wi]	guida	'водич'
[jɔ]	chiodo	'шајка'	[wɔ]	quota	'квота'
[jo]	fiore	'цвет'	[wo]	acquoso	'водникав'
[ju]	piuma	'перо'

Каталонски

Каталонскиот има ред фонетски дифтонзи, од кои сите почнуваат (нагорни) или завршуваат (надолни) на [j] или [w].^[10]

Каталонски дифтонзи

надолни
[aj]	aigua	'вода'	[aw]	taula	'маса'
[əj]	mainada	'деца'	[əw]	caurem	'ќе паднеме'
[ɛj]	remei	'лек'	[ɛw]	peu	'стапало'
[ej]	rei	'крал'	[ew]	seu	'негов/нејзин'
			[iw]	niu	'гнездо'
[ɔj]	noi	'момче'	[ɔw]	nou	'нов'
			[ow]	jou	'јарем'
[uj]	avui	'денес'	[uw]	duu	'носи'
нагорни
[ja]	iaia	'баба'	[wa]	quatre	'четири'
[jɛ]	veiem	'гледаме'	[wɛ]	seqüència	'низа'
[je]	seient	'седиште'	[we]	ungüent	'маст'
[jə]	feia	'правеше'	[wə]	qüestió	'прашање'
			[wi]	pingüí	'пингвин'
[jɔ]	iode	'јод'	[wɔ]	quota	'плаќање'
[ju]	iogurt	'јогурт'

Португалски

Дифтонзите во португалскиот јазик се образуваат со уснено-заднонепчената приближна согласка [w] или преднонепчената приближна согласка [j] и самогласка,^[11]

Надолни португалски дифтонзи

устени
	Еврп.[12]	Браз.		Еврп.	Браз.
sai	[aj]		mau	[aw]
sei	[ɐj]	[ej]	meu	[ew]
anéis		[ɛj]	véu	[ɛw]
			viu	[iw]
mói	[ɔj]
moita	[oj]		dou	[ow]
anuis	[uj]
носни
mãe	[ɐ̃j]	[ɐ̃j]	mão	[ɐ̃w]
cem		[ẽj]
anões	[õj]
muita	[ũj]

Романски

Романскиот има два дифтонга: /e̯a/ and /o̯a/.

Француски

Дифтонзи во францускиот јазик:

• /wa/ [u̯a] како во roi „крал“
• /wɛ̃/ [u̯ɛ̃] како во groin „муцка“
• /ɥi/ [y̯i] како во huit „осум“

Полусамогласки

• /wi/ како во oui „да“
• /jɛ̃/ како во lien „врска“
• /jɛ/ како во Ariège „Арјеж“
• /aj/ како во travail „работа“
• /ɛj/ како во Marseille „Марсеј“
• /œj/ како во feuille „лист“
• /uj/ како во grenouille "жаба“
• /jø/ како во vieux „стар“

Во квебечкиот француски, долгите самогласки претрпуваат дифтонгизација кога се нагласени.

• [ɑɔ̯] како во tard „доцна“
• [aɛ̯] како во père „татко“
• [aœ̯] како во fleur „цвет“
• [ou̯] како во autre „друг“
• [øy̯] како во neutre „среден род“

Шпански

Од фонемски аспект, шпанскиот има седум надолни и осум нагорни дифртонзи:^[13]

Шпански дифтонзи

надолни
[ai̯]	aire	'воздух'	[au̯]	pausa	'пауза'
[ei̯]	rey	'крал'	[eu̯]	neutro	'неутрален'
[oi̯]	hoy	'денес'	[ou̯]	bou	влечно рибарство
[ui̯]	muy	'многу'
нагорни
[ja]	hacia	'кон'	[wa]	cuadro	'слика'
[je]	tierra	'земја'	[we]	fuego	'оган'
			[wi]	fuimos	'отидовме'
[jo]	radio	'радио'	[wo]	cuota	'квота'
[ju]	viuda	'вдовица'

Семитски јазици

Малтешки

Малтешкиот има седум надолни дифтонзи, кои фонетски може да се сметаат за низи „самогласка-согласка“^[14]

• [ɛɪ̯] ej или għi
• [ɐɪ̯] aj или għi
• [ɔɪ̯] oj
• [ɪʊ̯] iw
• [ɛʊ̯] ew
• [ɐʊ̯] aw или għu
• [ɔʊ̯] ow или għu

Синотибетски јазици

Мандарински

Нагорните низи во мандаринскиот обично се сметаат за комбинации од средна полусамогласка ([j], [w] или [ɥ]) и самогласка, додека пак надолните се сметаат за еден дифтонг.

• ai: [aɪ̯], како во ài (愛, љубов)
• ei: [eɪ̯], како во lèi (累, уморен)
• ao: [ɑʊ̯], како во dào (道, пат)
• ou: [oʊ̯], како во dòu (豆, грав)

Словенски јазици

Чешки

Чешкиот има три дифтонзи:

• /aʊ̯/ како во auto (речиси само во странски зборови)
• /eʊ̯/ како во euro (само во странски зборови)
• /oʊ̯/ како во koule

Самогласните групи ia, ie, ii, io и iu кај странските зборови не се сметаат за дифтонзи и се изговараат со /j/ помеѓу самогласките [ɪja, ɪjɛ, ɪjɪ, ɪjo, ɪju].

Тајско-кадајски јазици

Тајландски

Покрај самогласните јадра што следат или им претходат на /j/ и /w/, тајландскиот ги има следниве дифтонзи:^[15]

• [iɐ̯]
• [ɯɐ̯]
• [uɐ̯]

Угрофински јазици

Естонски

Сите девет самогласки во естонскиот можат да се јават како прва самогласка во дифтонгот, но само [ɑ e i o u] се јавуваат како втора.

Позастапени естонски дифтонзи

		[ɑe]	aed „ограда, градина“	[ɑi]	lai „широк“	[ɑo]	kaotama „губи“	[ɑu]	laud „table"
[eɑ]	teadma „знае“			[ei]	leib „леб“	[eo]	teostus „достигнување“	[iu]	kiuste „и покрај"
[oɑ]	toa „собава" (ед. присвојн.)	[oe]	koer „dog“	[oi]	toit „храна“
				[ui]	kui „кога, ако“
		[ɤe]	nõel „needle“	[ɤi]	õige „точно“	[ɤo]	tõotus „ветување“	[ɤu]	lõug „chin"
		[æe]	päev „ден“	[æi]	täis „полн“	[æo]	näo „лицево" (едн присв.)
		[øe]	söed „јаглен“	[øi]	köis „јаже“

Постојат и други поретки дифтонзи, како што се [eu] во Euroopa (Европа), [øɑ] во söandama (се осмелува) и [æu] во näuguma (се митари).

Севернолапонски

Системот на дифтонзи во севернолапонскиот јазик во голема мера се разликува од дијалект до дијалект. Западното наречје разликува четири вида на отворачки дифтонзи:

• /eæ/ како во leat „да се биде“
• /ie/ како во giella „јазик“
• /oa/ како во boahtit „доаѓа“
• /uo/ како во vuodjat „плива“

Во однос на количина, северносамскиот ги разликува три варијанти на истите дифтонзи: долги, кратки и крајнонагласени (акцент на последната самогласка).

Фински

Сите дифтонзи во финскиот јазик се надолни:

closing

• [ɑi̯] како во laiva (брод)
• [ei̯] како во keinu (лулашка)
• [oi̯] како во poika (момче)
• [æi̯] како во äiti (мајка)
• [øi̯] како во öisin (ноќно)
• [ɑu̯] како во lauha (благ)
• [eu̯] како во leuto (умерен)
• [ou̯] како во koulu (училиште)
• [ey̯] како во leyhyä (пафта)
• [æy̯] како во täysi (полно)
• [øy̯] како во löytää (наоѓа)

close

• [ui̯] како во uida (плива)
• [yi̯] како во lyijy (води)
• [iu̯] како во viulu (виолина)
• [iy̯] како во siistiytyä (се дотерува)

opening

• [ie̯] како во kieli (јазик)
• [uo̯] како во suo (калиште)
• [yø̯] како во yö (ноќ)

Поврзано

• Зев
• Монофтонг
• Полусамогласка
• Трифтонг
• Список на самогласки