ငလျင်
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ငလျင် (လှုပ်ခြင်း၊ တုန်ခါခြင်း၊ ခါယမ်းခြင်း ဟုလည်း ခေါ်သည်) ဆိုသည်မှာ ကမ္ဘာ့အပေါ်ယံလွှာအတွင်း ရုတ်တရက် စွမ်းအင်များ ထုတ်လွှတ်လိုက်ခြင်းကြောင့် ငလျင်လှိုင်းများ ဖြစ်ပေါ်လာပြီး ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင် တုန်ခါခြင်းကို ဆိုလိုသည်။ ငလျင်များသည် မသိရှိနိုင်လောက်အောင် အားနည်းသော ပြင်းအားမှအစ၊ အရာဝတ္ထုများနှင့် လူများကို လေထဲသို့ မြှောက်တင်နိုင်လောက်အောင် ပြင်းထန်ပြီး အရေးပါသော အခြေခံအဆောက်အအုံများကို ပျက်စီးစေကာ မြို့ကြီးများတစ်ခုလုံးကို ဖျက်ဆီးနိုင်လောက်အောင် ပြင်းထန်သည်အထိ ပြင်းအား အမျိုးမျိုး ကွဲပြားနိုင်သည်။ ဒေသတစ်ခု၏ ငလျင်လှုပ်ခတ်မှုဆိုသည်မှာ သတ်မှတ်ထားသော ကာလတစ်ခုအတွင်း ဖြစ်ပွားခဲ့သော ငလျင်များ၏ အကြိမ်ရေ၊ အမျိုးအစားနှင့် အရွယ်အစားကို ဆိုလိုသည်။ ကမ္ဘာ့နေရာတစ်ခု၏ ငလျင်လှုပ်ခါနှုန်းဆိုသည်မှာ တစ်ယူနစ်ထုထည်လျှင် ငလျင်စွမ်းအင် ထုတ်လွှတ်မှု၏ ပျမ်းမျှနှုန်းဖြစ်သည်။
အကျယ်ပြန့်ဆုံး အဓိပ္ပာယ်အရ ငလျင် ဟူသော စကားလုံးကို ငလျင်လှိုင်းများ ဖြစ်ပေါ်စေသည့် မည်သည့် ငလျင်ဖြစ်ရပ်ကိုမဆို ဖော်ပြရန် အသုံးပြုသည်။ ငလျင်များသည် သဘာဝအတိုင်း ဖြစ်ပွားနိုင်သလို သတ္တုတူးဖော်ခြင်း၊ ရေတွန်းထုတ် သတ္တုထုတ်လုပ်ခြင်းနှင့် နျူကလီးယားလက်နက် စမ်းသပ်ခြင်း ကဲ့သို့သော လူသားတို့၏ လုပ်ဆောင်မှုများကြောင့်လည်း ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်။ မူလပြတ်ရွေ့မှု စတင်သည့်နေရာကို ဗဟိုချက်အောက်ပိုင်း (hypocenter) သို့မဟုတ် ဖိုကပ်စ် (focus) ဟုခေါ်ဆိုပြီး၊ ၎င်း၏ တည့်တည့်အပေါ် မြေပြင်အဆင့်ကိုမူ ငလျင်ဗဟိုချက် (epicenter) ဟုခေါ်သည်။ ငလျင်များသည် အဓိကအားဖြင့် ဘူမိဗေဒဆိုင်ရာ ပြတ်ရွေ့များကြောင့် ဖြစ်ပေါ်သော်လည်း မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှု၊ မြေပြိုမှုများနှင့် အခြားသော ငလျင်ဖြစ်စဉ်များကြောင့်လည်း ဖြစ်နိုင်သည်။
ထင်ရှားသော သမိုင်းဝင်ငလျင်များတွင် တရုတ်နိုင်ငံမှ ၁၅၅၆ ရှန်စီးငလျင်သည် သေဆုံးသူ ၈၃၀,၀၀၀ ကျော်ရှိခဲ့ပြီး၊ ချီလီနိုင်ငံမှ ၁၉၆၀ ဗယ်ဒီဗီယာငလျင်သည် မှတ်တမ်းတင်ခဲ့ဖူးသမျှ အကြီးဆုံးဖြစ်ပြီး ပြင်းအား ၉.၅ ရှိခဲ့သည်။ ငလျင်များသည် မြေပြင်တုန်ခါမှုနှင့် မြေဆီလွှာ အရည်ပျော်မှု (soil liquefaction) ကဲ့သို့သော အမျိုးမျိုးသော သက်ရောက်မှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေပြီး ကြီးမားသော ပျက်စီးဆုံးရှုံးမှုများနှင့် အသက်ဆုံးရှုံးမှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။ ကြီးမားသော ငလျင်၏ ဗဟိုချက်သည် ကမ်းလွန်တွင် တည်ရှိပါက ပင်လယ်ကြမ်းပြင်သည် ရွေ့လျားသွားပြီး ဆူနာမီကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်။ ငလျင်များသည် မြေပြိုမှုများကိုလည်း ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်။ ငလျင်များ ဖြစ်ပွားခြင်းသည် ကမ္ဘာ့မြေလွှာထုချပ်များ ရွေ့လျားခြင်း (tectonic movements) ကြောင့် ဖြစ်ပေါ်ပြီး၊ ၎င်းတွင် ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များ၊ ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့များ နှင့် အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များ ပါဝင်သည်။ စွမ်းအင် ထုတ်လွှတ်မှုနှင့် ပြတ်ရွေ့မှု ဒိုင်းနမစ်များကို Elastic-rebound Theory (elastic-rebound သီအိုရီ) က ထိန်းချုပ်ထားသည်။
ငလျင်အန္တရာယ်များကို စီမံခန့်ခွဲရာတွင် ခန့်မှန်းခြင်း၊ ကြိုတင်ခန့်မှန်းခြင်းနှင့် ပြင်ဆင်ခြင်းတို့ ပါဝင်ပြီး၊ ၎င်းတွင် လှုပ်ခါမှုကို ခံနိုင်ရည်ရှိအောင် အဆောက်အအုံများ ဒီဇိုင်းရေးဆွဲရန်အတွက် ငလျင်ဒဏ်ခံနိုင်အောင် ပြင်ဆင်ခြင်း (seismic retrofitting) နှင့် ငလျင်အင်ဂျင်နီယာပညာ တို့ ပါဝင်သည်။ ငလျင်များ၏ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ သက်ရောက်မှုမှာ ဒဏ္ဍာရီများ၊ ဘာသာရေးယုံကြည်မှုများနှင့် ခေတ်သစ်မီဒီယာများအထိ ကျယ်ပြန့်ပြီး လူ့အဖွဲ့အစည်းများအပေါ် ၎င်းတို့၏ နက်ရှိုင်းသော သက်ရောက်မှုကို ထင်ဟပ်စေသည်။ အင်္ဂါဂြိုဟ်ငလျင်နှင့် လငလျင် ဟု လူသိများသော အလားတူ ငလျင်ဖြစ်စဉ်များကို အခြားဂြိုဟ်များတွင်လည်း တွေ့ရှိရပြီး၊ ကမ္ဘာမြေပြင်ပတွင်ပါ ထိုသို့သော ဖြစ်စဉ်များ၏ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ သဘောသဘာဝကို ညွှန်ပြနေသည်။
Remove ads
ငလျင်ကြီးများ၏ ထင်ရှားသော ဥပမာများ
မှတ်တမ်းတင်ထားသော သမိုင်းတွင် အဖျက်စွမ်းအား အကြီးမားဆုံး ငလျင်များထဲမှ တစ်ခုမှာ ၁၅၅၆ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလ ၂၃ ရက်နေ့တွင် တရုတ်နိုင်ငံ၊ ရှန်စီးပြည်နယ်၌ လှုပ်ခတ်ခဲ့သော ၁၅၅၆ ရှန်စီးငလျင် ဖြစ်သည်။ လူပေါင်း ၁၀၀,၀၀၀ ကျော် သေဆုံးခဲ့ရပြီး၊ ထို့နောက်တွင် ပြောင်းရွှေ့နေထိုင်မှု၊ ကပ်ရောဂါနှင့် အငတ်ဘေးများကြောင့် ဒေသတစ်ခုလုံး လူဦးရေ ၈၃၀,၀၀၀ အထိ ဆုံးရှုံးခဲ့သည်။[၂] ထိုဒေသရှိ အိမ်အများစုမှာ မြေသားတောင်ကုန်းများကို ထွင်းထုထားသော ယာအိုဒုံး (yaodongs) များဖြစ်ပြီး ထိုအဆောက်အအုံများ ပြိုကျခြင်းကြောင့် အများအပြား သေဆုံးခဲ့ရသည်။ လူပေါင်း ၂၄၀,၀၀၀ မှ ၆၅၅,၀၀၀ အကြား သေဆုံးခဲ့ရသော ၁၉၇၆ တန်ရှန်ငလျင်သည် ၂၀ ရာစု၏ သေဆုံးမှုအများဆုံး ငလျင်ဖြစ်သည်။[၃]
၁၉၆၀ ချီလီငလျင်သည် ၁၉၆၀ ခုနှစ်၊ မေလ ၂၂ ရက်နေ့တွင် ပြင်းအား ၉.၅ ဖြင့် ငလျင်တိုင်းတာစက်ဖြင့် တိုင်းတာရရှိခဲ့ဖူးသမျှ အကြီးဆုံး ငလျင်ဖြစ်သည်။[၄][၅] ၎င်း၏ ဗဟိုချက်သည် ချီလီနိုင်ငံ၊ Cañete အနီးတွင် ဖြစ်သည်။ ထုတ်လွှတ်လိုက်သော စွမ်းအင်သည် နောက်ထပ် အင်အားအကြီးဆုံး ငလျင်ဖြစ်သော Good Friday ငလျင် (၁၉၆၄ ခုနှစ်၊ မတ်လ ၂၇ ရက်) ၏ နှစ်ဆခန့် ရှိပြီး၊ ထိုငလျင်သည် အလက်စကာရှိ Prince William Sound တွင် ဗဟိုပြုခဲ့သည်။[၆][၇] မှတ်တမ်းတင်ထားသော အကြီးဆုံး ငလျင်ဆယ်ခုလုံးသည် မဟာတွန်းကန်အား ငလျင်များ (megathrust earthquakes) ဖြစ်သည်။ သို့သော် ဤဆယ်ခုအနက် ၂၀၀၄ အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ငလျင်တစ်ခုတည်းသာ သမိုင်းတစ်လျှောက် သေဆုံးမှုအများဆုံး ငလျင်များထဲမှ တစ်ခုလည်း ဖြစ်သည်။
အသက်ဆုံးရှုံးမှု အများဆုံးဖြစ်စေခဲ့သော ငလျင်များသည် အင်အားကြီးမားသော်လည်း လူဦးရေထူထပ်သော ဒေသများနှင့် နီးစပ်ခြင်း သို့မဟုတ် သမုဒ္ဒရာနှင့် နီးစပ်ခြင်းတို့ကြောင့် သေဆုံးမှုများခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ထိုသို့သောနေရာများတွင် ငလျင်များသည် ကီလိုမီတာ ထောင်ပေါင်းများစွာ အကွာအဝေးရှိ ဒေသများကို ဖျက်ဆီးနိုင်သော ဆူနာမီများကို မကြာခဏ ဖြစ်ပေါ်စေတတ်သည်။ အသက်ဆုံးရှုံးမှု ကြီးမားနိုင်ခြေ အများဆုံးဒေသများမှာ ငလျင်များ နှိုင်းယှဉ်ချက်အရ ရှားပါးသော်လည်း ပြင်းထန်သော ဒေသများနှင့်၊ ငလျင်ခံနိုင်ရည်ဆိုင်ရာ အဆောက်အအုံစည်းမျဉ်းများ ပေါ့လျော့သော၊ မလိုက်နာသော သို့မဟုတ် မရှိသော ဆင်းရဲသည့်ဒေသများ ပါဝင်သည်။
Remove ads
ငလျင်များ ဖြစ်ပေါ်ပုံ
A. အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့
B. ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့)
C. ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့
ငလျင်များသည် ကမ္ဘာမြေပေါ်ရှိ မည်သည့်နေရာတွင်မဆို ဖြစ်ပေါ်နိုင်ပြီး၊ ၎င်းနေရာများတွင် ပြတ်ရွေ့ကြောင်းတစ်လျှောက် ကျိုးပဲ့ခြင်းကို တွန်းအားပေးနိုင်လောက်သည့် elastic strain စွမ်းအင် လုံလောက်စွာ စုစည်းမိနေသည်။ ပြတ်ရွေ့မျက်နှာပြင်တစ်လျှောက်တွင် ပွတ်တိုက်မှုအားကို တိုးစေသည့် မည်သည့်မညီညာမှုများ သို့မဟုတ် ကြမ်းတမ်းသော မျက်နှာပြင်များ မရှိပါက ပြတ်ရွေ့ဘေးနှစ်ဖက်သည် ချောမွေ့စွာနှင့် ငလျင်လှုပ်ရှားမှုမရှိဘဲ ရွေ့လျားသွားကြသည်။ သို့သော် ပြတ်ရွေ့မျက်နှာပြင်အများစုတွင် ထိုကဲ့သို့သော ကြမ်းတမ်းသည့် မျက်နှာပြင်များ ရှိနေတတ်ပြီး ၎င်းသည် တွယ်ကပ်-လျှောကျခြင်း အမူအရာ (stick-slip behavior) ပုံစံကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။ ပြတ်ရွေ့ကြောင်း ပိတ်မိသွားသည်နှင့်၊ မြေထုချပ်များအကြား ဆက်တိုက်ရွေ့လျားမှုကြောင့် ဖိအားများ တိုးလာပြီး ပြတ်ရွေ့မျက်နှာပြင်ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ ထုထည်တွင် ဒဏ်(Strain) စွမ်းအင်များ စုစည်းလာသည်။ ဤအခြေအနေသည် ဖိအားများ တိုးလာကာ ကြမ်းတမ်းသည့် မျက်နှာပြင်ကို ချိုးဖျက်နိုင်လောက်သည်အထိ ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်နေပြီး၊ ပိတ်မိနေသော ပြတ်ရွေ့အစိတ်အပိုင်းသည် ရုတ်တရက် လျှောကျကာ စုစည်းထားသော စွမ်းအင်များကို ထုတ်လွှတ်လိုက်သည်။[၈] This energy is released as a combination of radiated elastic strain seismic waves,[၉] ဤစွမ်းအင်သည် elastic strain ငလျင်လှိုင်းများ၊ ပြတ်ရွေ့မျက်နှာပြင်၏ ပွတ်တိုက်မှုအပူနှင့် ကျောက်များ ကွဲအက်ခြင်းတို့ ပေါင်းစပ်ပြီး ထုတ်လွှတ်ခြင်းဖြစ်ရာ ငလျင်ကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။
strain နှင့် stress များ တဖြည်းဖြည်း စုစည်းလာပြီး ရံဖန်ရံခါ ရုတ်တရက် ငလျင်ဖြစ်ပွားခြင်းဖြင့် ပျက်စီးသွားသည့် ဤဖြစ်စဉ်ကို Elastic-Rebound Theory ဟု ခေါ်ဆိုသည်။ ငလျင်၏ စုစုပေါင်းစွမ်းအင်၏ ၁၀ ရာခိုင်နှုန်း သို့မဟုတ် ၎င်းထက်နည်းသော ပမာဏသာ ငလျင်လှိုင်းစွမ်းအင်အဖြစ် ထုတ်လွှတ်သည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။ ငလျင်၏ စွမ်းအင်အများစုကို ငလျင် ကျိုးပဲ့မှု (fracture) ကြီးထွားရန်အတွက် အသုံးပြုသည် သို့မဟုတ် ပွတ်တိုက်မှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသော အပူအဖြစ်သို့ ပြောင်းလဲသွားသည်။ ထို့ကြောင့် ငလျင်များသည် ကမ္ဘာမြေ၏ ရရှိနိုင်သော elastic potential energy ကို လျှော့ချပြီး ၎င်း၏ အပူချိန်ကို မြှင့်တင်ပေးသော်လည်း ဤပြောင်းလဲမှုများသည် ကမ္ဘာမြေအတွင်းပိုင်းမှ အပူစီးဆင်းမှုနှင့် နှိုင်းယှဉ်လျှင် အလွန်အမင်း နည်းပါးသည်။[၁၀]
ပြတ်ရွေ့အမျိုးအစားများ
ပြတ်ရွေ့များသည် ငလျင်များကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သော အဓိကအမျိုးအစား သုံးမျိုးရှိပြီး ၎င်းတို့အားလုံးသည် ပြားလွှာချင်းထိစပ်ငလျင်များ (interplate earthquake) ကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်။ ၎င်းတို့မှာ ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့ (normal)၊ ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့ (reverse သို့မဟုတ် thrust) နှင့် အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့ (strike-slip) တို့ဖြစ်သည်။
ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့နှင့် ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့များသည် Dip-slip အမျိုးအစားများ ဖြစ်ကြပြီး ပြတ်ရွေ့တစ်လျှောက် ရွေ့လျားမှုသည် လျှောကျသည့် ဦးတည်ရာ (direction of dip) အတိုင်းဖြစ်ပြီး ရွေ့လျားမှုတွင် ဒေါင်လိုက်အစိတ်အပိုင်း ပါဝင်သည်။ ငလျင်များစွာသည် Dip-slip နှင့် Strike-slip နှစ်မျိုးလုံး၏ အစိတ်အပိုင်းများ ပါဝင်သော ပြတ်ရွေ့များပေါ်တွင် ရွေ့လျားမှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်ပြီး ၎င်းကို Oblique slip ဟုခေါ်သည်။
ကမ္ဘာ့မြေမျက်နှာပြင်၏ အပေါ်ဆုံး၊ ကြွပ်ဆတ်သော အစိတ်အပိုင်းနှင့် ပူပြင်းသည့် မန်တယ်အောက်သို့ နစ်ဝင်နေသော မြေလွှာချပ်များ၏ အေးမြသည့် အစိတ်အပိုင်းများသည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် elastic စွမ်းအင်ကို စုစည်းပြီး ပြတ်ရွေ့မှုများဖြင့် ထုတ်လွှတ်နိုင်သော တစ်ခုတည်းသော အစိတ်အပိုင်းများ ဖြစ်သည်။ ၃၀၀ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၅၇၂ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) ခန့်ထက် ပိုမိုပူပြင်းသော ကျောက်များသည် ဖိအားကို တုံ့ပြန်ရာတွင် စီးဆင်းသွားပြီး ငလျင်များကြောင့် ကျိုးပဲ့ခြင်း မရှိပါ။[၁၁][၁၂]
ပြတ်ရွေ့မှုများနှင့် မြေပုံပေါ်တွင် ဖော်ပြထားသော ပြတ်ရွေ့များ၏ အမြင့်ဆုံး အရှည်မှာ ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် ၁,၀၀၀ ကီလိုမီတာ (၆၂၀ မိုင်) ဖြစ်သည်။ ဥပမာများမှာ အလက်စကာ (၁၉၅၇)၊ ချီလီ (၁၉၆၀) နှင့် ဆူမတြာ (၂၀၀၄) တို့ရှိ ငလျင်များဖြစ်ပြီး ၎င်းတို့အားလုံးသည် လျှောဝင်ဇုန်များ (subduction zones) တွင် ဖြစ်ပွားခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ San Andreas Fault (၁၈၅၇၊ ၁၉၀၆)၊ တူရကီရှိ North Anatolian Fault (၁၉၃၉) နှင့် အလက်စကာရှိ Denali Fault (၂၀၀၂) ကဲ့သို့သော အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များပေါ်တွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သည့် အရှည်လျားဆုံး ငလျင်ပြတ်ရွေ့မှုများသည် လျှောဝင်နေသော ပြားလွှာအစွန်းများတစ်လျှောက် အရှည်၏ တစ်ဝက်မှ သုံးပုံတစ်ပုံခန့်သာ ရှိပြီး၊ ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များတစ်လျှောက်ရှိ ပြတ်ရွေ့မှုများသည် ပို၍ပင် တိုတောင်းသည်။
ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များ (Normal Faults)
ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များသည် ကမ္ဘာ့မြေလွှာ ပြန့်ကားနေသော နေရာများ၊ ဥပမာ- ကွဲထွက်နေသော အစွန်း (divergent boundary) များတွင် အဓိကအားဖြင့် ဖြစ်ပေါ်သည်။ ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များနှင့် ဆက်စပ်နေသော ငလျင်များသည် ပုံမှန်အားဖြင့် ပြင်းအား ၇.၀ ထက် နည်းပါးသည်။ ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များစွာသည် အိုက်စလန်ကဲ့သို့သော ပြန့်ကားနေသည့် ဗဟိုများတစ်လျှောက်တွင် တည်ရှိပြီး ကြွပ်ဆတ်သော အလွှာ၏ အထူသည် ၆ ကီလိုမီတာ (၃.၇ မိုင်) ခန့်သာ ရှိသောကြောင့် အများဆုံးပြင်းအားများသည် ပို၍ပင် အကန့်အသတ်ရှိသည်။[၁၃][၁၄]
ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့များ (Reverse Faults)
ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့များသည် ကမ္ဘာ့မြေလွှာ ကျုံ့ဝင်နေသော နေရာများ၊ ဥပမာ- စုဆုံနေသော အစွန်း (convergent boundary) များတွင် ဖြစ်ပေါ်သည်။ ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့များ၊ အထူးသဖြင့် convergent boundary များတစ်လျှောက်ရှိ ပြတ်ရွေ့များသည် အပြင်းထန်ဆုံး ငလျင်များ (megathrust earthquakes ဟုခေါ်သည်) နှင့် ဆက်စပ်နေပြီး၊ ပြင်းအား ၈.၀ သို့မဟုတ် ထို့ထက်ပိုသော ငလျင်အားလုံးနီးပါး ပါဝင်သည်။ Megathrust ငလျင်များသည် ကမ္ဘာတစ်ဝန်းလုံးမှ ထုတ်လွှတ်သော စုစုပေါင်း ငလျင်လှုပ်ခါမှုစွမ်းအင်၏ ၉၀% ခန့် ကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။[၁၅]
အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များ (Strike-slip Faults)
အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များသည် ပြတ်ရွေ့၏ ဘေးနှစ်ဖက်သည် အလျားလိုက် တစ်ဖက်နှင့်တစ်ဖက် ဖြတ်သန်းကာ လျှောကျသွားသည့် မတ်စောက်သော ဖွဲ့စည်းပုံများဖြစ်သည်။ ပြောင်းလဲခြင်း အစွန်း (Transform boundary) များသည် အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့၏ သီးခြားအမျိုးအစားဖြစ်သည်။ အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များ၊ အထူးသဖြင့် ကုန်းတွင်းပိုင်း ပြောင်းလဲခြင်းများ (continental transforms) သည် ပြင်းအား ၈.၀ ခန့်အထိ ကြီးမားသော ငလျင်များကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်။ အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များသည် ဒေါင်လိုက်နီးပါး တည်ရှိလေ့ရှိပြီး ကြွပ်ဆတ်သော မြေလွှာအတွင်း ၁၀ ကီလိုမီတာ (၆.၂ မိုင်) ခန့် အကျယ်ရှိသည်။[၁၆] ထို့ကြောင့် ပြင်းအား ၈.၀ ထက် များစွာကြီးမားသော ငလျင်များ ဖြစ်ပေါ်ရန် မဖြစ်နိုင်ပါ။
ထို့အပြင် ပြတ်ရွေ့အမျိုးအစား သုံးမျိုးတွင် ဖိအားအဆင့်များ၏ အဆင့်ဆင့် ကွာခြားချက်လည်း ရှိသည်။ ပြောင်းပြန်ပြတ်ရွေ့များသည် အမြင့်ဆုံး ဖိအားအဆင့်များဖြင့် ဖြစ်ပေါ်ပြီး၊ အလျားလိုက်လျှောပြတ်ရွေ့များသည် အလယ်အလတ် ဖိအားအဆင့်များဖြင့် ဖြစ်ကာ၊ ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များသည် အနိမ့်ဆုံး ဖိအားအဆင့်များဖြင့် ဖြစ်ပေါ်သည်။[၁၇] ၎င်းကို ပြတ်ရွေ့မှုအတွင်း ကျောက်ထုကို "တွန်းပို့" သော အင်အားဖြစ်သည့် အကြီးဆုံး ပင်မဖိအား (greatest principal stress) ၏ ဦးတည်ချက်ကို ထည့်သွင်းစဉ်းစားခြင်းဖြင့် အလွယ်တကူ နားလည်နိုင်သည်။ ပုံမှန်ပြတ်ရွေ့များတွင် ကျောက်ထုကို ဒေါင်လိုက် ဦးတည်ရာဘက်သို့ အောက်သို့ တွန်းပို့သဖြင့် တွန်းပို့သော အင်အား (အကြီးဆုံး ပင်မဖိအား) သည် ကျောက်ထု၏ အလေးချိန်နှင့် ညီမျှသည်။ ပြောင်းပြန်တွန်းတင်ခြင်း (Thrusting) ဖြစ်ရပ်တွင် ကျောက်ထုသည် အနည်းဆုံး ပင်မဖိအား၏ ဦးတည်ရာဘက်သို့ "လွတ်မြောက်" ပြီး အပေါ်သို့ တက်ကာ ကျောက်ထုကို မြှင့်တင်ပေးသဖြင့် ဝန်ပိုသည် အနည်းဆုံး ပင်မဖိအားနှင့် ညီမျှသည်။ Strike-slip faulting သည် အထက်ဖော်ပြပါ အခြားအမျိုးအစား နှစ်မျိုးကြားတွင် အလယ်အလတ်ဖြစ်သည်။ ဤပြတ်ရွေ့ဖြစ်စဉ် ပတ်ဝန်းကျင် သုံးခုတွင် ဖိအားစနစ် ကွာခြားမှုသည် ပြတ်ရွေ့မှုအတွင်း ဖိအားကျဆင်းမှု ကွာခြားမှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်ပြီး၊ ပြတ်ရွေ့၏ အရွယ်အစား မည်သို့ပင်ဖြစ်စေ ထုတ်လွှတ်သော စွမ်းအင် ကွာခြားမှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။
ထုတ်လွှတ်သော စွမ်းအင်
ငလျင်ပြင်းအား တစ်ယူနစ် တိုးတိုင်း ထုတ်လွှတ်သော စွမ်းအင်သည် ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် အဆသုံးဆယ် တိုးလာသည်။ ဥပမာအားဖြင့် ပြင်းအား ၆.၀ ရှိသော ငလျင်သည် ပြင်းအား ၅.၀ ရှိသော ငလျင်ထက် စွမ်းအင် ၃၂ ဆခန့် ပိုမို ထုတ်လွှတ်ပြီး၊ ပြင်းအား ၇.၀ ရှိသော ငလျင်သည် ပြင်းအား ၅.၀ ရှိသော ငလျင်ထက် စွမ်းအင် ၁,၀၀၀ ဆခန့် ပိုမို ထုတ်လွှတ်သည်။ ပြင်းအား ၈.၆ ရှိသော ငလျင်သည် ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ်အတွင်း အသုံးပြုခဲ့သော အဏုမြူဗုံး အရွယ်အစား ၁၀,၀၀၀ လုံးနှင့် ညီမျှသော စွမ်းအင်ပမာဏကို ထုတ်လွှတ်သည်။[၁၈]
ဤသို့ဖြစ်ရခြင်းမှာ ငလျင်တစ်ခုမှ ထုတ်လွှတ်သော စွမ်းအင်နှင့် ၎င်း၏ ပြင်းအားသည် ပြတ်ရွေ့သွားသော ဧရိယာ၏ ဧရိယာနှင့် ဖိအားကျဆင်းမှုတို့နှင့် တိုက်ရိုက်အချိုးကျသောကြောင့် ဖြစ်သည်။[၁၉] ထို့ကြောင့် ပြတ်ရွေ့သွားသော ဧရိယာ၏ အလျားနှင့် အနံ ပိုမိုကြီးမားလေ၊ ရရှိလာသော ပြင်းအားလည်း ပိုမိုကြီးမားလေဖြစ်သည်။ သို့သော် ပြတ်ရွေ့တစ်ခုပေါ်ရှိ အများဆုံးငလျင်ပြင်းအားကို ထိန်းချုပ်သည့် အရေးကြီးဆုံး ကန့်သတ်ချက်မှာ ရရှိနိုင်သော အများဆုံးအလျားမဟုတ်ဘဲ ရရှိနိုင်သော အနံ ဖြစ်သည်၊ အဘယ်ကြောင့်ဆိုသော် နောက်ပိုင်းကိန်းဂဏန်းသည် အဆ ၂၀ ကွာခြားမှုရှိသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ စုဆုံနေသော ကျောက်ထုလွှာအစွန်းများတစ်လျှောက်တွင် ပြတ်ရွေ့ပြင်၏ စောင်းထောင့် (dip angle) သည် အလွန်တိမ်ပြီး ပုံမှန်အားဖြင့် ၁၀ ဒီဂရီခန့်သာ ရှိသည်။[၂၀] ထို့ကြောင့် ကမ္ဘာ့အပေါ်ယံလွှာရှိ ကြွပ်ဆတ်သော အလွှာအတွင်းရှိ ပြတ်ရွေ့ပြင်၏ အနံသည် ၅၀-၁၀၀ ကီလိုမီတာ (၃၁-၆၂ မိုင်) အထိ ရောက်ရှိနိုင်သည် (ဥပမာ- ဂျပန်နိုင်ငံ၊ ၂၀၁၁ ခုနှစ် သို့မဟုတ် အလက်စကာ၊ ၁၉၆၄ ခုနှစ်)၊ ၎င်းသည် အပြင်းထန်ဆုံး ငလျင်များ ဖြစ်ပေါ်ရန် ဖြစ်နိုင်စေသည်။
ငလျင်ဗဟိုချက်
tectonic ငလျင်အများစုသည် ပစိဖိတ်မီးတောက်ကွင်း (Ring of Fire) အတွင်း ဆယ်ဂဏန်း ကီလိုမီတာထက် မကျော်လွန်သော အနက်များတွင် စတင်ဖြစ်ပေါ်သည်။ အနက် ၇၀ ကီလိုမီတာ (၄၃ မိုင်) အောက် နည်းသော အနက်များတွင် ဖြစ်ပွားသော ငလျင်များကို "မျက်နှာပြင်ငလျင်" (shallow-focus earthquakes) ဟု သတ်မှတ်ပြီး၊ ဗဟိုချက်အနက် ၇၀ မှ ၃၀၀ ကီလိုမီတာ (၄၃ မှ ၁၈၆ မိုင်) ကြားရှိ ငလျင်များကို ပုံမှန်အားဖြင့် "အလယ်အလတ်အနက်ငလျင်" (mid-focus or intermediate-depth earthquakes) ဟု ခေါ်သည်။ လျှောဝင်ဇုန်များ (subduction zones) တွင်၊ ပိုမိုဟောင်းနွမ်းပြီး ပိုမိုအေးသော သမုဒ္ဒရာမြေလွှာ (oceanic crust) သည် အခြား tectonic plate အောက်သို့ နစ်ဝင်သွားသည့်အခါ၊ အနက်ရှိုင်းဆုံးငလျင်များ (deep-focus earthquakes) သည် ပိုမိုကြီးမားသော အနက်များ (၃၀၀ မှ ၇၀၀ ကီလိုမီတာ (၁၉၀ မှ ၄၃၀ မိုင်) အထိ) တွင် ဖြစ်ပွားနိုင်သည်။[၂၁] ဤကဲ့သို့ ငလျင်လှုပ်ရှားမှုရှိသော လျှောဝင်ဇုန်များကို Wadati-Benioff zones ဟု လူသိများသည်။
အနက်ရှိုင်းဆုံးငလျင်များသည် အပူချိန်နှင့် ဖိအားမြင့်မားမှုကြောင့် လျှောဝင်နေသော ကမ္ဘာ့အပေါ်ယံလွှာသည် ကြွပ်ဆတ်တော့ခြင်းမရှိသည့် အနက်များတွင် ဖြစ်ပွားသည်။ အနက်ရှိုင်းဆုံးငလျင်များ ဖြစ်ပေါ်လာခြင်းအတွက် ဖြစ်နိုင်သော ယန္တရားတစ်ခုမှာ olivine (ကျောက်တစ်မျိုး) သည် spinel (ကျောက်တစ်မျိုး) ဖွဲ့စည်းပုံသို့ အဆင့်ပြောင်းလဲခြင်း (phase transition) ကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသော ပြတ်ရွေ့ခြင်း ဖြစ်သည်။[၂၂]
ကျောက်ထုလွှာနယ်နိမိတ်များ၏ ဝေးရာတွင်ဖြစ်ပွားသော ငလျင်များ
ကျောက်ထုလွှာနယ်နိမိတ်များသည် ကုန်းမြေထု၏ကျောက်လွှာများအတွင်းတွင် ဖြစ်ပေါ်သောအခါ၊ အနေအထားမမှန်ခြင်းသည် ကျောက်ထုလွှာနယ်နိမိတ် ကိုယ်တိုင်ထက် ကျော်လွန်၍ ပို၍ကြီးမား ကျယ်ပြန့်သော ဒေသတစ်ခုလုံးအထိ ပျံ့နှံ့သွားသည်။ San Andreas fault (ဆန် အန်ဒရီးယတ်(စ်) ပြတ်ရွေ့) ကုန်းမြေထုပြောင်းလဲခြင်း အခြေအနေတွင် ငလျင်အများအပြားသည် ကျောက်ထုလွှာနယ်နိမိတ်နှင့် ဝေးရာတွင် ဖြစ်ပွားပြီး ပြတ်ရွေ့လမ်းကြောင်း (ဥပမာ “ကြီးစွာချိုးကွေ့သော” နယ်မြေ) အတွင်းရှိ အဓိက ပုံမှန်မဟုတ်ခြင်း များကြောင့်ဖြစ်ပေါ်လာသော ကျယ်ပြန့်သော ပုံပျက်ခြင်း အပိုင်းအခြားအတွင်းတွင် ဖြစ်ပေါ်လာသော ဆွဲအားဒဏ်များနှင့် ဆက်နွယ်မှုရှိသည်။ Northridge earthquake (မြောက်ဘက်တောင်ကြော) ငလျင်သည် ထိနယ်မြေအပိုင်းအခြားအတွင်း၌ မမြင်ရသော ကန်အားပေါ်ရှိ လှုပ်ရှားမှုနှင့် တွဲဆက်ခြင်းခံရသည်။ နောက်ဥပမာတစ်ခုမှာ၊ Arabian (အာရေဘီယန်)နှင့် Zagros (ဇာဂရော့(စ်)) တောင်တန်းများ၏ အနောက်မြောက်ဘက်နယ်နိမိတ်နှင့် ဆက်စပ်နေသည့် အနေအထားမမှန်မှုကို ကျယ်ပြန့်သော နယ်မြေမှနေ၍ အနောက်တောင် အရပ်တစ်လျှောက် နယ်နိမိတ်သို့ ထောင့်မတ်ကျသော အစစ်အမှန်ဖြစ်လုနီးပါး ကန်အားလှုပ်ရှားမှုနှင့် အမှန်တကယ်ဖြစ်သော ကျောက်ထုလွှာနယ်နိမိတ်ကိုယ်တိုင်နှင့် နီးကပ်သော အဓိက ပြတ်ရွေ့တစ်လျှောက်ရှိ အစစ်အမှန်ဖြစ်လုနီးပါး ရိုက်ခတ်- လျောကျရွေ့လျားမှုဟူ၍ အပိုင်းကန့်ထားသည်။ ဤအရာကို ငလျင်ဆုံချက်လုပ်ထုံးလုပ်နည်းများ ဖြင့်သရုပ်ဖော်ပြသည်။ တက်တိုးနစ် ကျောက်ထုလွှာများအားလုံးတွင် ၎င်းတို့၏ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ ကျောက်ထုလွှာများနှင့် အပြန်အလှန် တန်ပြန်သက်ရောက်မှုများနှင့် အနည်ပိ့ုချမှုများ သို့မဟုတ် မပို့ချခြင်း (ဥပမာ- ရေခဲမြစ် အရည်ပျော်ခြင်း) တို့ကြောင့် အတွင်းဖိညှစ်အားစက်ကွင်းများ ရှိကြသည်။ ထိုဖိညှစ်အားများသည် တည်ရှိနေသော ပြတ်ရွေ့ မျက်နှာပြင်များတစ်လျှောက်တွင် ပြတ်တောက်ခြင်းကို ဖြစ်ပေါ်စေရန် လုံလောက်ကောင်း လုံလောက်မည် ဖြစ်ပြီး ကျောက်ထုလွှာအတွင်း ငလျင်လှုပ်ခြင်းများကို မြင့်တက်စေသည်။
ပမာဏနှင့် ဖြစ်ပွားမှုကြိမ်နှုန်း
နှစ်စဉ်ငလျင်လှုပ်သည့် အကြိမ်ပေါင်း ၅၀၀,၀၀၀ ဝန်းကျင်ရှိသည်။ ၎င်းတို့အနက်၊ ၁၀၀,၀၀၀ မှာ အမှန်တကယ် သိရှိခံစားနိုင်သည်။ အသေးစားငလျင်လှုပ်ခြင်းများသည် ကမ္ဘာပေါ်ရှိနေရာများဖြစ်သော အမေရိကန်ပြည် ထောင်စုရှိ California (ကယ်လီဖိုးနီးယား)နှင့် Alaska (အလက်စကား)၊ Guatemala (ဂွာတီမာလာ)၊ Chile (ချီလီ)၊ Peru (ပီရူး)၊ Indonesia (အင်ဒိုနီးရှား)၊ Iran (အီရန်)၊ Pakistan (ပါကစ္စတန်)၊ Portugal (ပေါ်တူဂီ)ရှိ Azores (အေဇိုးရီး(စ်))၊ Turkey (တူရကီ)၊ New Zealand (နယူးဇီလန်)၊ Greece (ဂရိ)၊ Italy (အီတလီ)နှင့် Japan (ဂျပန်)တို့တွင် အမြဲတမ်းနီးပါးဖြစ်ပွားနေသော်လည်း ငလျင်များသည် New York City (နယူးယောက်စီးတီး)၊ London (လန်ဒန်)နှင့် Australia (ဩစတြေးလျ) အပါအဝင် မည်သည့်နေရာတွင်မဆို ဖြစ်ပွားနိုင်သည်။
ကြီးမားသောငလျင်များသည် မကြာခဏ မဖြစ်ပွားပါ၊ ဆက်သွယ်ချက်ကို ထပ်ညွှန်းနှင့်ပြထားသည်- ဥပမာအားဖြင့်- သတ်သတ်မှတ်မှတ် အချိန်တစ်ခုအတွင်းတွင် ပမာဏ(၄)ထက်ကြီးသော ငလျင်များသည် ပမာဏ (၅)ထက်ကြီးသော ငလျင်များထက် အကြမ်းအားဖြင့် ၁၀-ကြိမ်ပို၍ ဖြစ်ပွားသည်။ ဗြိတိသျှနိုင်ငံ (အနိမ့်ပိုင်း မြေငလျင်မြို့) အတွင်းတွင်၊ ဥပမာ၊ ပျမ်းမျှအားဖြင့် အဖန်တလဲလဲ ဖြစ်ပေါ်ခြင်းများကို ဤသို့တွက်ချက်ကြသည်။ နှစ်စဉ် ၃.၇ - ၄.၆ ပမာဏရှိသော ငလျင်တစ်ခု၊ ၁၀-နှစ်တိုင်းတွင် ၄.၇ - ၅.၅ ပမာဏရှိသော ငလျင်တစ်ခုနှင့် နှစ် ၁၀၀ တိုင်းတွင် ၅.၆ သို့မဟုတ် ထို့ထက်ပိုကြီးသော ပမာဏရှိသည့် ငလျင်တစ်ခုဟူ၍ဖြစ်သည်။၎င်းအရာမှာ Gutenberg-Richter law (ဂူတင်း(န်)ဘတ်-ရစ်ချတာ) ဥပဒေ၏ ဥပမာတစ်ရပ်ဖြစ်သည်။ မြေငလျင်တိုင်းတာရေးစခန်းများ အရေအတွက်သည် ၁၉၃၁-ခုနှစ်တွင် စခန်းပေါင်း ၃၅၀ ခန့်ရှိရာမှ ယနေ့တွင် ထောင်ပေါင်းများစွာအထိ ရှိလာပြီဖြစ်သည်။ ရလဒ်အားဖြင့် အတိတ်ကာလကထက် ငလျင်လှုပ်ခြင်းများကို များစွာပို၍ သတင်းပို့နိုင်ပြီဖြစ်သည်။ သို့သော်လည်းကောင်းမှာ၊ ငလျင်အရေအတွက်တိုးလာသည့်အစား ပစ္စည်းကိရိယာ များသည် အလွန်တိုးတက်လာ၍ဖြစ်သည်။
၁၉၀၀ ခုနှစ်ကတည်းက ပျမ်းမျှအားဖြင့်ကြီးမားသော ငလျင်လှုပ်ခြင်း ၁၈-ခုရှိပြီး (ပမာဏ ၇.၀-၇.၉ ) နှစ်စဉ် ကြီးကျယ်သောငလျင်လှုပ်ခြင်း (ပမာဏ ၈.၀ သို့မဟုတ် ပို၍ကြီးသော) တစ်ခုလှုပ်လေ့ရှိသည်ဟု USGS မှခန့်မှန်းသည်။ ထိုပျမ်းမျှဖြစ်ခြင်းမှာ အတော်အတန် တည်ငြိမ်မှုရှိသည်။ မကြာသေးမီ နှစ်များအတွင်းတွင် စံနစ်တကျ ဦးတည်ရာတစ်ခုအစား ကိန်းဂဏန်း အချက်အလက် မတည်မငြိမ်ပြောင်းလဲခြင်း တစ်ခုဖြစ်နိုင်ချေရှိသည်ဟု ယူဆသော်လည်း၊ နှစ်စဉ်ကြီးမားသော ငလျင်လှုပ်ခြင်း အရေအတွက်မှာ ကျဆင်းခဲ့သည်။ ပမာဏနှင့် ငလျင်ကြိမ်နှုန်းများ၏ ပို၍အသေးစိတ်ကျသော ကိန်းဂဏန်းအချက်အလက်များကို USGS တွင်ရရှိနိုင်သည်။ ကမ္ဘာ့မြေငလျင်လှုပ်ခြင်းများ၏ အများစု (အကြီးဆုံးများ၏ ၉၀ ရာခိုင်နှုန်း နှင့် ၈၁ ရာခိုင်နှုန်း)သည် ပစိဖိတ်စက်ဝန်း မြေငလျင်ရပ်ဝန်းဟုခေါ်သည့် ကီလိုမီတာ ၄၀, ၀၀၀ ရှည်လျားပြီး မြင်းခွာပုံရှိသော နယ်မြေအပိုင်းအခြား အတွင်းတွင်ရှိပြီး Pacific Ring of Fire (ပစိဖိတ် မီးကွင်း) ဟုလည်းသိရှိကြကာ အစိတ်အပိုင်းအများစုသည် Pacific Plate (ပစိဖိတ် ကျောက်ထုလွှာ) ကိုနယ်သတ်မှတ်ထားသည်။ ကြီးမားသော ငလျင်လှုပ်ခြင်းများသည် Himalayan Mountains (ဟိမဝန္တာတောင်တန်းများ) ကဲ့သို့သော အခြားကျောက်ထုလွှာ နယ်နိမိတ်များတစ်လျှောက်တွင် ဖြစ်ပွားလေ့ရှိသည်။ မြင့်မားသော ငလျင်အန္တရာယ်စက်ကွင်း အတွင်းတွင် မက္ကဆီကိုမြို့၊ တိုကျိုနှင့် တီဟီရန်တို့ကဲ့သို့သော မြို့ကြီး ပြကြီးများ အလျင်အမြန် ကြီးထွားလာခြင်းနှင့်အတူ၊ မြေငလျင်တစ်ခုလှုပ်ခြင်းသည် လူသားပေါင်း ၃ သန်း တိုင်အောင် ၎င်းတို့၏အသက်များကို ပျက်စီးစေနိုင်သည်ဟု မြေငလျင်ပညာရှင်အချို့တို့သည် သတိပေးကြသည်။
Remove ads
အကျိုးဆက်များ/သက်ရောက်မှုများ
ကြေးနီပြားပေါ်တွင် ထွင်းထုဖော်ပြ ထားခြင်း၊ ထိုငလျင်သည် ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် လူဦးရေ ၆၀,၀၀၀ ကိုသေကြေပျက်စီးစေခဲ့သည်။
ဆူနာမီသည် ဆိပ်ကမ်းရှိ သင်္ဘောများကို လွှမ်းခဲ့သည်။ ငလျင်လှုပ်ခြင်းကြောင့် အောက်ဖော်ပြပါများဟုသာ ကန့်သတ်မထားသော၊ အကျိုးဆက်များဖြစ်ပေါ်နိုင်သည်။
တုန်ခါခြင်းနှင့် မြေကြီးကွဲထွက်ခြင်း
တုန်ခါခြင်းနှင့် မြေကြီးကွဲထွက်ခြင်းသည် ငလျင်လှုပ်ခြင်းများက ဖန်တီးသော အဓိကအကျိုးဆက်များဖြစ်ပြီး၊ အဓိကအားဖြင့် အဆောက်အဦးများနှင့် အခြားခိုင်ခံ့တောင့်တင်းသော အဆောက်အအုံများကို အနည်းနှင့်အများဆိုသလို ပြင်းထန်သောပျက်စီးမှုကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။ ဒေသတွင်း အကျိုးဆက်များ၏ ပြင်းအားသည် ရှုပ်ထွေးသော ငလျင်ပမာဏ ပေါင်းစပ်ခြင်း၊ ငလျင်ဗဟိုချက်မှ အကွာအဝေးနှင့် လှိုင်းဖြန့်ဝေခြင်း တို့ကိုမြှင့်ပေးခြင်း သို့မဟုတ် လျော့နည်းစေခြင်းကို ဖြစ်စေနိုင်မည့် ဒေသခံဘူမိဗေဒနှင့် ဘူမိသွင်ပြင်နှင့် ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံ အခြေအနေများပေါ်တွင် မူတည်သည်။ မြေကြီးတုန်ခါခြင်းကို မြေကြီးအရှိန်ဖြင့် တိုင်းတာသည်။
တိကျသော ဒေသခံ ဘူမိဗေဒဆိုင်ရာ၊ ဘူမိသွင်ပြင်ဆိုင်ရာနှင့် ဘူမိဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံဆိုင်ရာ သွင်ပြင် လက္ခဏာများသည် နိမ့်ကျသော ပြင်းအားရှိသည့် ငလျင်လှုပ်ခြင်းများမှပင်လျှင် မြေမျက်နှာပြင်ပေါ်တွင် မြင့်မားသော တုန်ခါခြင်းအဆင့်များကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်။ ဤသက်ရောက်ခြင်းကို ဖြစ်ပွားရာနေရာ သို့မဟုတ် ဒေသတွင်းချဲ့ခြင်း ဟုခေါ်သည်။ ၎င်းမှာအဓိကအားဖြင့် မာကျောနက်ရှိုင်းသော မြေသားမှ ပျော့ပျောင်းသော အပေါ်ယံမြေသားများသို့ မြေငလျင်ရွေ့ လျားမှုပြောင်းလဲခြင်းနှင့် သဘာဝအတိုင်း ဂျီဩမေတြီဆိုင်ရာ ပို့ချခြင်းများကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသော ငလျင်စွမ်းအင် ဆုံချက်ဖြစ်ပေါ်ခြင်း၏ အကျိုးဆက်များကြောင့်ဖြစ်သည်။
မြေပြင်ပေါက်ကွဲထွက်ခြင်းသည် မြင်နိုင်သော ကွဲပြတ်ထွက်ခြင်းနှင့် ပြတ်ရွေ့လမ်းကြောင်းတစ်လျှောက်ရှိ ကမ္ဘာမြေမျက်နှာပြင် ဖယ်ရှားခြင်းဖြစ်ပြီး ငလျင်အကြီးအကျယ်လှုပ်ခြင်း ဖြစ်ရပ်များတွင် မီတာအချို့ခန့်အထိ ဖြစ်နိုင်သည်။ မြေပြင်ကွဲထွက်ခြင်းသည် ကြီးမားသော အင်ဂျင်နီယာ အဆောက်အအုံများဖြစ်ကြသော ရေကာတာများ၊ တံတားများနှင့် အဏုမြူစွမ်းအင်ထုတ်လုပ်သည့်စက်ရုံများ အတွက်ကြီးမားသော အန္တရာယ်တစ်ရပ်ဖြစ်ပြီး ထိုအဆောက်အအုံများ၏ သက်တမ်းအတွင်းတွင် ဖြစ်နိုင်ချေရှိသော မည်သည့်မြေမျက်နှာပြင် ပေါက်ကွဲထွက်ခြင်းကိုမဆို ခွဲခြားဖော်ထုတ်ရန် တည်ရှိနေသော ပြတ်ရွေ့များအား စေ့စပ်သေချာစွာ မြေပုံထုတ်ခြင်းကို လိုအပ်သည်။ မြေပြိုကျခြင်းများနှင့် တောင်ပေါ်မှ နှင်းထု၊ ရေခဲထုနှင့် ကျောက်တုံးများ တစ်ဟုန်ထိုးလျှောကျခြင်း
မြေပြိုကျခြင်း
ငလျင်လှုပ်ခြင်းများနှင့်အတူ ပြင်းထန်သော မုန်တိုင်းများ၊ မီးတောင်လှုပ်ရှားမှုများ၊ ပင်လယ်ကမ်းခြေ လှိုင်းလုံးများရိုက်ခတ်ခြင်းနှင့် တောမီးလောင်ကျွမ်းခြင်းတို့သည် ဆင်ခြေလျောမတည်ငြိမ်မှုကို ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်ပြီး မြေပြိုကျခြင်းများကဲ့သို့သော အဓိကဘူမိဗေဒဆိုင်ရာ အန္တရာယ်တစ်ရပ်ကို ဦးတည်စေသည်။ အရေးပေါ် အခြေအနေဆိုင်ရာ အမှုထမ်းများကယ်ဆယ်ရေးကို ကြိုးစားလုပ်ဆောင်နေစဉ် မြေပြိုကျခြင်းအန္တရာယ် ဆက်လက်တည်ရှိကောင်း တည်ရှိနေနိုင်မည်။
မီးလောင်ခြင်းများ
၁၉၀၆ ဆန်ဖရန်စစ္စကို ငလျင်ကြောင့်ဖြစ်ပွားသော မီးလောင်မှုများ ငလျင်များသည် လျှပ်စစ်ဓာတ်အား သို့မဟုတ် ဓာတ်ငွေ့လိုင်းများကို ပျက်စီးစေခြင်းဖြင့် မီးလောင်ခြင်းများကို ဖြစ်စေနိုင်သည်။ ပင်မရေပိုက်များ ပေါက်ကွဲထွက်ခြင်းနှင့် ရေဖိအားဆုံးရှုံးသည့် အဖြစ်အပျက်တွင် မီးလောင်မှု ပျံ့နှံ့ခြင်း စတင်ဖြစ်ပြီးသည်နှင့် တစ်ပြိုင်နက် ငြိမ်းသတ်ရန် ခက်ခဲကောင်းခက်ခဲနိုင်သည်။ ဥပမာအားဖြင့်၊ ၁၉၀၆ ဆန်ဖရန်စစ္စကို ငလျင်တွင် ငလျင်လှုပ်ခြင်းထက် မီးလောင်ခြင်းကြောင့် ပို၍သေဆုံးမှုများ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။
မြေကြီး အရည်ဖွဲ့ခြင်း
ရေဓာတ်ပြည့်ဝနေသော အဖြုန်းအစေ့ဆန်သည့်ပစ္စည်း (သဲကဲ့သို့သော) အရာများသည် လှုပ်ခါခြင်းကြောင့် ၎င်း၏စွမ်းအင်ကို ယာယီဆုံးရှုံးပြီး အခဲမှ အရည်အဖြစ်သို့ ပြောင်းလဲသည့်အခါ မြေကြီးအရည်ဖွဲ့ခြင်း ဖြစ်ပေါ်သည်။ မြေကြီးအရည်ဖွဲ့ခြင်းသည် ခိုင်မာတောင့်တင်းသော အဆောက်အအုံများဖြစ်သည့် အိမ်အဆောက်အဦးများနှင့် တံတားများကို စောင်းခြင်း သို့မဟုတ် အရည်ဖြစ်နေသော နုန်းမြေများအတွင်းသို့ နစ်မြုပ်ခြင်းတို့ကို ဖြစ်စေနိုင်သည်။ ဤအရာသည် ငလျင်လှုပ်ခြင်း၏ အကြီးအကျယ် ဖျက်ဆီးသော သက်ရောက်မှုတစ်ရပ်ဖြစ်သည်။ ဥပမာ- ၁၉၆၄ Alaska (အလက်(စ်)စကား) ငလျင်တွင် မြေကြီးအရည်ဖွဲ့ခြင်းသည် မြေကြီးအတွင်းသို့ အဆောက်အဦးများစွာကို နစ်မြုပ်စေခဲ့ပြီး၊ နောက်ဆုံးတွင် ၎င်းတို့ကိုယ်တိုင် ပြိုလဲခြင်းတို့ကို ဖြစ်ခဲ့သည်။
ဆူနာမီ
ဆူနာမီများသည် ကြီးမားသောရေထုထည်၏ ရုတ်တရက်လှုပ်ရှားမှုမှ ထွက်ပေါ်လာသော ရှည်လျားသော လှိုင်းအလျားနှင့် အချိန်ကာလရှည်လျားသော ပင်လယ်လှိုင်းလုံးများဖြစ်သည်။ သမုဒ္ဒရာပြင်တွင် လှိုင်းထိပ်များ အတွင်းရှိ အကွာအဝေးသည် ၁၀၀ ကီလိုမီတာ (၆၂ မိုင်) ထက်ကျော်လွန်နိုင်ပြီး၊ လှိုင်းအချိန်ကာလသည် ငါးမိနစ်မှ တစ်နာရီအတွင်း ပြောင်းလဲနိုင်သည်။ ထိုကဲ့သို့သော ဆူနာမီများသည် ရေအနက်ပေါ်တွင်မူတည်၍ တစ်နာရီလျှင် ၆၀၀-၈၀၀ ကီလိုမီတာ (တစ်နာရီလျှင် ၃၇၃-၄၉၇မိုင်) ရွေ့လျားသွားလာကြသည်။ ငလျင်လှုပ်ခြင်း သို့မဟုတ် ပင်လယ်မျက်နှာပြင်အောက် မြေပြိုကျခြင်းကြောင့် ပေါ်ထွက်လာသော ကြီးမားသည့် လှိုင်းလုံးများသည် အနီးအနားရှိ ပင်လယ်ကမ်းခြေဒေသများကို မိနစ်ပိုင်းအတွင်း စီးနင်းဝင်ရောက်နိုင်သည်။ ဆူနာမီများသည် သမုဒ္ဒရာပြင်ကို ဖြတ်သန်း၍ ကီလိုမီတာ ထောင်ပေါင်းများစွာ ရွေ့လျားသွားလာနိုင်ပြီး ငလျင်လှုပ်ခြင်းမှ ၎င်းတို့ကို ဖြစ်ပေါ်စေပြီးနောက်တွင် ဝေးလံသော ကမ်းခြေဒေသများတွင် အကြီးအကျယ် ပျက်စီးဆုံးရှုံးမှုကို ဖြစ်စေသည်။ ပုံမှန်အားဖြင့်၊ ပမာဏ ၇.၅ ရစ်ချတာစကေးအောက်ရှိ အနိမ့်စားငလျင်လှုပ်ခြင်းများသည် ဆူနာမီများကို မဖြစ်ပေါ်စေပါ။ သို့သော်၊ ဤအရာ၏ သာဓကအချို့ကို မှတ်တမ်းတင်ထားခြင်းရှိသည်။ များသောအားဖြင့် ပျက်စီးဆုံးရှုံးစေသော ဆူနာမီများမှာ ပမာဏ ၇.၅ သို့မဟုတ် ထို့ထက်ပိုသော ငလျင်များကြောင့် ဖြစ်ပွားခြင်း ဖြစ်သည်။
ရေလွှမ်းမိုးခြင်းများ
ရေလွှမ်းမိုးခြင်းဆိုသည်မှာ မည်သည့်ရေပမာဏမဆိုလျှံထွက်ပြီး မြေပြင်ပေါ်သို့ ရောက်ရှိလာခြင်းဖြစ်သည်။ များသောအားဖြင့် မြစ် သို့မဟုတ် ကန်ကဲ့သို့သော ရေအစုအဝေးတစ်ခုအတွင်းမှ ရေထုထည်သည် ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ရန် စုစုပေါင်းဆံ့သော ပမာဏထက်ကျော်လွန်ပြီး အကျိုးဆက်အားဖြင့် ရေအစုအဝေး၏ ပုံမှန်အနားတစ်လျှောက်၏ အပြင်ဘက်သို့ ရေအချို့စီးဆင်းခြင်း သို့မဟုတ် ထွက်သွားခြင်းဖြစ်ပါက ရေလွှမ်းမိုးခြင်းများ ဖြစ်ပေါ်သည်။ မည်သို့ပင်ဖြစ်စေ အကယ်၍ ရေကာတာများသည် ဖျက်ဆီးခြင်းခံရပါက၊ ရေလွှမ်းမိုးခြင်းသည် ငလျင်လှုပ်ခြင်းများ၏ ဒုတိယသက်ရောက်မှုများ ဖြစ်နိုင်သည်။ ငလျင်လှုပ်ခြင်းများသည် ရေကာတာမြစ်များထဲသို့ မြေပြိုခြင်းများကို ဖြစ်စေနိုင်ပြီး၊ ၎င်းသည် ထို့နောက်တွင် ပြိုလဲပြီး ရေလွှမ်းမိုးခြင်းများ ကိုဖြစ်စေသည်။ Usoi (ယူဆွိုင်) ရေကာတာသည် ရှေ ့အနာဂတ်တွင်ဖြစ်ပေါ်မည့် ငလျင်အတွင်း၌ ပျက်စီးခဲ့ပါက၊ ငလျင်ကြောင့် ရေကာတာမြေပြိုကျခြင်း ဖြစ်ပေါ်ပြီး၊ Tajikistan (တာဂျစ် ကစ္စတန်)ရှိ Sarez Lake (ဆာရဇ်(စ်)) ရေကန် အောက်ရှိမြေပြင်သည် ကြီးမားလှသော ရေလွှမ်းမိုးမှု အန္တရာယ်ကျရောက်မည့် အနေအထားတွင်ရှိသည်။ ရေလွှမ်းမိုးမှုသည် အကြမ်းအားဖြင့် လူဦးရေ ၅ သန်းကို သက်ရောက်မှုရှိနိုင်ကြောင်း သက်ရောက်မှုခန့်မှန်းခြေများမှ အကြံပြုသည်။
ပင်လယ်ဒီရေ လှိုင်းအားများ
သေးငယ်သော ပင်လယ်ဒီရေအားများနှင့် မီးတောင်နှင့်မသက်ဆိုင်သော တုန်ခါသည့်လှုပ်ရှားမှုတို့အကြားတွင် ခိုင်ခံ့သောဆက်နွယ်မှုတစ်ရပ်ရှိကြောင်းကို သုတေသနအလုပ်များက ပြသခဲ့သည်။
လူသားများအပေါ်သက်ရောက်မှုများ
ငလျင်လှုပ်ခြင်းများသည် ရောဂါများ၊ အခြေခံလိုအပ်ချက်များမရှိခြင်း၊ အသက်ဆုံးရှုံးခြင်း၊ မြင့်မားသော အာမခံ ပရီမီယံများ၊ အထွေထွေ အိမ်ရာအဆောက်အအုံများ ပျက်စီးခြင်း၊ လမ်းနှင့်တံတားပျက်စီးခြင်းနှင့် အဆောက် အဦးများပြိုလဲခြင်း သို့မဟုတ် ယိမ်းယိုင်ခြင်း (ရှေ့အနာဂတ်တွင် ပြိုလဲခြင်းကို ဦးတည်မည့် အလားအလာရှိ သည်) တို့ကိုဖြစ်စေနိုင်သည်။ ငလျင်များသည် မီးတောင်ပေါက်ကွဲခြင်းများ၏ ရှေ့ပြေးဖြစ်ပေါ်ခြင်းများ ဖြစ်နိုင်ပြီး၊ ၎င်းသည် နောက်ထပ်ပြဿနာများကို ဖြစ်စေသည် - ဥပမာ "နွေရာသီ မရှိသောနှစ်"(၁၈၁၆) တွင်ကဲ့သို့ ကောက်ပဲသီးနှံအများအပြား ပျက်စီးဆုံးရှုံးမှုဖြစ်သည်။
Remove ads
ကိုးကား
ပြင်ပလင့်ခ်များ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads