Туркиски народи

Туркиските или турански народи се голема етно-лингвистичка група на народи кои зборуваат јазици од туркиската јазична фамилија и потекнуваат од Централна Азија, со историски корени во регионот на Алтајските Планини, јужен Сибир и Монголија. Тие се рашириле низ Евроазија преку миграции, освојувања и културни размени, создавајќи империи и држави од Источна Азија до Европа и Блискиот Исток. Денес, туркиските народи бројат околу 170 милиони луѓе и живеат во земји како Турција, Азербејџан, Казахстан, Узбекистан, Киргистан, Туркменистан, како и во дијаспори во Русија, Кина, Европа и други региони.

Историја

Потекло и прото-туркиски период (пред 3. век п.н.е.)

Туркиските народи потекнуваат од регионот на Алтајските Планини, јужен Сибир, Монголија и Тува. Пратуркискиот јазик, дел од алтајската јазична фамилија, најверојатно се развил во источна Монголија, во близина на прото-монголските и прото-тунгусните јазици. Според историчарот Петер Бенјамин Голден, прататковината на прото-туркиските народи може да се лоцира во јужен Алтај-Сајан или во регионот од Бајкалското Езеро до источна Монголија. Генетските студии укажуваат на мешавина од источни и западни евроазиски предци, со континуитет од скитските групи во Алтај.

Раните туркиски групи, како Гекун и Ксинли, се појавуваат во кинеските записи околу 200 п.н.е. во рамките на конфедерацијата Ксионгну (Хуну), моќна номадска сила во Централна Азија. Ксионгну, под водачот Модун Чанју (209–174 п.н.е.), ги подјармиле околните племиња, вклучувајќи ги Динглинг, кои можеле да бидат прото-туркиски. Овие рани групи биле ловци-собирачи и земјоделци, но околу 2.200 п.н.е. усвоиле номадски пасторален начин на живот под влијание на иранските народи, што вклучувало одгледување коњи и стока.

Една значајна студија од 2023 година за царицата Ашина (568–578 н.е.), член на кралското гоктуркско семејство, покажала скоро целосно североисточно азиска предци, што ги побива тезите за западно-евроазиско потекло на Ашина кланот. Ова укажува дека туркиските народи имале длабоки корени во источна Азија, иако подоцна се ширеле западно.

Рани номадски конфедерации (3. век п.н.е. – 5. век н.е.)

Ксионгну (209 п.н.е. – 93 н.е.) биле првата голема степска сила со можни туркиски елементи. Нивната конфедерација, со центар во Монголија, вклучувала различни племиња, а некои научници сметаат дека дел од нив зборувале прото-туркиски јазици. Ксионгну биле во постојан конфликт со кинеската династија Хан, а нивните натписи може да бидат претходници на орхонскиот туркиски скрипт. По распадот на Ксионгну во 1. век н.е., дел од нивните племиња мигрирале западно, влијаејќи врз формирањето на Хуните во Европа, иако врската меѓу Хуните и туркиските народи останува спорна.

Во 4.–5. век, Тиеле (Гаоше, "Високи Коли") се појавуваат во кинеските записи, можни наследници на Динглинг или Ксионгну. Ашина кланот, кој подоцна ги предводел Гоктурците, бил дел од Тиеле. Овие групи биле ковачи и номади, живеејќи во регионите на Алтај и Монголија. Климатските промени, како сушите, и притисокот од соседните империи, како кинеската династија Веи, ги поттикнале миграциите кон запад.

Ѓоктуркски ханат (5.–8. век)

Kyrgyzs

CHAM-
PA

576

CHENLA

ПРВ ТУРКИСКИ ХАНАТ

САСАНИДСКА
ИМПЕРИЈА

ALCHON
HUNS

CHALU-
KYAS

LATER
GUPTAS

NORTH.
ZHOU

NORTH.
QI

ZHANGZHUNG

CHEN

ВИЗАНТИСКА
ИМПЕРИЈА

АВАРСКИ
ХАНАТ

TUYUHUN

Khitans

Paleo-Siberians

Tungus

GOGU-
RYEO

Тохарци

Првиот туркиски ханат при својата најголема распространетост, во 576 година, со соседните ентитети.^[1]

Првото експлицитно споменување на "Турк" се појавува во кинеската Книга на Џоу (540-ти години н.е.), кога Турците барале трговски врски со Кина. Во 552 н.е., Ашина кланот, предводен од Буман (Туман Ил-Каган), го основал Првиот туркиски ханат по победата над Руранската конфедерација. Каганатот брзо се проширил од Монголија до Каспиското Море, контролирајќи го Патот на Свилата и посредувајќи меѓу Кина, Сасанидска Персија и Византија.

Во 581–603 н.е., Ханатот се поделил на Источен (со центар во Монголија) и Западен (во денешен Казахстан) поради внатрешни конфликти и кинески интервенции. Источните Турци биле поразени од династијата Танг во 630 н.е., но во 682 н.е. го обновиле Вториот Туркиски Каганат под Илтериш хан. Овој каганат бил културно и политички значаен, оставајќи ги Орхонски натписи (8 век), напишани на старотуркиски јазик со орхонско писмо, кои се први пишани траги на туркиските јазици. Клучни фигури вклучуваат Билге хан (716–734 н.е.) и неговиот брат Кул Тегин, чии споменици во долината Орхон даваат увид во туркиската политика, религија и воените традиции.

Религијата на Ѓоктурците била синкретичка, комбинирајќи анимизам, шаманизам и тенгризам (обожување на богот на небото, Тенгри), со подоцнежни будистички влијанија. Во 744 н.е., Ујгурите, со поддршка од Кинезите, го собориле Вториот Каганат, формирајќи го Ујгурскиот Каганат.

Ујгурски ханат и други наследни држави (8 –10 век)

Ујгурски ханат (744–840 н.е.): Ујгурите, предводени од Тенгри Богју Кхан, го направиле манихејството државна религија во 763 н.е., што било уникатно за туркиските народи. По поразот од Киргизите во 840 н.е., Ујгурите мигрирале во источен Туркестан (денешен Синџјанг), каде основале кралства како Кочо и Ганџоу. Нивните пештери во Безеклик и Могао сведочат за будистичка уметност и писменост. Ујгурите развиле и староујгурски скрипт, влијаејќи врз монголската писменост.

Други туркиски групи: Огузите (предци на модерните Турци, Азери и Туркмени) мигрирале кон Трансоксијана (денешен Узбекистан и Казахстан) во 8 – 10 век. Бугарите се населиле меѓу Каспиското и Црното Море, формирајќи ја Волшка Бугарија и Дунавска Бугарија во 7. век. Хазарите, туркиски народ во регионот на Кавказ, се преобратиле во јудаизам во 8.–9. век, создавајќи моќна држава до 10. век. Печенези, Кумани и Кипчаци, исто така, се населиле во евроазиските степи, влијаејќи врз средновековна Европа.

Миграциите биле поттикнати од климатски промени, монголски притисоци и економски можности по Патот на свилата.

Исламски период и средновековни империи (10.–15. век)

Исламот влегол во контакт со туркиските народи во 642 н.е. по арапските освојувања на Централна Азија. Битката кај Талас (751 н.е.) била пресвртна, каде туркиските племиња се сојузиле со Абасидите против кинеската династија Танг, означувајќи почеток на масовно прифаќање на исламот.

• Кара-Ханидски Ханат (840–1212): Првата исламска туркиска држава, основана во Централна Азија, го ширела исламот меѓу туркиските племиња. Махмуд ал-Кашгари го напишал „Диван Лугат ал-Турк“ (11. век), прв речник на туркиските јазици.
• Газнавиди (977–1186): Туркиска династија во Авганистан и Индија, позната по воените походи и покровителство на персиската книжевност.
• Селџучка Империја (1037–1194): Огузите Селџуци, предводени од Тогрул Бег, ја освоиле Персија и голем дел од Блискиот Исток. Победата во Битката кај Манцикерт (1071) против Византијците отворила пат за туркиската колонизација на Анатолија.
• Тимуридска Империја (1370–1507): Основана од Тимур (Тамерлан), турко-монголски војсководец, оваа империја била културен и воен врв, со центар во Самарканд.
• Османлиско Царство (1299–1922): Основана од Осман I, таа станала една од најмоќните империи, освојувајќи го Константинопол во 1453 под Мехмед II Освојувачот. Империјата владеела со Блискиот Исток, Балканот и Северна Африка.

Религијата играла клучна улога: додека повеќето туркиски народи го прифатиле исламот, некои, како Чувашите и Гагаузите, се преобратиле во христијанство, а Ујгурите задржале будизам.

Модерна историја (16. век – денес)

Во 16–19 век, туркиските народи биле под влијание на три големи империи: Османлиската, Руската и Кинеската. Османлиите ги интегрирале туркиските групи во Балканот и Блискиот Исток, додека Русија ги колонизирала Казанскиот Ханат (1552) и други туркиски региони. Во Кина, Ујгурите во Синџјанг биле под контрола на династијата Чјинг.

По Првата светска војна и распадот на Османлиското Царство, Мустафа Кемал Ататурк ја основал Република Турција во 1923, воведувајќи секуларни реформи и модерен национализам. Во Советскиот Сојуз, туркиските народи (Казаци, Узбеци, Киргизи) добиле автономни републики, но претрпеле репресии, вклучувајќи депортации за време на Сталин. По распадот на СССР во 1991, се формирале независни држави: Казахстан, Киргистан, Узбекистан, Туркменистан и Азербејџан.

Религија

Раната туркиска митологија

Раната туркиска митологија е систем од верувања тесно поврзан со тенгризмот – античка религија базирана на обожување на природата, анимизам и шаманизам. Централна фигура е Тенгри, богот на синото небо и творец на светот, кој симболизира хармонија со универзумот.

Конверзии

Будизам

Најпознат пример за туркиски народ кој го прифатил будизмот се Ујгурите. Во 8 век, Ујгурите, кои формирале моќна држава во денешна Западна Кина и Монголија, го прифатиле будизмот како официјална религија, откако го напуштиле традиционалното тенгријанство. Ујгурските будисти одиграле клучна улога во преводот на будистичките текстови на кинески и други јазици, при што монаси како Ан Шигао и Локакшема биле меѓу првите преведувачи на будистичките списи. Ујгурската култура интегрирала будистички манастири, уметност и литература, особено во регионот на Таримскиот басен, каде се пронајдени будистички стенописи.

Ислам

Туркиските народи (Ѓоктурци, Ујгури, Караханиди) првпат се среќаваат со исламот преку трговија и воени контакти со арапските калифати во Централна Азија (Трансоксијана). Караханидскиот ханат во 10 век бил првиот туркиски народ што масовно го прифатил исламот, особено по 960 година, кога Сатук Богра хан се преобратил. Оваа конверзија била доброволна, често преку суфиски мисионери.

Селџуците, Огузите и други туркиски групи го ширеле исламот во Анадолија, Персија и Индија. Суфизмот, со својата мистична и флексибилна природа, бил клучен за привлекување на номадските Турци, бидејќи се вклопувал со нивните шаманистички традиции.

По монголските инвазии (13. век), туркиските народи во Златната Орда и Чагатајскиот каганат постепено го прифаќале исламот. Османлиите (14.-20. век) го консолидирале сунитскиот ислам во Анадолија, додека шиизмот се ширел меѓу некои групи (како Азербејџанците).

Христијанство

Во првите векови од нашата ера, туркиските племиња во Централна Азија, како Ујгурите, Хазарите и другите, биле изложени на христијанството преку трговските патишта, особено патот на свилата. Источните цркви, како Несторијанската црква (Црква на Истокот), имале значајно присуство во регионот. Несторијанското христијанство се ширело меѓу некои туркиски групи, особено кај Ујгурите, во периодот од 7-ми до 13-ти век.

Хазарите, туркиски народ во регионот на Кавказот и Каспиското Море, исто така имале контакт со христијанството. Иако дел од нивната елита подоцна го прифатила јудаизмот (околу 8-ми век), христијански мисионери од Византија се обидувале да ги покрстат. Браќата Кирил и Методиј, познати по нивната мисионерска работа меѓу Словените, исто така биле активни во регионот на Хазарите, што укажува на византиски напори за христијанизација.

Денес, доминантно христијански туркиски народи се Гагаузите и Чувашите. Гагаузите, кои живеат главно во Гагаузија (Молдавија), се православни христијани и ја задржале својата вера под византиско влијание. Чувашите, во Република Чувашија (Русија), исто така се претежно православни, покрстени под руско влијание од 16-ти век.

Етнички групи

Турските народи се класифицирани врз основа на нивните јазици во четири главни гранки: југозападни (огуски), северозападни (кипчачки), југоисточни и североисточни. Дополнително, чувашкиот и халаџскиот јазик формираат посебни гранки. Овие гранки се понатаму поделени во групи врз основа на специфични јазични и географски карактеристики.

Распространетост на разните туркиски народи во светот.

Огуска (југозападна) група

• Турци
• Азери
• Туркмени
• Кашкајци
• Гагаузи

Кипчачка (северозападна) група

• Волшки Татари
• Башкири
• Кавкаски Татари
  • Кумици
  • Кримски Татари
  • Ногајци
• Казаци
• Киргизи

Карлучка (југоисточна) група

• Узбеци
• Ујгури

Огурска група

• Чуваши

Сибирска (североисточна) група

• Јакути
• Алтајци
• Туванци
• Хакази

Халачка група

• Халаџи