Тонгански јазик

Тонганскиот јазик (lea faka-Tonga) е океански јазик, дел од подгрупата на полинезиски јазици, кои пак се дел од јазичното семејство на австронезиски јазици. Јазикот е службен и национален јазик во Тонга, островска држава во Океанија. Јазикот го зборуваат над 120.000 луѓе, од кои над 90.000 живеат во Тонга. Тонганскиот јазик е сроден до ниуеанскиот јазик, со кој ја сочинуваат подгрупата на тонгански јазици. Зборовниот редослед во тонганскиот јазик прирок-подмет-предмет.

Тонгански јазик
lea faka-Tonga
Натпис пред „Слободната црква во Тонга“ на тонгански и англиски јазик.
Застапен во	Тонга, мали групи во Американска Самоа, Австралија, Канада, Фиџи, Нов Зеланд, Ниуе, САД и Вануату
Говорници	126,390 (од 1998)[1]
Јазично семејство	австронезиско малајско-полинзиски тонгански јазик
Писмо	тонганска азбука
Статус
Службен во	Тонга
Јазични кодови
ISO 639-1	to
ISO 639-2	ton
ISO 639-3	ton

Сродни јазици

Тонганскиот јазик е еден од многуте јазици од полинезиската подгрупа на јазици од австронезиската јазична фамилија. Во таа грпа на јазици спаѓаат и хавајски јазик, маорски јазик, самоански јазик, тахитски јазик. Заедно со ниуеанскиот јазик, тонганскиот јазик ја формира групата на тонгански јазици, што е воедно подгрупа на полинезиската група на јазици.

Споредувајќи го тонганскиот јазик со другите полинезиски јазици, можно е да се реконструира зборовниот фонд на праполинезискиот јазик.

Тонганскиот јазик е малку необичен за останатите полинезиски јазици поради својот дефинитивен акцент. Како и сите полинезиски јазици, тонганскиот го прифатил фонолошкиот систем на праполинезискиот јазик.

1. Тонганскиот јазик го зачувал праполинезискиот глас *h, но се споил со оригиналниот *s како /h/ (гласот /s/ што го има во тонгоанскиот јазик доаѓа од гласот *t пред висока самогласка). Повеќето полинезиски јазици го изгубиле праполинезискиот глас /q/ но се задржал во тонгоанскиот јазик, како и во рапа јазикот.
2. Во праполинезискиот јазик гласовите *r и *l биле посебни фонеми, но денес во скоро сите источни полинезиски јазици тие се споиле во еден глас па така имаат глас /r/, а додека во западните се спиле во /l/. Оваа поделба не важи за тонгоанскиот јазик бидејќи го зачувал гласот /l/ а го изгубил гласот /r/.

	Полинезиски гласови
фонеми	праполинезиски	тонгански	ниуеански	самоански	рапанујски	тахитски	маорски	куковоостровски маорски	хавајски	македонски
/ŋ/	*taŋata	tangata	tangata	tagata	tangata	taʻata	tangata	tangata	kanaka	маж
/s/	*sina	hina	hina	sina	hina	hinahina	hina	ʻina	hina	сивокос
/h/	*kanahe	kanahe	kanahe	ʻanae		ʻanae	kanae	kanae	ʻanae	барбун
/ti/	*tiale	siale	tiale	tiale	tiare	tiare	tīare	tiare	kiele	Гарденија
/k/	*waka	vaka	vaka	vaʻa	vaka	vaʻa	waka	vaka	waʻa	кану
/f/	*fafine	fafine	fifine	fafine	vahine	vahine	wahine	vaʻine	wahine	жена
/ʔ/	*matuqa[2]	matuʻa	matua	matua	matuʻa	metua	matua	metua, matua	makua	родител
/r/	*rua	ua	ua	lua	rua	rua[3]	rua	rua	lua	два
/l/	*tolu	tolu	tolu	tolu	toru	toru	toru	toru	kolu	три

Правопис

Писмо

Главна статија: Тонганска азбука

Во старата т.н. мисионерска азбука, самогласките биле прво ставани па потоа следувале согласките. Тоа било така сѐ до Привискиот советот и со одлуката на советот во 1943 за правописот на тонгоанскиот јазик. Како и да, се користи стандардниот распоред на латинските букви па така имаме:

Големи букви

A

E

F

H

I

K

L

M

N

NG

O

S

T

U

V

‘

Мали букви

a

e

f

h

i

k

l

m

n

ng

o

s

t

u

v

‘

Правописни одлики

Правописот на тонганскиот јазик е фонетски, исто како во македонскиот јазик.

Едно од правилата на тонганскиот јазик е дека две согласки не може да стојат една до друга, мора да има самогласка меѓу нив. Од другата страна пак дозволено е да се има повеќе самогласки една до друга во еден збор. Исто така, важно е да се напомене дека ниту еден тонгански збор не може да завршува на согласка.

Акцентот во тонганскиот јазик најчесто паѓа на претпоследниот слог од зборот. Сепак има исклучок од ова правило. Првиот исклучок е ако има долга самогласка, тогаш акцентот паѓа на таа самогласка. Вториот исклучок е ако зборот пред него има определен член 'e' или 'he', тогаш акцентот е на последниот слог.

Регистри

Во јазикот има три регистри кои се состојат од:

• обични зборови (нормалниот јазик)
• учтиви зборови
• зборови за почит (јазикот на поглавиците)
• кралски зборови
• потценувачки зборови

На пример, фразата "Дојди и јади!" се преведува како:

• обично: haʻu 'o kai (дојди и јади!); пријатели, фамилија и сл.
• учтиво: meʻatokoni (храна или попрецизно: meʻa-tokoni: хранливо нешто); Во сериозни книги или во формални ситуации
• со почит: meʻa mai pea ʻilo (дојди и јади!); Кон благородници
• кралски: hāʻele mai pea taumafa (дојди и јади!); Се користи кон кралот или Господ.
• потценувачко: mama (јади!); Обично за потценување како обраќање кон свињи.

Граматика

Главна статија: Граматика на тонгоанскиот јазик

Член

Во повеќето од јазиците во светот постојат само два члена:

• неопределен член,
• определен член.

Феноменот на дефинитивен акцент му дозволува на тонгоанскиот јазик да има три нивоа на членови:

• неопределениот член ha. Пример: ko ha pālangi ('бел човек', или било кој човек надвор од тонга.)
• полуопределениот член (h)e. Пример: ko e pālangi ('белиот човек' во смисла дека човекот не припаѓа на друга раса туку како подгрупа на таа раса (ако има))
• определен член (h)e со сменет ултимативен акцент. Пример: ko e pālangí ('белиот човек').

Заменки

Тонганскиот јазик разликува три граматички броеви: еднина, множина и двоина. Тие се појавуваат во трите колони подолу. Јазикот исто така разликува четири лица: прво лице (лексклузивно), прво лице (инклузивно), второ лице и трето лице и тие се во четирите главни редови во табелата подолу.

Ова дава 12 главни групи. Во секоја група заменката може да биде во функција како подмет (црвено) или прирок (зелено). Тоа е разликата за разлика од другите полинезиски јазици каде се наведува како а-присвојност и о-присвојност.

Лични заменки

Основните заменки се главните лични заменки кои во тонганскиот јазик можат да бидат пред глаголот (светла боја) или после (темна боја). Првите се нормалните подметни заменки.

Основни заменки

		Позиција	Еднина	Двоина	Множина
1 лице	ексклузивно (јас, ние, нам)	пред.	u, ou, ku	ma	mau
		пост.	au	kimaua	kimautolu
	инклузивно (еден, ние, нам)	пред.	te	ta	tau
		пост.	kita	kitaua	kitautolu
2 лице		пред.	ke	mo	mou
		пост.	koe	kimoua	kimoutolu
3 лице		пред.	ne	na	nau
		пост.	ia	kinaua	kinautolu

Manatuʻi:

• сите заменки што одат пред глаголот со еден слог се енклитички кои немаат акцент, туку го ставаат на самогласката пред него. Пример: ʻoku naú наспроти ʻokú na (not: ʻoku ná).
• Прво лице еднина, Јас користи u после kuo, te, ne, и исто така ka (станува kau), pea, mo и ʻo; но користи ou после ʻoku; и користи ku после naʻa.
• Прво лице инклузивно (Јас и ти) е некако слично. Значењето на te и kita може често да се замени со еден. Пример:
• Naʻa ku fehuʻi: Јас прашав
• Naʻe fehuʻi (ʻe) au: Јас(!) прашав (нагласено)
• ʻOku ou fehuʻi au: Јас се запрашав
• Te u fehuʻi kia te koe: Јас ќе те прашам
• Te ke tali kia te au: Ти ќе ми одговориш.
• Kapau te te fehuʻi: Ако некој праша.
• Tau ō ki he hulohula?: Дали сите одиме на балот?
• Sinitalela, mau ō ki he hulohula: Пепелашка, ние одиме на бал.

Друг архаичен аспект на јазикот е ретензијата на заменките што одат пред глаголот. Тие се користат помалку во самоански јазик, исчезнал во другите полинезиски јазици.

Присвојни заменки

Присвојни заменки	определени или не	вид	еднина		двоина		множина
			подметно	прирошки	подметно	прилошки	подметно	прилошки
1 лице (ексклузивно) (мое, наше)	определено	обично	heʻeku	hoku	heʻema	homa	heʻemau	homau
	неопределено		haʻaku	haku	haʻama	hama	haʻamau	hamau
	определено	емоционално	siʻeku	siʻoku	siʻema	siʻoma	siʻemau	siʻomau
	неопределено		siʻaku	siʻaku	siʻama	siʻama	siʻamau	siʻamau
	емпатично		haʻaku	hoʻoku	haʻamaua	hoʻomaua	haʻamautolu	hoʻomautolu
1 лице (инклузивно) (мое, наше)	определено	обично	heʻete	hoto	heʻeta	hota	heʻetau	hotau
	неопределени		haʻate	hato	haʻata	hata	haʻatau	hatau
	определено	емоционално	siʻete	siʻoto	siʻeta	siʻota	siʻetau	siʻotau
	неопределено		siʻate	siʻato	siʻata	siʻata	siʻatau	siʻatau
	емпатично		haʻata	hoʻota	haʻataua	hoʻotaua	haʻatautolu	hoʻotautolu
2 лице (твој)	определено	обично	hoʻo	ho	hoʻomo	homo	hoʻomou	homou
	неопределено		haʻo	hao	haʻamo	hamo	haʻamou	hamou
	определено	емоционално	siʻo	siʻo	siʻomo	siʻomo	siʻomou	siʻomou
	неопределено		siʻao	siʻao	siʻamo	siʻamo	siʻamou	siʻamou
	емпатично		haʻau	hoʻou	haʻamoua	hoʻomoua	haʻamoutolu	hoʻomoutolu
3 лице (негово, нејзино, негово, нивно)	определено	обично	heʻene	hono	heʻena	hona	heʻenau	honau
	неопределено		haʻane	hano	haʻana	hana	haʻanau	hanau
	определено	емоционално	siʻene	siʻono	siʻena	siʻona	siʻenau	siʻonau
	неопределено		siʻane	siʻano	siʻana	siʻana	siʻanau	siʻanau
	емпатично		haʻana	hoʻona	haʻanaua	hoʻonaua	haʻanautolu	hoʻonautolu

Останати заменки

Други заменки	вид	еднина		двоина		множина
		подметно	прилошки	подметно	прилошки	подметно	прилошки
1 лице (ексклузивно) (мое, наше)	именска придавка	ʻaʻaku	ʻoʻoku	ʻamaua	ʻomaua	ʻamautolu	ʻomautolu
	именски прилог	maʻaku	moʻoku	maʻamaua	moʻomaua	maʻamautolu	moʻomautolu
	прилошка присвојност	maʻaku	moʻoku	maʻama	moʻoma	maʻamau	moʻomau
1 лице (инклузивно) (мое, наше)	именска придавка	ʻaʻata	ʻoʻota	ʻataua	ʻotaua	ʻatautolu	ʻotautolu
	именска прилог	maʻata	moʻota	maʻataua	moʻotaua	maʻatautolu	moʻotautolu
	прилошка присвојност	maʻate	moʻoto	maʻata	moʻota	maʻatau	moʻotau
2 лице (твој)	именкса придавка	ʻaʻau	ʻoʻou	ʻamoua	ʻomoua	ʻamoutolu	ʻomoutolu
	именски прилог	maʻau	moʻou	maʻamoua	moʻomoua	maʻamoutolu	moʻomoutolu
	прилошка присвојност	maʻo	moʻo	maʻamo	moʻomo	maʻamou	moʻomou
3 лице (негово, нејзино, негово, нивно)	именска придавка	ʻaʻana	ʻoʻona	ʻanaua	ʻonaua	ʻanautolu	ʻonautolu
	именски прилог	maʻana	moʻona	maʻanaua	moʻonaua	maʻanautolu	moʻonautolu
	прилошка присвојност	maʻane	moʻono	maʻana	moʻona	maʻanau	moʻonau

Броеви

• noa, taha, ua, tolu, fā, nima, ono, fitu, valu, hiva (0 … 9)
• hongofulu, taha-noa (10), uongofulu, uofulu, ua-noa (20), tolungofulu, tolu-noa (30), …
• hongofulu ma taha, taha-taha (11), uongofulu ma fā, ua-fā (24), …; исклучоци: uo-ua (22), nime-nima (55), hive-hiva (99)
• teau (100), teau taha (101), … teau hongofulu (110), teau-ua-noa (120), uongeau (200), tolungeau (300), … Но за покомплексни броеви: taha-taha-taha (111), … uo-uo-ua (222), fā-valu-ua (482), …
• afe, taha-afe (1000), ua-afe (2000), …
• mano (10000)
• kilu (100000)
• miliona (1000000)

ʻOku fiha ia? (колку тоа кошта)?) Paʻanga ʻe ua-nima-noa (T$ 2.50)

Покрај ова има и традиционално броење за риби, кокоси и сл.

Книжевност

Тонганскиот е јазик што има поголема традиција како орален отколку пишан јазик. На тонгански се преведени Библијата, Книгата од Мормор и уште неколку позначајни книги. Во Тонга се издаваат неколку месечни и седмични весници и списанија на тонгански.

Примери

Тонгански јазик
Писмо	латиница
Пример	Прв член од „Декларацијата за човекови права“
Текст	Ko e kotoa 'o ha'a tangata 'oku fanau'i mai 'oku tau'ataina pea tatau 'i he ngeia mo e ngaahi totonu. Na'e fakanaunau'i kinautolu 'aki 'a e 'atamai mo e konisenisi pea 'oku totonu ke nau feohi 'i he laumalie 'o e nofo fakatautehina.
Македонски	Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност.
Портал: Јазици

Зборот „табу“ е од тонганско потекло, кој навлегол во македонскиот јазик преку англискиот. Во англискиот јазик зборот навлегол кога Џејмс Кук ја посетил Тонга. Зборот на тонгански е tapu, на фиџиски е tabu, на мароски tabu итн. Во превод зборот значи „забрането“^[4] Првата употреба во англискиот јазик датира од 1777 година.

Некои основни зборови и фрази на тонгански:

• Mālō e lelei - здраво (разговорно)
• Mālō ‘etau lava. - здраво (формално)
• Fēfē hake? - Како си?
• Sai pē, mālō. - Добро, благодарам.
• ‘Alu ā. - довидување (ако некој заминува од местото каде си ти)
• Nofo ā. - довидување (ако ти заминуваш од местото каде е соговорникот)
• ‘Io - да
• ‘ikai - не
• mālō - благодарам
• fakamolemole - извини