တိဗက်-ဗမာနွယ် ဘာသာစကားများ

တိဗက်-ဗမာဘာသာစကားအုပ်စုသည် တရုတ်-တိဗက် မိသားစုမှာ တရုတ်ဘာသာစကားမပါဝင်သော ကျန်အုပ်စုများဖြစ်ပြီး တိဗက်ဘာသာစကား၊ဗမာဘာသာစကား၊ယီဘာသာစကားတို့ပါဝင်ပြီး ဘူတန်နှင့်မြန်မာနိုင်ငံ တို့၏ တရားဝင်ရုံးသုံးဘာသာစကား များသည် ဤအုပ်စုမှဖြစ်သည်။

တိဗက်-ဗမာ
ဒေသအလိုက် ပျံ့နှံ့မှု:	အရှေ့တောင်အာရှ, အရှေ့အာရှ, တောင်အာရှ
ခွဲခြားမှု:	တရုတ်-တိဗက် တိဗက်-ဗမာ
ရှေးဦးပထမဖြစ်သော ဘာသာစကား	ရှေးဟောင်းတိဗက်-ဗမာ
အခွဲများ:	Gongduk, Lhokpu, 'Ole, Lepcha, Tani Western: Bodish, Tshangla, Tamangic, West Himalayish, Greater Magaric, Newaric, Kiranti Central: Sal, Pyu, Kuki-Chin–Naga (Ao, Angami–Pochuri, Meitei, Tangkhulic, Zeme, Kuki-Chin-Mizo, Karbi), Mruic, Miju Eastern: Burmo-Qiangic, ကရင်, Nungish, Tujia Others: Digaro, Hrusish, Kho-Bwa, Puroik, Siangic, Miju
ISO 639-5:	tbq
Glottolog:	None
Major branches of Tibeto-Burman:   Tibetic   Burmish   Karenic   Rung   Tani   Qiang   Bodo–Garo   Konyak   Naga   Meitei   Kuki-Chin-Mizo

တိဗက်-ဗမာဘာသာစကားအုပ်စု(Tibeto-Burman) ဆိုသည်မှာတရုတ်စကား မဟုတ်သော တရုတ်-တိဗက် မိသားစုဝင်ဘာသာစကား အုပ်စု ဖြစ်ပြီးအမျိုးကွဲပေါင်း ၄၀၀ ကျော်ကို အရှေ့တောင် အာရှ ကုန်းမြေမြင့်များ နှင့် မြန်မာနိုင်ငံရှိ မြေပြန့်ဒေသများတွင် ပြောဆိုကြသည်။ ဤဘာသာစကား မိသားစုကြီးကို တရုတ်နွယ် ဘာသာစကားများအုပ်စု(Sinitic) နှင့် တိဘက်-ဗမာနွယ် ဘာသာစကားများအုပ်စု(Tibeto-Burman) ဟူ၍ ကိုင်းခွဲနှစ်မျိုးဖြင့် သတ်မှတ် ဖော်ပြလေ့ ရှိသော်လည်း တရုတ်နွယ် မဟုတ်သော ဘာသာစကားများ၏ မူလအစနှင့် ပတ်သက်၍ ရှင်းလင်းတင်ပြထားခြင်း လုံးဝမရှိသေးသလို ဤသို့တရုတ်အုပ်စုနှင့်ခွဲခြားဖော်ပြခြင်းကို လက်မခံသော သုတေသနပညာရှင် ဦးရေမှာလည်း ပိုမိုများပြားလာသည်။ O3 (O2a2b1a1) DNA သည် တရုတ်-တိဗက်ဘာသာပြောသူများ၏ အဖမျိုးရိုးဗီဇတွင်တွေ့ရှိရသည့် အများဆုံး haplogroup ဖြစ်ပြီး မူလရွှေ့ပြောင်းသွားလာမှုအခြေပြုမြေပုံတွင်လည်း အဓိကအခန်းကဏ္ဍတွင်ရှိသည်။

မျိုးရိုးဗီဇနှင့် စတင်ရာဒေသ

တိဗက်–ဗမာလူမျိုးများသည် တရုတ်–တိဗက် ဘာသာမိသားစု၏ အဓိက အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုဖြစ်ပြီး၊ ဤအဖွဲ့အစည်းတွင် မြန်မာ(ဗမာ)၊ တိဗက်၊ နာဂ၊ လီဆူ၊ ကချင်၊ ချင်း နှင့် တခြား တိဗက်-ဗမာ ဘာသာပြောလူမျိုးများ ပါဝင်သည်။

သမိုင်းနှင့် ဘာသာဗေဒအခြေခံသုတေသနများအရ တိဗက်–ဗမာလူမျိုးများ၏ မူရင်းစတင်ရာဒေသကို တရုတ်နိုင်ငံတောင်ပိုင်း (ယူနန်ပြည်နယ်၊ စီချွမ်ပြည်နယ်) နှင့် တိဘက်မြောက်ပိုင်း၊ ဟိမဝန္တာတောင်တန်းဒေသများတွင် ရှာဖွေတွေ့ရှိနိုင်ကြောင်း အများအားဖြင့် ယူဆနိုင်သည်။^[၁] ထိုဒေသမှတဆင့် အဆင့်ဆင့်ခွဲဖြာထွက်လာပြီး ယနေ့ခေတ် မြန်မာနိုင်ငံ၊တရုတ်နိုင်ငံ၊အိန္ဒိယအရှေ့မြောက်ပိုင်း ဒေသ အထိပြန့်နှံ့ လာခဲ့သည်ဟု ယူဆရသည်။

Hypothesised homeland and dispersal according to Sagart et al. (2019)[၂] Hypothesised homeland and dispersal according to van Driem (2005)[၃] Hypothesised homeland and dispersal according to Blench (2009)[၄][၅]

ပုံမှန်အားဖြင့် တိဗက်–ဗမာလူမျိုးများတွင် အချို့ Haplogroup များ ထင်ရှားစွာ တွေ့ရသည်။ဖခင်ဘက်မှမျိုးရိုးလိုင်းတွင်အဓိကတွေ့ရသော Haplogroup O-M175 သည် အရှေ့အာရှလူမျိုးအများစုတွင် တွေ့ရသည့် Haplogroup ဖြစ်ပြီး၊ တိဗက်–ဗမာလူမျိုးများတွင်လည်း အများဆုံး ရှိနေသည်။^[၆] Haplogroup D-M174 သည် တိဘက်လူမျိုးများ နှင့် တောင်ပိုင်း တိဗက်–ဗမာအစုများတွင် သီးခြားထင်ရှားသည်။ ဤ Haplogroup သည် ဂျပန်တွင်လည်း တွေ့ရသဖြင့် သမိုင်းအရ အနက်ပါအရာများကို ညွှန်းနိုင်သည်။^[၇] Haplogroup N နှင့် Haplogroup C တို့သည် ရာခိုင်အနှုန်းအနည်းငယ်သာ တွေ့ရသော်လည်း တချို့ တိဗက်–ဗမာ အုပ်စုများတွင် သက်ဆိုင်မှုရှိကြောင်း သုတေသနများ ဖော်ပြထားသည်။

မိခင်မျိုးရိုးလိုင်းတွင် Haplogroup M နှင့် N ၏အခွဲများနှင့် အရှေ့အာရှနှင့် တောင်အာရှတို့၏ မူရင်းမိခင်မျိုးရိုး အနက်သက်ဆိုင်မှုများကို ဖော်ပြပေးသည်။၄င်းအပြင် Haplogroup A, G, D တိဘက်မြင့်တန်းနေထိုင်သူများတွင် တွေ့ရပြီး အအေးဒဏ်ဒေသသို့ လိုက်လျောညီထွေ ဖြစ်စေသည်ဟု ယူဆသည်။^[၈] တိဗက်–ဗမာလူမျိုးများ၏ မျိုးရိုးဗီဇပုံစံများသည် တိဘက်ကုန်းမြေမြင့်တွင် အလွန်ထင်ရှားသော အဆင့်မြင့်နေထိုင်နိုင်စွမ်းများ နှင့် ဆက်စပ်ပြီး ဥပမာအားဖြင့် EPAS1 မျိုးရိုးဗီဇ သည် သွေးတွင်းအောက်စီဂျင်ပမာဏ အနည်းငယ်ဖြင့်နေထိုင်နိုင်သည့် ဗီဇဖြစ်ပြီး တိဘက်လူမျိုးများတွင်သာ ထင်ရှားပါသည်။^[၉]

သဒ္ဒါအသုံးပြုပုံ

တိဗက်-ဗမာစကားများတွင် သဒ္ဒါပုံစံများသည် အခြား အာရှဘာသာများနှင့် နှိုင်းယှဉ်ကြည့်သော်လည်း ထူးခြားမှုရှိသည်။ အများအားဖြင့် SOV (ကတ္တား–ကံ–ကြိယာ) စာကြောင်းဖွဲ့စည်းပုံကို အသုံးပြုကြသည်။ဥပမာ “ငါသူ့ကိုပြောတယ်” ဟူသောစာကြောင်းတွင် “ငါ”သည် ကတ္တားဖြစ်ပြီး “သူ”သည်ကံဖြစ်သည် “ပြောတယ်၊ပြောသည်”သည် ကြိယာဖြစ်သည်။ ^[၁၀] ဥပမာ အားဖြင့်မြန်မာဘာသာစကားတွင် "ငါ သစ်သီး စားတယ်။"၊ တိဗက်ဘာသာတွင် "Nga za za yin" (ငါ သစ်သီး စားသည်) ။ နာဂဘာသာများတွင်လည်း သဘောတူပုံစံတူသည်။ မြန်မာ – "ငါ၏ စာအုပ်"။ တိဗက် – "Nga’i deb" (ငါ၏ စာအုပ်)။ ကချင် – "Nga ai kaw" (ငါ၏ စာအုပ်)။

တိဗက်-ဗမာ အုပ်စုဝင်များ

• တိဗက်အုပ်စု (Tibetic)
  • တိဗက် (Amdo, Kham, Ü-Tsang)
  • Dzongkha (ဘူတန်)
  • ဆစ်ခ်ကင်း, Sherpa(ရှဲပါ့)

• လိုလို-ဗမာအုပ်စု (Lolo-Burmese)
  • ဗမာနှင့် ဗမာနွယ်ဝင်များ၊အာချန်(မိုင်းသာ)၊လော်ဝေါ် or မရူ ( mainstream linguistics အရ Sal အုပ်စု)
  • လိုလို (ယီ), လီဆူ, နရှီး, အာခါ

• ကရင်အုပ်စု (Karenic)
  • စကောကရင်
  • ပိုးကရင်
  • ကယား (ကရင်နီ)
  • ပအိုဝ်း
  • ကယန်း

• Qiangic အုပ်စု
  • Qiang
  • Pumi
  • Muya
  • Ersu, etc. (စီချွမ်ကုန်းမြင့်)

• နာဂ-ကူကီး-ချင်း အုပ်စု
  • နာဂများ
  • ကူကီး, ဇိုမီး
  • ချင်း (တီးတိန်,ဟားခါး, etc.)
  • ကသည်း

• နုံ အုပ်စု (Nungish)
  • ရဝမ်
  • ထရုံ

• ဆယ်လ် အုပ်စု(Sal)
  • ဂျိန်းဖော (ကချင်)
  • ဇိုင်ဝါး (historical classification အရ လိုလို-ဗမာအုပ်စု)
  • လာချိဒ် (historical classification အရ လိုလို-ဗမာအုပ်စု)
  • Luish (သက်,ကတူး, Andro-Sengmai)

• Tani အုပ်စု
  • Galo
  • Apatani
  • Nyishi
  • အခြား Tani ဘာသာစကားများ (Arunachal Pradesh ပြည်နယ်)

• Bodic အုပ်စု
  • Tamang
  • Gurung
  • Magar
  • Thakali
  • Chepangic, Raji-Raute, Dura

• Kiranti အုပ်စု
  • Rai များ (Bantawa, Chamling, Kulung, etc.)
  • Limbu

• Newaric / Himalayish
  • Newar (Nepal Bhasa)
  • Baram

• အခြား သေးငယ်သော အုပ်စုများ
  • Dhimalic (Dhimal, Toto)
  • Lepcha
  • Dhambojiya

ဘာသာစကား၏ အမည်မှာ အဓိက စကားပြောသူများ ဖြစ်သည့် ၃၅ သန်းကျော်သော မြန်မာဘာသာစကား ပြောသူ နှင့် ၈ သန်းကျော်သော တိဗက်စကား ပြောသူများကို အစွဲပြု၍ မှည့်ခေါ်ထားသည်။ ထို တိဘက်-ဗမာအနွယ်ဝင် ယီ(လိုလို) ဘာသာစကားပြောသူအရေအတွက် ၁၀သန်းခန့် ရှိသည်။ တရုတ်ပြည်တောင်ပိုင်းတွင် နေထိုင်ကြသည်။ အခြားဘာသာစကားများမှာ လူနည်းစု အဖွဲ့အစည်းများမှ အသုံးပြုကြသည်။ တိဘက်- မြန်မာစကား ဘာသာစကားအုပ်စုတွင် ပြောဆိုသူအရေအတွက်သည် ၆၁သန်းနီးပါးရှိ၍ ဗမာဘာသာသည် ထိုအရေအတွက်၏ ၅၀%ကျော်ရှိသည်။