Geschiedenis van Azerbeidzjan

De geschiedenis van Azerbeidzjan is een lange en onstuimige. In de loop der eeuwen is Azerbeidzjan door tientallen verschillende culturen bezet geweest, waaronder de Perzen, Romeinen, Armeniërs, Grieken, Arabieren, Mongolen, Turken, Britten en Russen.

Kaart van Kaukasisch Albanië in 387, de voorloper van Azerbeidzjan

De eerste staat in het gebied van de huidige republiek Azerbeidzjan was Mannae in de 9e eeuw voor Christus en het duurde tot 616 v.Chr. vooraleer het door de Meden veroverd werd.

Etymologie

De naam van Azerbeidzjan (oude vorm Atropatene) zou zijn afgeleid van Atropates (satraap),^[1][2][3][4] een Medische satraap (gouverneur) die heerste over Atropatene in Iraans Azerbeidzjan (waaronder nu onder andere de noordelijke Iraanse provincies West- en Oost-Azerbeidzjan vallen). De naam Atropates is weer afgeleid uit het Oud-Perzisch en betekent "beschermd door vuur". Azerbeidzjan (of Azerbaycan) betekent letterlijk vertaald het land van de eeuwige vlammen. Dit verwijst naar plekken waar gas uit het gesteente ontsnapt en spontaan ontbrandt. Deze natuurlijke fakkels branden al eeuwen achtereen. Ook door de traditionele religie (het Zoroastrisme) verwijst het naar het land van de eeuwige vlammen. In het heilige boek van Zoroastrisme (Avesta) is Azerbeidzjan een heilig land. In hoofdstuk Frawardin Yasht staat: âterepâtahe ashaonô fravashîm ýazamaide, wat letterlijk vertaalt uit Avestisch als "wij bidden de Fravashi aan van de heilige Atare-pata".^[5] Het gebied van de huidige republiek zou in de moderne geschiedenis de naam Azerbeidzjan krijgen.

Geschiedenis

Klassieke periode

Zie Kaukasisch Albanië en Atropatene voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Azerbeidzjan zou oorspronkelijk bewoond zijn geweest door Kaukasische Albanezen. Tot de eerste invallers behoren de Scythen in de 9e eeuw v.Chr.. Vervolgens heersten de Meden over de gebieden ten zuiden van de Aras. De Meden werden verslagen door de Achaemeniden rond 550 v.Chr., die het zoroastrisme verspreidden in het zuiden. In 330 v.Chr. versloeg Alexander de Grote de Achaemeniden, maar de Medische satraap Atropates mocht aanblijven als heerser. Nadat het rijk van de Griekse Seleuciden (die de gebieden in de Kaukasus erfden), verzwakte en hun invloed over Kaukasisch Albanië kwijtraakte, verkreeg het Koninkrijk Armenië de macht over delen hiervan tussen 190 v.Chr. en 387 n. Chr.^[6] In de eerste eeuw v.Chr. stichtten Kaukasische Albanezen een eigen koninkrijk, alvorens de Sassaniden er een vazalstaat van maakten in 252. In de 4e eeuw nam koning Urnayr officieel het christendom aan als staatsgodsdienst, hetgeen het tot de 8e eeuw zou blijven.^[7][8] De Sassanidische overheersing eindigde met hun nederlaag tegen de islamitische Arabieren in 642.

Middeleeuwse periode

De Omajjidische Arabieren versloegen de Sassaniden en Byzantijnen en nadat ze de christelijke opstand onder leiding van Javanshir hadden neergeslagen in 667, maakten ze een vazalstaat van Kaukasisch Albanië. Tussen de 9e en 10e eeuw begonnen Arabische schrijvers het gebied tussen de rivieren Koera en Aras aan te duiden als Arran. Vanuit Basra en Koefa kwamen in die tijd rijke Arabieren naar het gebied en pikten het land in van de gevluchte inheemse bevolking, waarop ze een elite begonnen te vormen van landeigenaren.^[9] Toen kleine groepen Arabieren naar de steden Tabriz en Maragha van Iraans Azerbeidzjan trokken en de islam steeds verder door werd gevoerd, groeide het verzet en er brak aldaar een grote opstand uit tussen 816 en 837 onder leiding van de lokale zoroastriër Babak. Afgezien van enkele gebieden waar het verzet nog lang bleef doorgaan, ging het merendeel van de bevolking toch over op de islam.

Nadat het rijk van de Abbasiden zijn invloed verloor, volgden andere islamitische clans die Azerbeidzjan gingen bewonen of overheersen, zoals de Sallariden, Sajiden, Sjaddadiden, Rawadiden en Boejiden. In het midden van de 11e eeuw werden de Arabieren verdreven door de Centraal-Aziatische Seltsjoeken, die het grootste deel van Zuidwest-Azië beheersten. Voor hun komst stroomden echter reeds nomadische Oguzen het land binnen. De eerste Oguzische dynastie in het gebied waren de Ghaznaviden, die het gebied dat nu Azerbeidzjan wordt genoemd bezetten in 1030. Hiermee zette de turkificatie van Azerbeidzjan in, daar hiermee de West-Oguzische Turkse taal de eerdere Iraanse en Kaukasische talen begon te vervangen.^[10]

De Seltsjoeken beheersten hun gebieden door atabeis (Turks: atabegs), die in de praktijk vazallen vormden van de Seltsjoekse sultans en soms zelf de facto heersers vormden over hun gebieden. Onder de Seltsjoeken volgde een opbloei van de Perzische literatuur door toedoen van lokale dichters als Nizami Ganjavi en Khaqani Sjirvani. De daaropvolgende dynastie van de Mongoolse Jalayiriden duurde slechts kort en viel ten prooi aan de verwoestende veldtochten van Timoer Lenk. De heersende lokale dynastie van de Sjirvansjah werd aangesteld als vazal van Timoers rijk en hielp hem in zijn strijd tegen de leider van de Gouden Horde, Tochtamysj. Na de dood van Timoer ontstonden er twee rivaliserende staten; Kara Koyunlu (het rijk van de zwarte hamel) en Ak Koyunlu (het rijk van de witte hamel), waarbij sultan Oezoen Hasan van Ak Koyunlu globaal het gebied van Azerbeidzjan bestuurde. De lokale heersers van de Sjirvansjah-dynastie wisten als lokale heersers en vazallen tussen 861 en 1539 hun autonomie grotendeels te behouden.

Safawidische periode en inlijving bij het Russische Rijk

De Safawiden, die in de 16e eeuw aan de macht kwamen, vervolgden de Sjirvansjahs en legden het sjiisme op aan de soennitische bevolking en streed tegen het soennitische Ottomaanse Rijk. Na de val van de Safawiden rond 1722 ontstonden verschillende kleine kanaten in het gebied dat nu Azerbeidzjan wordt genoemd. Deze kanaten verkeerden voortdurend in staat van oorlog met elkaar en konden zo geen vuist maken tegen omringende mogendheden. Het Russische Rijk, dat door de Kaukasusoorlog zijn invloedssfeer steeds verder over de Kaukasus verspreidde, bereikte daarop ook het Azerbeidzjaanse gebied. Aan de andere zijde verkreeg Nadir Sjah, soms met hulp van de Russen steeds meer macht en wist de Ottomanen terug te dringen uit de Kaukasus. Na de regeringsperiode van zijn zoon Karim Khan, kwam de dynastie van de Kadjaren in 1779 aan de macht.^[11] De Russische tsaren loerden echter op de Perzische bezittingen in de Kaukasus, hetgeen aanleiding gaf tot de Russisch-Iraanse Oorlogen, die uitmondden in het Verdrag van Golestan (1813) en het Verdrag van Torkamanchai (1828). Bij het laatste verdrag werd Perzië gedwongen om het Kaukasische deel van het rijk (het Erivankanaat, Nachitsjevankanaat en de overgebleven delen van het Talysjkanaat) op te geven en kwam Azerbeidzjan in handen van de Russen.^[12] De zuidelijke grens werd vastgesteld als lopend langs de Arasrivier.

Onder Russisch bestuur

De Russen bestuurden het gebied oorspronkelijk vanuit verschillende militaire districten, maar in 1846 werd het gouvernement Sjemacha ingesteld met Sjemacha als bestuurlijk centrum. Na een verwoestende aardbeving in 1859, waarbij de stad zwaar getroffen werd, verplaatsten de Russen hun machtsbasis naar Bakoe (waar het tot op heden is gebleven) en hernoemden het gouvernement naar gouvernement Bakoe.

Onafhankelijk Azerbeidzjan (1918-1920)

Zie Democratische Republiek Azerbeidzjan voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Mammed Amin Rasulzade was een van de leiders van Democratische Republiek Azerbeidzjan in 1918 en wordt gezien als de nationale leider van Azerbeidzjan.

Nadat het Russische Rijk instortte als gevolg van de Russische Revolutie en de Russische Burgeroorlog uitbrak, richtte Azerbeidzjan samen met Armenië en Georgië de mensjewistische Transkaukasische Democratische Federatieve Republiek op in april 1918, maar reeds in mei van dat jaar viel deze uiteen en verklaarde Azerbeidzjan zich onafhankelijk als de Democratische Republiek Azerbeidzjan (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti) als eerste seculiere moslimstaat ter wereld (een parlementaire republiek). De republiek had echter geen grote militaire middelen om de oprukkende bolsjewieken tegen te houden en na 23 maanden viel het Elfde Rode Leger in april 1920 het gebied binnen en veroverde het.

Sovjetrepubliek (1920-1991)

Op 28 april 1920 werd in Bakoe de communistische Azerbeidzjaanse Socialistische Sovjetrepubliek opgericht. In 1922 werd het Azerbeidzjaanse gebied echter opnieuw samengebracht met de Armeense en Georgische gebieden in de Transkaukasische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, die onderdeel werd van de in dat jaar ingestelde Sovjet-Unie. Na 14 jaar werd deze Sovjetrepubliek in 1936 echter weer opgesplitst en werd de Azerbeidzjaanse Socialistische Sovjetrepubliek opnieuw ingesteld als een van de 12 Sovjetrepublieken (na 1945 werden dit er 15).

In de jaren 40, tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog vormden de olievelden rond Bakoe een belangrijke hulpbron voor de strijdende partijen aan het oostfront. Om de olievelden van de Kaukasus en Bakoe in handen te krijgen werd door Adolf Hitler Operatie Edelweiss opgezet, maar bij Mozdok in de Noordelijke Kaukasus staakte de opmars. Door de verloren Slag om Stalingrad verloren de Duitsers ook de Slag om de Kaukasus en moesten zich weer terugtrekken. Pogingen van de Duitsers om gevluchte Azerbeidzjaanse politieke figuren als Mammed Amin Rasulzade samen te brengen met Azerbeidzjaanse krijgsgevangenen in Berlijn om zo hun medewerking te verkrijgen liepen ook op niks uit. In 1941 had de Sovjet-Unie samen met de Britten de Anglo-Sovjetinvasie van Iran uitgevoerd om de Duitsgezinde Reza Sjah te verdrijven en de olievelden veilig te stellen. Na de oorlog werd met hulp van de Sovjet-Unie het Volksbestuur van Azerbeidzjan ingesteld in Iraans Azerbeidzjan, dat echter al in 1946 weer werd ingenomen door Iran, nadat de Sovjet-Unie haar steun had opgezegd onder druk van de Verenigde Staten, die toen steeds invloedrijker in Iran werden. De Azerbeidzjaanse leider Jafar Pisjevari van het volksbestuur, die toch al niet werd vertrouwd door Stalin, stierf al snel daarop onder verdachte omstandigheden.

Na de dood van Stalin en de destalinisatie werd vanaf de jaren 50 de industrialisatie en de urbanisatie steeds verder doorgezet. Maar het atheïsme werd ook steeds verder doorgezet met anti-islamistisch beleid. Ook de russificatie kwam steeds sterker tot uiting onder het mom van de "Sovjetnatie"vorming. Vanaf de jaren 60 verdween de dominantie van de Azerbeidzjaanse olie door kolossale nieuwe vondsten in onder andere West-Siberië en kwam de economie van de Sovjetrepubliek, die voor een groot deel hierop dreef, steeds meer onder druk te staan. Na de Tadzjiekse SSR kende de Azerbeidzjaanse SSR de laagste groei van alle Sovjetrepublieken.

Een ander probleem vormde het opkomende nationalisme. Etnische spanningen tussen met name Azerbeidzjanen en Armenen kwamen steeds vaker voor, maar geweld werd onderdrukt. Om de groeiende structurele crisis het hoofd te bieden, stelden de Sovjets in 1969 Heydər Əliyev aan als eerste secretaris van de Communistische Partij van Azerbeidzjan. Əliyev, die het gebied meer dan 30 jaar zou besturen en een eigen clan instelde in 2003, door zijn zoon İlham Əliyev op de troon te zetten, wist een tijdlang de economie uit het slop te trekken door alternatieve sectoren zoals de gas, katoen, staal, ijzererts, cement, textiel, machine en chemische industrie te promoten, om zo de afhankelijkheid van olie te verminderen. Ook beperkte hij de Russische invloed door de leden van zijn regering grotendeels te vervangen door Azerbeidzjanen. Hij wist ook carrière te maken binnen het communistische stelsel en in 1982 betrad hij de hoogste positie die ooit door een moslim in de Sovjet-Unie was bekleed, door lid te worden van het Politbureau in Moskou. In 1987, bij de aanvang van de perestrojka, moest hij echter onder druk van Michail Gorbatsjov aftreden, omdat hij diens hervormingen tegenwerkte. In 1988 brak het Karabach-conflict uit (zie verder), die leidde tot een grondoorlog met Armenië in 1991.

De roep om onafhankelijkheid werd eind jaren 80 steeds groter. In 1989 ontstond de politieke partij Volksfront van Azerbeidzjan als tegenwicht tegen de communistische partij. Deze partij viel echter al snel uiteen in een gematigde en een conservatief-islamitische tak. Op 20 januari 1990 vond Zwarte januari plaats in Bakoe, waarbij het Sovjetleger, dat bestond uit 26.000 troepen en gepantserde voertuigen, de hoofdstad Bakoe bestormde.^[13] In de loop van Zwarte Januari, vielen Russische troepen de demonstranten aan en schoten in de menigte. De schietpartij duurde drie dagen. De noodtoestand, die was opgeroepen door Michail Gorbatsjov, duurde vier maanden. Volgens officiële bronnen kwamen 137 mensen om het leven (volgens de onofficiële bronnen 300 of meer)^[14]. Deze datum wordt in Azerbeidzjan gezien als de geboortedag van de onafhankelijkheid.