Италски јазици

Италските јазици се јазично семејство во состав на индоевропските јазици што го говореле италските народи. Тука спаѓаат романските јазици со потекло од латинскиот (галисискиот, италијанскиот, шпанскиот, каталонскиот, португалскиот, францускиот, романскиот, окситанскиот итн.), и низа мртви јазици од Апенинскиот Полуостров, како што се умбрискиот, осканскиот, фалискиот и јужнопикенскиот.

Италски
Народност:	Италци
Географска распространетост:	првично во Италија, денес претежно во јужна Европа, највеќе ширум светот со прекини
Класификација:	индоевропски италски
Гранки:	латинофалиско оскоумбриско (порано сабелско)
ISO 639-5:	itc
Приближна распределба на јазиците во Италија во VI век п.н.е.). (Напомена: највеќето не се италски.)

Гранки

Семејството има две познати гранки:

• латинофалиска, каде спаѓаат:
  • фалиски - се говорел во подрачјетооколу Фалерии Ветерес (денешна Чивита Кастелана) северно од градот Рим и можеби во Сардинија
  • латински - со потекло од западниот дел на средна Италија. Со Римските освојувања, јазикот се распространил на полуостровот и ширум Римското Царство.
    • романски јазици - потомци на латинскиот
• оскоумбриска (сабелска), каде спаѓаат:
  • оскански - се говорел во јужниот дел на средна Италија
  • умбриски - се говорел во северниот дел на средна Италија (различен од денешниот умбриски дијалект на италиканскиот јазик)
  • волски
  • марсиски - јазик на Марсите
  • јужнопиценски - во источниот дел на средна Италија
  • сабински - застапен во Лацио и во средишниот дел на Апенините

Покрај ова, италски јазици се и еквискиот (јазик на Еквите источно од Рим) и вестински (јазик на Вестините во североисточна Италија), но не се понатаму класификувани поради недостаток на информации. Според некои извори, сикелскиот јазик во Сицилија бил сличен на латинскиот, но сознанијата се премногу оскудни за да може ова да се потврди.

Кога Рим ја наметнал својата власт над цела Италија, латинскиот ги потиснал другите јазици и истите престанале да се говорат некаде во I век. Во подоцнежните периоди, од народниот латински (вулгат) настанале денешните романски јазици.

Фонетика

Следи делумен список на правилни гласовни промени од праиндоевропскиот во праиталскиот јазик, означена со стрелка. Знаците во косите црти претставуаат фонеми. Со ѕвездичка се означени реконструираните облици на зборовите. Со бројки се означени границите на зборовите; кога се ставини најнапред, ова значи дека гласот стои на почетокот на зборот.

Избувни гласови

• Преднонепчено-заднонепчените се споиле со обичните заднонепчени гласови (кентумизација).
  • kʲ → k
  • ɡʲʱ → ɡʱ
  • ɡʲ → ɡ
• звучните уснено-заднонепчени гласови станале незаоблени или ленитни
  • ɡʷ → ɡ or w
• звучните приздивни гласови прво претрпеле обезвучување, а потоа и острујување
  • bʱ → pʰ → ɸ
  • dʱ → tʰ → θ
  • ɡʱ → kʰ → x
  • ɡʱʷ → kʰʷ → xʷ
• ... освен по носните гласови, каде звучните приздивни гласови го изгубиле приздивот, претворајќи се во b d g gʷ.
• p → kʷ пред kʷ во следниот слог (на пр. лат. quinque „пет“ од ПИЕ *penkʷe); на сите други места останало непроменето
• t → k кога стои пред l во состав на зборот;^[1] непроменето на сите други места
• преостанатите избувни гласови (b d ɡ k kʷ) се непроменети.

Шушкави гласови

• s → θ before r
• s → z помеѓу самогласки^[1]
• непроменето на сите други места

Одгласни гласови

• осамогласување (вокализација) на слоговните одгласни гласови (резонанти), l̥ → ol, r̥ → or^[2]
• слоговните m̥ n̥, и неслоговните огласни гласови (l r m n w) се непроменети

Грклени гласови

Грклените (ларингални) гласови се класа на хипотетички гласови од ПИЕ: h₁, h₂, h₃ што се изгубиле во подоцнежиот период на прајазикот, но оставиле свои траги врз соседните самогласки. По нивното исчезнување, во праиталскиот останале некои карактеристични гласовни комбинации. Подолу # значи граница на збор, т.е. дека гласот е почетен.^[3] H бележи некој грклен глас. Поедноставните елементи од развојот на грклените гласови во италската група се присутни и кај речиси сите индоевропски групи:

• #h₁e → #e, #h₂e → #a, #h₃e → #o
• Ceh₂C → CāC, Ceh₃C → CōC
• CHC → CaC

Посвојствен за италските јазици е односот помеѓу грклените и одгласните гласови. R бележи одгласен глас.

• #HRC → #aRC and CHRC → CaRC, but #HRV → #RV
• CRHC → CRāC but CRHV → CaRV
• CiHC и веројатно CHiC → CīC; Ch₂ei̯C → Cai̯C

Самогласки

Дифтонзи

• eu → ou во состав на зборот^[2]

Морфологија

Именки

• задржани машкиот, женскиот и средниот род^[4]
• задржани еднината и множината; двоината сведена на само неколку случаи^[4]
• задржани падежите номинатив, генитив, датив, акузатив, аблатив, локатив и вокатив, но исчезнат инструменталот^[4]
• завршниците од деклинација „ā“ (по ист редослед како претходното); еднина: -ā, -ās, -āi, -ām, -ād, -āi, -a; множина: -ās, -āsōm, -āis, -āns, -āis, -ā, нема, нема^[5]

Подоцнежни промени

Во текот на развојот на поединечните италски јазици дошло до уште промени. На пример, во латинскиот: f, θ → b, d помеѓу самогласки и θ → f на почетокот од зборот.

Поврзано

• Староиталска азбука
• Вестински јазик
• Еквиски јазик
• Етрурски јазик