ရခိုင်ဘာသာစကား

အာရကန်ဘာသာစကား (ရခိုင်ဟုလည်းသိကြသည် /rəˈkaɪn/; မြန်မာ: ရခိုင်ဘာသာ [ɹəkʰàɪɴ bàθà], MLCTS: rakhuin bhasa) ဗမာဘာသာစကား၏ ဒေသိယစကားဟုလည်းမှတ်ယူကြသည်။ "အာရကန်" သည် ရခိုင်ဒေသ၏ ရှေးအခေါ်ဖြစ်သည်။ ရခိုင်များကို ဒေသိယသံဖြင့် သုံးမျိုးခွဲခြားနိုင်သည်: စစ်တွေ–မရမာ (သုံးစွဲသူ သုံးချိုး နှစ်ချိုးခန့်)၊ ရမ်းဗြဲ နှင့် သံတွဲ^[၄] ဖြစ်သည်။ ရခိုင်ဘာသာစကားသည် ရခိုင်၊ မရမာ နှင့် ကမန်တို့၏ မိခင်ဘာသာစကားဖြစ်သည်။

မြန်မာဘာသာသို့ ပြန်ဆိုခြင်းနှင့် စပ်လျဉ်း၍
လက်ရှိစာမျက်နှာကို ဂူဂယ်ဘာသာပြန် (Google Translate) သုံး၍ မြန်မာဘာသာသို့ ပြန်ဆိုကြည့်နိုင်သည်။ သို့သော် ၎င်းဘာသာပြန်များကို အတည်မယူပါနှင့်၊ အမှားများစွာ ပါလေ့ရှိသောကြောင့်ဖြစ်သည်။ သေချာစိစစ်၍ ကြိုးစားပြုပြင်ပြီးမှ ဘာသာပြန်ရေးသားရန် ဖြစ်သည်။ ဘာသာပြန်ပြီးပါက ဤ {{Translation incomplete}} တမ်းပလိတ်ကို ဤစာမျက်နှာမှ ဖျက်ပစ်ရန် မမေ့ပါနှင့်။

ရခိုင်ဘာသာစကား
အာရကန်
ဒေသခံ	မြန်မာနိုင်ငံ၊ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံ၊ အိန္ဒိယနိုင်ငံ
ဒေသ	ရခိုင်ပြည်နယ် (မြန်မာနိုင်ငံ) Bandarban, Khagrachari, Patuakhali, Barguna (ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံ) သီရိပုရပြည်နယ် (အိန္ဒိယ)
ဒေသခံ ပြောဆိုသူများ	၁ သန်း (၂၀၁၁–၂၀၁၃)[၁] 1 million second language in Myanmar (2013)
ဘာသာစကား မိသားစု	တရုတ်-တိဗက်နွယ် (တိဗက်-ဗမာနွယ်) လိုလို-ဗမာနွယ် ဘားမစ် ဗမာ ရခိုင်ဘာသာစကား
ဒေသိယစကား	ရမ်းဗြဲဒေသိယစကား မရမာ
ဘာသာစကားကုဒ်များ
ISO 639-3	Either: rki – Rakhine ("Arakanese") rmz – Marma ("Burmese")
Glottolog	arak1255[၂]

အေဒီ ၄ ရာစုမှ ၆ ရာစုအထိ အသုံးပြုခဲ့သော ရခိုင်ပြည်သုံး အက္ခရာ^[၃]

ရခိုင်စာပေ အသုံးပြုမှု နည်းပါးသော်လည်း ရခိုင်တို့သည် အိန္ဒိယနိုင်ငံမြောက်ပိုင်း အက္ခရာများကို အစောဆုံး ရယူအသုံးပြုခဲ့ခြင်းဖြစ်သည် ဆိုသော အထောက်အထားများ ရှိသည်။ ရခိုင်ရှိ ကျောက်စာကို အစောဆုံးခရစ်နှစ် (၆) ရာစုခန့်တွင် ရေးထိုးခဲ့ကြောင်း သိရသည်။ ရှေးရခိုင်တို့သည် ကောင်းမှု ကုသိုလ် မှတ်တမ်းများကို ဂုပ္တအက္ခရာကို အသုံးပြုပြီး သက္ကတ ဘာသာဖြင့် ရေးထိုးမှုများလည်း ရှိကြောင်း သိရသည်။ ရခိုင် ဘာသာစကားသည် ရခိုင်ပြည်နယ်ရှိ မြို့နယ်နှင့် ကျေးရွာများတွင် အဓိက ပြောဆိုသုံးစွဲနေကြပြီး ရခိုင်ပြည်နယ်ရှိ လူဦးရေအများစုသည် မြန်မာစာကိုသာ စာရေးသားရာတွင် အသုံးပြုကြောင်း သိရသည်။

သမိုင်းကြောင်း

ရခိုင်စာပေသည် ဓည၀တီခေတ် (အေဒီ တစ်ရာစု) ခန့်ကပင် စတင် ထွန်းကားခဲ့ကြောင်း၊ အထောက်အထားတွေ့ရသည်။ ဓညဝတီ မြို့ဟောင်းအနီးမှ တောင်ပေါက်ကြီးကျောက်စာတွင် အသောကခေတ်က အသုံးပြုခဲ့သော ဗြဟ္မီအရေးအသားဖြင့် ရေးထိုးထားသည်ကိုတွေ့ရသည်။ ထို့အပြင် ဗြဟ္မီအက္ခရာ အရေးအသား စာတန်းပါ ဗိုက်ပူဘုရား ကျောက်စာသည်လည်း ဓည၀တီခေတ် ရခိုင်စာပေ ထွန်းကားမှု၏ သက်သေ ပင် ဖြစ်သည်။ ဝေသာလီခေတ် (အေဒီ လေးရာစုမှ ဆယ်ရာစု) တွင် ရခိုင်စာပေ ထွန်းကားမှုသည် ကျယ်ပြန့်ခဲ့သည်။ အေဒီ ခြောက်ရာစု ဂုပ္ပတ အက္ခရာ ဖြင့် ရေးထိုးထားသော ယေဓမ္မာ ရခိုင်ကျောက်စာများစွာကို ဤခေတ်တွင် တွေ့ရသည်။ ဝေသာလီခေတ်၏ အထင်ရှားဆုံး ကျောက်စာမှာ အေဒီ ၇၂၉ တွင် ရေးထိုးသော အာနန္ဒစန္ဒြမင်း ကျောက်စာဖြစ်သည်။ ထိုကျောက်စာတွင် ရခိုင် မင်းဆက်များကို ဂါထာ ၆၅ ဂါထာဖြင့် ရေးထိုးထားသည်။ ထိုသို့ မင်းစဉ်မင်းဆက်များကို အစအဆုံးမှတ်တမ်း တင်ထားသည့် ကျောက်စာမျိုးမှာ မြန်မာပြည်တွင်သာမက အိန္ဒိယပြည်တွင်ပါ အစောဆုံးဟု သိရသည်။ ဝေသာလီခေတ်တွင် ကျောက်စာများသာမက မော်ကွန်းလင်္ကာ၊ သျွှန်းလိုက်ရတု၊ စသည့် ရတုကဗျာများ ထွန်းကားခဲ့သည်။ အမတ်ကြီး မေဓပညာရေးသားသည့် မေဓပညာ မော်ကွန်းလင်္ကာမှာ ဝေသာလီခေတ် လက်ရာဟု ထင်ရှားသည်။ လေးမြို့ခေတ် (အေဒီ ၁၁ ရာစု ၁၅ ရာစု) တွင် ကျောက်စာအရေးအသားများများနှင့် အတူ ကဗျာစာပေများလည်း ထွန်းကားသည်။ ဗျည်း ၃၃ လုံးလင်္ကာမှာ လေးမြို့ခေတ်တွင် ပေါ်ထွန်းခဲ့ခြင်းဖြစ်ပြီး၊ မြန်မာစာပေတွင် ထင်ရှားသည့် လောကသာရပျို့ကို ရခိုင်သူမြတ်က လေးမြို့ခေတ်တွင် ရေးသားခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ လေးမြို့ခေတ် ရခိုင်ကျောက်စာများအနက် လောင်းကြက်တောင်မော် ကျောက်စာနှင့် မဟာထီး မီးကျောင်းရုပ် ကျောက်စာတို့မှာ ထင်ရှားသည်။ လောင်းကြက်တောင်မောင် ကျောက်စာသည် အလျား ပေ ၃၀ ရှိပြီး မြန်မာပြည်တွင် အကြီးဆုံး ကျောက်စာ ဖြစ်သည်။ မြောက်ဦးခေတ်တွင် ရေးစပ်သီကုံးခဲ့သော ဘဒူမင်းညို၏ ရခိုင်မင်းသမီးဧချင်း၊ နန်းတွင်းမိညို၏ ကိုယ်ရည်သွေးရတုနှင့် စာဆို ဥက္ကာပျံ၏ ၁၂ လ ရာသီ ရတုတို့မှာ ထင်ရှားသည်။ မြောက်ဦးခေတ် ရခိုင်စာဆိုတော် ဥက္ကာပျံ၏-

အောက်အာကာဗွီ၊ ဝါယောထွီ၍
ရီထက်ကားမြီ၊ မြီထက်လီနှင့်
ပထဝီဟု၊ ထူထု နှစ်သိန်း၊
လေးသောင်းကိန်းထက်၊ ရံသိန်းစကြာ၀ဠာ
ညီစွာဝန်းလည်၊ ကျောက်တိတည်ကား

ဟူသည့် မိုးဖွဲ့ရတုသည် ရခိုင်ဘာသာစကား၊ ရခိုင်သံ၊ ရခိုင်ကာရန် ဖြင့် ရေးဖွဲ့ထားသည့် ရခိုင်စာပေ ၏ အကောင်းဆုံး သာဓက ပြယုဂ် ဖြစ်သည်။

ဘိုးတော်ဗဒုံမင်း ရခိုင်ကို သိမ်းသော် ရခိုင်စာပေများကို မီးရှို့ဖျက်ဆီးခဲ့သဖြင့် ရေးရခိုင်စာပေအထောက်အထားများ မရှိသလောက် နည်းပါးသွားခဲ့သည်။^[၅] သကျသာကီဝင် မာရယုမင်းလက်ထက်တွင် စတင်ကာ စာပေ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ကြောင်း ပြောဆိုနေသော်လည်း သက်သေအထောက်အထား အခိုင်အမာ မရှိပေ။ ရခိုင်လူမျိုးများ၏ စာပေမှာ သင်္သကရိုက် စာပေဖြစ်ကြောင်း သိရသည်။ သင်္သကရိုက်စာပေသည် အလွန်ရှေးကျသော အိန္ဒိယ ဘာသာရပ် တစ်ခုဖြစ်ကြောင်း သိရသည်။ ရခိုင်ပြည်၏ ရှေးဟောင်းစာပေများမှာ သင်္သကရိုက်ဘာသာ စာပေမှ တစတစ ပြောင်းလဲလာပြီး ရခိုင်ဘာသာ စာပေဘဝသို့ ပြောင်းရွေ့ လာခဲ့ခြင်းဖြစ်ကြောင်း သိရသည်။

မျဉ်းဖြောင့်များမှလုံးဝိုင်းသောရခိုင်စာ

ရှေးရခိုင် ကျောက်စာ၊ ရခိုင်ပြည်သုံး ဒင်္ဂါးများမှာ ရေးထိုးထားသော စာများမှာ များသောအားဖြင့် မျဉ်းဖြောင့်များဖြင့် ရေးသားထားသော စာများကို တွေ့ရှိရကြောင်းသိရသည်။ အက္ခရာ အသံထွက်များမှာလည်း သင်္သကရိုက်ဘာသာနှင့် အားလုံးနည်းပါး တူညီနေသဖြင့် သင်္သကရိုက်ဘာသာမှ ပြောင်းရွေ့လာကြောင်း အထောက်အထား တစ်ရပ်အဖြစ် တွေ့ရှိရကြောင်း သိရသည်။

ရခိုင်စာပေကို ပေထက်အက္ခရာ တင်လာသောအခါတွင် ရေးသားရာတွင် လွယ်ကူရန် လုံးဝိုင်းသော အက္ခရာများအဖြစ်သို့ ပြောင်းလဲ အသုံးပြုခဲ့ကြကြောင်း သိရသည်။ ရှေးရခိုင် မင်းကောင်းမင်းမြတ်တို့သည် ပိဋကတ် ကျမ်းဂန်များ၊စာပေပရိယတ္တိများကို ပေမူများဖြင့် ရေးမှတ်ကာ နန်းတော် ပိဋကတ်တိုက်အတွင်း သိမ်းဆည်းစုဆောင်းလာခဲ့ကြကြောင်း သိရသည်။ ရဟန်းပညာရှိ၊ လူပညာရှိတို့သည် ပျို့ကဗျာများ၊ လင်္ကာများနှင့်ရတုရကန် တို့ကိုရေးသားခြင်း ဗေဒင်အတတ်၊ ဆေးအတတ်၊ နက္ခတ်တာရာ အတတ်စသော လောကီပညာများကိုလည်း ရေးမှတ်ကြ ကြောင်းသိရသည်။

ဝေါဟာရ

စံမြန်မာဘာသာစကားမှ သီးသန့်ခြားနားနေသော စကားလုံးအသုံးအနှုန်းများလည်း ရှိသည်။ စံမြန်မာဘာသာစကားနှင့် အရင်းအမြစ်မတူသော မူရင်းစကားလုံးအချို့လည်းရှိသည်။ ဥပမာ "sarong" (လုံခြည် စံမြန်မာဘာသာစကား, ဒယော ရခိုင်ဘာသာစကား). အခြားစကားလုံးများမှာ စံမြန်မာဘာသာစကားတွင်မတွေ့ရသည့် ဘင်္ဂလီ, အင်္ဂလိပ် နှင့် ဟင်ဒီ ဘာသာစကားတို့မှ မွေးစားထားသောစကားလုံးများ ဖြစ်ကြသည်။ ဥပမာ "hospital," စံမြန်မာဘာသာစကားတွင် ဆေးရုံ ဖြစ်သော်လည်း ရခိုင်ဘာသာစကားတွင်မူ သေပ်လှိုင် (pronounced [θeɪʔ l̥àɪɴ]/[ʃeɪʔ l̥àɪɴ]) ဟု သုံးစွဲကြသည်။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကား "sick lines" မှ ဖြစ်ပေါ်လာခြင်းဖြစ်သည်။ အချို့စကားလုံးများတွင် ခြားနားသော အဓိပ္ပာယ်များရှိကြသည်။ (ဥပမာ "afternoon", ရခိုင်ဘာသာစကားတွင် ညစ နှင့် ရုံးသုံးမြန်မာဘာသာစကားတွင် ညနေ) ထို့အပြင် အချို့သော ရှေးကျသည့် ဗမာစကားအချို့ကို ရခိုင်ဘာသာစကားတွင် ပိုမိုသုံးစွဲလေ့ရှိကြသည်။ ဥပမာ နာမ်စား အဖြစ် ရခိုင်ဘာသာစကားတွင် အကျွန် ဟု သုံးစွဲပြီး စံမြန်မာဘာသာစကားတွင် ( ကျွန်တော် ဟု သုံးစွဲသည်။)

ခြားနားချက်

စံမြန်မာဘာသာစကားနှင့် ရခိုင်ဘာသာစကားတို့ကြား ထင်ရှားသောခြားနားချက်များမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်:^[၆]

အင်္ဂလိပ်	မြန်မာ	ရခိုင်	မှတ်စုများ
thirsty	ရေဆာ	ရီမွတ်
go	သွား	လား	Arakanese for "go" was historically used in Standard Burmese.
kick a ball	ဘောလုံးကန်	ဘောလုံးကျောက်
stomach ache	ဗိုက်နာ	ဝမ်းခဲ	Arakanese prefers ဝမ်း to Standard Burmese ဗိုက် for "stomach."
guava	မာလကာသီး	ဂိုယံသီး	Standard Burmese for "guava" is derived from the word Malacca, whereas Arakanese for "guava" is from Spanish guayaba.
papaya	သင်္ဘောသီး	ပဒကာသီး	Standard Burmese for "papaya" literally means "boat."
soap	ဆပ်ပြာ	သပုန်
superficial	အပေါ်ယံ	အထက်ပေါ်ရီ[၇]
blanket	စောင်	ပုဆိုး[၇]	ပုဆိုး in Standard Burmese refers to the male longyi (sarong).
dark	မှောင်	မိုက်	The compound word မှောင်မိုက် ("pitch dark") is used in both Standard Burmese and Arakanese.
pick a flower	ပန်းခူး	ပန်းဆွတ်[၇]	The compound word ဆွတ်ခူး ("pick") is used in both Standard Burmese and Arakanese.
wash [clothes]	လျှော်	ဖွပ်[၇]	The compound word လျှော်ဖွပ် ("wash") is used in both Standard Burmese and Arakanese.

လေယူလေသိမ်း

Arakanese prominently uses the /r/ sound, which has merged to the /j/ sound in standard Burmese. Also, Arakanese has merged various vowel sounds like ဧ ([e]) vowel to ဣ ([i]). Hence, a word like "blood" is သွေး ([θwé]) in standard Burmese while it pronounced [θwí] in Arakanese. According to speakers of standard Burmese, Arakanese only has an intelligibility of seventy-five percent with Burmese.^[၈] Moreover, there is less voicing in Arakanese than in Standard Burmese, occurring only when the consonant is unaspirated.^[၉] Unlike in Burmese, voicing never shifts from [θ] to [ð].^[၁၀]

Because Arakanese has preserved the /r/ sound, the /-r-/ medial (preserved only in writing in Standard Burmese with the diacritic ြ) is still distinguished in the following consonant clusters: /ɡr- kr- kʰr- ŋr- pr- pʰr- br- mr- m̥r- hr-/.

The Arakanese dialect has a higher frequency of open vowels weakening to /ə/. An example is the word for "salary," (လခ) which is [la̰ɡa̰] in standard Burmese, but [ləkha̰] in Arakanese.

The following are consonantal, vowel and rhyme changes found in the Arakanese dialect:^{[၁၁][၁၂]}

Written Burmese	Standard Burmese	Arakanese	Notes
-စ်	/-ɪʔ/	/-aɪʔ/	e.g. စစ် ("genuine") and စိုက် ("plant") are both pronounced [saɪʔ] in Arakanese
ိုက်	/-aɪʔ/
-က်	-ɛʔ	-ɔʔ
-ဉ်	/-ɪɴ/	/-aɪɴ/	e.g. ဥယျာဉ် ("garden"), from Standard Burmese [ṵ jɪ̀ɴ] → [wəjàɪɴ]. Irregular rhyme, with various pronunciations. In some words, it is /-ɛɴ/ (e.g. ဝိညာဉ် "soul", from Standard Burmese [wèɪɴ ɲɪ̀ɴ] → [wḭ ɲɛ̀ɴ]). In a few words, it is /-i -e/ (e.g. ညှဉ်း "oppress", from Standard Burmese [ɲ̥ɪ́ɴ] → [ɲ̥í, ɲ̥é]).
ိုင်	/-aɪɴ/
-င်	/-ɪɴ/	/-ɔɴ/
-န် ွန်	/-aɴ -ʊɴ/		ွန် is /-wɔɴ/
-ည်	/-i, -e, -ɛ/	/-e/	A few exceptions are pronounced /-aɪɴ/, like ကြည် ("clear"), pronounced [kràɪɴ]
-ေ	/-e/	/-i/	e.g. ချီ ("carry") and ချေ ("cancel") are pronounced [tɕʰì] and [tɕʰè] respectively in Standard Burmese, but merged to [tɕʰì] in Arakanese
-တ် ွတ်	/-aʔ -ʊʔ/	/-aʔ/
ိန်	/-eɪɴ/	/-ɪɴ/
-ုန်	/-oʊɴ/	/-ʊɴ/
Nasal initial + -ီ Nasal initial + -ေ	/-i/	/-eɪɴ/	e.g. နီ ("red") is [nì] in Standard Burmese, but [nèɪɴ] in Arakanese In some words, the rhyme is unchanged from the standard rhyme (e.g. မြေ "land", usually pronounced [mrì], not [mrèɪɴ], or အမိ "mother", usually pronounced [əmḭ], not [əmḛɪɴ] There are few exceptions where the nasal rhyme is /-eɪɴ-/ even without a nasal initial (e.g. သီ "thread", from Standard Burmese [θì] → [θèɪɴ]).
Nasal initial + -ု -ူ -ူး	/-u/	/-oʊɴ/	e.g. နု ("tender") is [nṵ] in Standard Burmese, but [no̰ʊɴ] in Arakanese
ွား	/-wá/	/-ɔ́/	e.g. ဝါး ("bamboo") is [wá] in Standard Burmese, but [wɔ́] in Arakanese
ြွ	/-w-/	/-rw-/	Occurs in some words (e.g. မြွေ ("snake") is [mwè] in Standard Burmese, but [mrwèɪɴ] in Arakanese)
ရှ-	/ʃ-/	/hr-/
ချ-	/tɕʰ-/	/ʃ-/	Occasionally occurs (e.g. ချင် ("want") is [tɕʰɪ̀ɴ] in Standard Burmese, but [ʃɔ̀ɴ]~[tɕʰɔ̀ɴ] in Arakanese)
တ- → ရ-	/t- d-/	/r-/	e.g. The present tense particle တယ် ([dɛ̀]) corresponds with ရယ် ([rɛ̀]) in Arakanese e.g. The plural particle တို့ ([do̰]) corresponds with ရို့ ([ro̰]) in Arakanese
ရှ- ယှ- ယျှ-	/ʃ-/	/h-/	Found in some words only
-ယ် ဲ	-ɛ	-e

Written	အမေက	သင်္ကြန်ပွဲတွင်	ဝတ်ရန်	ထဘီ	ရှစ်ထည်	ပေးလိုက်ပါ	ဆိုသည်။
Standard Burmese	ʔəmè ɡa̰	ðədʒàɴ pwɛ́ dwɪ̀ɴ	wʊʔ jàɴ	tʰəmèɪɴ	ʃɪʔ tʰɛ̀	pé laɪʔ pà	sʰò dɛ̀
Arakanese	ʔəmì ɡa̰	θɔ́ɴkràɴ pwé hmà	waʔ pʰo̰	dəjɔ̀	ʃaɪʔ tʰè	pí laʔ pà	sʰò rì
Arakanese (written)	အမိက	သင်္ကြန်ပွဲမှာ	ဝတ်ဖို့	ဒယော	ရှစ်ထည်	ပီးလတ်ပါ	ဆိုရယ်။
Gloss
English	Mother says "Give me eight pasos for wearing during the Thingyan festival."

Rhymes

Open syllables	weak = ə full = i, e, ɛ, a, ɔ, o, u
Closed	nasal = eɪɴ, ɛɴ, aɪɴ, aʊɴ, ɔɴ, oʊɴ stop = eɪʔ, ɛʔ, aɪʔ, aʊʔ, ɔʔ, oʊʔ