Alkaloïde

Alkaloïden (van het Arabische al qualja, as van planten en het Griekse -oides, gelijkend) vormen een natuurlijke groep stikstof bevattende, meestal basisch reagerende stoffen. Het zijn vaak werkzame stoffen die met name in het plantenrijk voorkomen, en wel in planten die dikwijls als giftig aangeduid worden. In zeldzame gevallen komen alkaloïden ook in andere organismen zoals bacteriën, schimmels en dieren (met name padden) voor.

Alkaloïden zijn natuurproducten en worden tot de secundaire plantenstoffen gerekend. Voor de plant hebben alkaloïden vermoedelijk een vraatwerende functie.

Alkaloïden hebben vaak een sterke fysiologische of farmacologische werking op het dierlijke en menselijke lichaam, vooral omdat ze primair op het centraal zenuwstelsel inwerken. Veel alkaloïden hebben neuroactieve en psychoactieve eigenschappen en sommigen worden als genotmiddel of entheogeen gebruikt.

Een aantal alkaloïden heeft als geneesmiddel een belangrijke rol in de geneeskunde verworven. Het gaat dan om krachtige farmacologische stoffen als atropine, cafeïne, morfine, codeïne, cocaïne, neostigmine, kinine, pilocarpine, pseudo-efedrine en vincristine.

In het algemeen hebben alkaloïden een ingewikkelde chemische (heterocyclische) structuurformule. De één of meerdere stikstofatomen in de moleculaire structuur bepalen het basische karakter van de stof. De biosynthese vindt plaats uit (eveneens stikstofhoudende) aminozuren, zoals tryptofaan, fenylalanine, tyrosine, glutamine en lysine. Als dat niet het geval is, worden ze pseudoalkaloïden genoemd. Voorbeelden van deze laatste groep zijn cafeïne en theobromine.