Top Qs
Tijdlijn
Chat
Perspectief

Hongaarse naamvallen en uitgangen

Grammaticale functie van Hongaarse naamvallen en uitgangen Van Wikipedia, de vrije encyclopedie

Remove ads

Hongaarse naamvallen en uitgangen (achtervoegsels of suffixen) geven in de meeste gevallen de grammaticale functie van een woord in een zin aan. De verschillende uitgangen kunnen in veel gevallen achter elkaar worden "geplakt", vandaar dat Hongaars een agglutinatieve taal wordt genoemd. Woorden kunnen daardoor lang worden. Het Hongaars heeft een twintigtal naamvallen.

Er zijn twee categorieën van uitgangen te onderscheiden: de verbuigingsuitgangen en de afleidingsuitgangen.

De verbuigingsuitgangen hebben een functie bij de vorming van naamvallen, de lokaalsuffixen (naamvalachtige uitgangen voor plaats en richting), de vorming van meervouden, en de bezitsaanduidingen.
De afleidingsuitgangen spelen een rol bij de woordvorming, waarbij bijvoorbeeld werkwoorden omgevormd worden tot naamwoorden of naamwoorden tot werkwoorden.
Remove ads

Verbuiging

Samenvatten
Perspectief

De verbuigingsuitgangen worden geplaatst achter naamwoorden, zoals zelfstandige naamwoorden en zelfstandig gebruikte naamwoorden. Er zijn uitgangen voor de naamvallen[1]

Voorbeelden van uitgangen zijn die voor het meewerkend voorwerp, voor het lijdend voorwerp en de multiplicatief:

  • De uitgang voor het meewerkend voorwerp, de (3de naamval of datief): -nak/-nek = aan, voor.
    Voorbeelden: A napnak = Aan/Voor de zon, A kertnek = Aan/Voor de tuin, A bőröndnek = Aan/Voor de koffer
  • De uitgang voor het lijdend voorwerp, de (4de naamval of accusatief): -ot/-et/-öt, of bij verlagende stammen: -at/-et, of bij overige woorden eindigend op een klinker of op een bepaalde medeklinker: -t
    Voorbeelden: Napot = Dag, zon, Kertet = Tuin, Bőröndöt = Koffer; Barátot = Vriend
  • De multiplicatief: -szor/-szer/-ször = maal, keer wordt geplaatst achter telwoorden.
    Voorbeelden: Hányszor? = Hoeveel keer? Hoe vaak?, Nyolcszor = Achtmaal, Kétszer = Tweemaal, Ötször = Vijfmaal

De "lokaalsuffixen" vormen een grote groep naamvallen, die betrekking hebben op plaats en richting. Hiertoe behoren onder andere:

  • de inessief: -ban/-ben = in.
    Voorbeelden: A házban = In het huis, Debrecenben = In Debrecen
  • de elatief: -ból,-ből = uit.
    Voorbeelden: A házból = Het huis uit, Debrecenből = Debrecen uit
  • de superessief: -on/-en/-ön, of -n (bij woorden eindigend op een klinker) = op.
    Voorbeelden: Az asztalon = Op de tafel, A széken = Op de stoel, A földön = Op de grond, Budapesten = In Boedapest
  • de terminatief: -ig = tot (voor zowel plaats als tijd).
    Voorbeelden: Budapestig = Tot Boedapest, ötig = Tot vijf (uur).
Remove ads

Meervoud

Het meervoud van onder andere het zelfstandig naamwoord worden gevormd met uitgangen.[2][3] Deze zijn standaard: -ok/-ek/-ök, waarbij de uitgang zoals gebruikelijk wordt gekozen volgens de regels van de klinkerharmonie. Als het woord, waarachter de uitgang wordt geplaatst, eindigt op een klinker, dan vervalt bij de meervoudsuitgang de instabiele beginklinker. Verder wordt de instabiele beginklinker beïnvloed door het woord, waarachter de uitgang wordt geplaatst. Als het woord "verlagend" is, dan ontrondt de beginklinker. De keuze van de uitgang is dan niet -ok/-ek/-ök, maar wordt dan: -ak/-ek. Bijvoeglijke naamwoorden zijn vrijwel alle verlagend.

Voorbeelden standaard meervouden: (napok = dagen; kertek = tuinen; bőröndök = koffers; barátok = vrienden).
Voorbeelden meervouden achter een klinker: autók, leckék = lessen, fésűk = kammen.
Voorbeelden meervouden bij een verlagende stam: orrak = neuzen, fülek = oren
Voorbeelden meervouden bij bijvoeglijke naamwoorden: a pirosak = de rode (mv.); a zöldek = de groene (mv.)
Remove ads

Bezit

Meer informatie uitgang of suffix, standaardvorm ...

Bezitsuitgangen (possessiefsuffixen)[4][5] worden gebruikt om de persoon van de bezitter aan te geven. Ook is er onderscheid tussen de uitgangen voor enkelvoudig en voor meervoudig bezit.

Voorbeelden enkelvoudig bezit: napom = mijn dag; bőröndöd = jouw koffer
Voorbeelden meervoudig bezit: kertjeim = mijn tuinen; barátaid = jouw vrienden

Werkwoordvervoeging

Samenvatten
Perspectief

Bij de vervoeging van werkwoorden worden achter de stam van het werkwoord uitgangen gebruikt. Bij de verschillende tijden en wijzen worden nog "tekens" geplaatst voor de uitgangen. De uitgangen zijn gewoonlijk afhankelijk van de klinkerharmonie en van de laatste letter van de werkwoordstam. Bezitsuitgangen en persoonsuitgangen lijken voor een deel sterk op elkaar. Bij de vervoeging van werkwoorden[6][7] worden uitgangen gebruikt die volgende zaken kunnen weergeven:

  1. de persoon en het getal (dit deel van de uitgang staat achteraan)
  2. wijze en de tijd. De tegenwoordige tijd van de aantonende wijs heeft geen eigen teken. De verleden tijd en de andere wijzen hebben een teken, dat staat achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang.
  3. de bepaaldheid van het lijdend voorwerp: de onbepaalde en de bepaalde vervoeging hebben ieder hun eigen uitgangen.

De "tekens" worden niet tot de uitgangen gerekend, maar gaan er wel mee samen:

  1. teken voor de verleden tijd: -t-,-ott-/-ett-/-ött- achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang
  2. teken voor de voorwaardelijke wijs: -ná-/-né- achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang
  3. teken voor de aansporende of gebiedende wijs: -j- achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang
Remove ads

Woordvorming

Ook voor de woordvorming worden uitgangen gebruikt.[8], zoals bij de vorming van bijwoorden, zelfstandig naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden.

Voorbeeld van vorming van een bijwoord:

l = wel, goed; magyarul = Hongaars, op z'n Hongaars; görögül = Grieks, op z'n Grieks

Voorbeeld van vorming van een zelfstandig naamwoord:

barátság = vriendschap; segítség = hulp; borász = wijnbouwer, oenoloog; ismeretlenség = onbekendheid

Voorbeeld van vorming van een bijvoeglijk naamwoord:

barátos = vriendelijk; ismeretlen = onbekend, debreceni = van Debrecen

Er zijn nog veel andere vormen van woordvorming.

Remove ads

Volgorde van de uitgangen

Samenvatten
Perspectief

De Hongaarse uitgangen kunnen in een bepaalde volgorde achter de woordstam van naamwoorden geplaatst worden. In verband met de plaatsing achter de absolute stam kunnen de uitgangen en naamvallen onderscheiden worden in twee groepen.[9] De uitgangen van groep 1 worden geplaatst vóór die van groep 2. De uitgangen van groep 2 kunnen ook direct achter de absolute stam worden geplaatst.

Meer informatie stam van het naamwoord, volgorde van plaatsing van uitgangen: ...

Een stam van een naamwoord heet alternerend (niet stabiel) als deze verandert onder invloed van een uitgang. Een stam heet verlagend als de stam invloed heeft op de standaardvormen van de uitgang. Alternerende stammen zijn vaak ook verlagend.

Remove ads

Uitgangen en naamvallen

Samenvatten
Perspectief
Meer informatie Naamval:, Uitgang bij stamtypen: ...

Groepen

De uitgangen[10] worden gebruikt in het geval van

  1. syntactische naamvallen (nominatief, datief en accusatief)
  2. lokaalsuffixen: uitgangen voor plaats en richting (ablatief, adessief, allatief, delatief, elatief, illatief, inessief, sublatief en superessief)
  3. uitgangen voor modaliteit

Toepassing

Naamvalsuitgangen worden onder andere toegepast bij:

  1. zelfstandig naamwoorden
  2. zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden
    Voorbeeld: a piros = de rode, a pirosban = in de rode, a pirosat kérem = ik wil de rode
  3. zelfstandig gebruikte telwoorden
    Voorbeeld: hármas = nummer drie, a hármast kérem = ik wil de nummer drie;
    Voorbeeld: több = meer, többet nem iszom = meer drink ik niet
  4. voornaamwoorden, als:
    • sommige persoonlijke voornaamwoorden
      Voorbeeld: Ön = U, Önnek = aan/voor U; Maga = U, Magával = met U
      Afwijkingen: én = ik, nekem = aan/voor mij; veled = met jou
    • vraagwoorden
      Voorbeelden: mi = wat, miben = waarin; ki = wie, kivel = met wie; melyik = welke, melyiket = welke accusatief
    • betrekkelijk voornaamwoorden[11]
      Voorbeelden: ami = wat, amiben = waarin; aki = wie, akivel = met wie; amelyik = welke, amelyiket = welke accusatief
    • aanwijzend voornaamwoorden
      Voorbeelden: ez = dit/deze, az = dat/die, ezek = deze (meervoudsuitgang), ezzel = met deze (enkelvoud), ezekkel = met deze (meervoud)

Keuze

De te kiezen juiste vorm van de uitgang hangt af van de stam, de uitgang en de klinkers (in verband met de klinkerharmie).

  • Stam: het type van de stam, waarachter de uitgang wordt geplaatst
    • standaard, of
    • eindigend op een klinker, of
    • verlagend
  • Uitgang: het type uitgang
    • aantal mogelijke vormen (1-harmonisch, 2-harmonisch, 3-harmonisch)
    • veranderlijkheid
    • beginnend met een instabiele klinker, of
    • beginnend met een assimilerende v-,
  • Klinkerharmonie: de regels van de klinkerharmonie.

Klinkerharmonie

Op grond van het gedrag bij klinkerharmonie zijn er zijn drie typen uitgangen te onderscheiden:

  1. drie harmoniserende uitgangen, zoals -hoz/-hez/-höz (bij), -szor/-szer/-ször (maal) of -ok/-ek/-ök (meervoud),
  2. twee harmoniserende uitgangen, zoals -nak/-nek (aan of voor) of -val/-vel (met)
  3. onveranderlijke uitgangen, zoals -kor (om), -ig (tot) of -ért (wegens)

Syntactische naamvallen

De syntactische naamvallen omvatten in het Hongaars:

De 2de naamval ontbreekt in het Hongaars. De functie daarvan worden overgenomen door de bezitsuitgangen.

De 3de naamval wordt aangegeven door -nak/-nek achter de stam te zetten; er zijn twee stabiele harmonische vormen.

Voor de uitgangen van de 4de naamval zijn er drie situaties:

  1. Bij niet-verlagende stammen die eindigen op een medeklinker wordt de accusatief aangegeven door de standaarduitgangen -ot/-et/-öt
    Voorbeelden zijn: napot = dag, zon, bőröndöt = koffer
  2. Bij een verlagende stam worden de beginklinkers van de uitgangen verlaagd tot -at/-et (bijvoorbeeld achter meervoudsuitgangen, bezitsuitgangen, zelfstandig gebruikt bijvoeglijke naamwoorden en achter veel zelfstandige naamwoorden; zie ook woordenboek)
    Voorbeelden zijn: fogat = tand, fület = oor
  3. De uitgang wordt -t (en vervalt dus de instabiele beginklinker)
    • bij de overige stammen, waarbij de stam eindigt op een klinker,
    • achter een niet-verlagende stam, eindigend op een klinker plus -sz, -z, -s, -zs, -j, -ly, -l, -r, -n, -ny, ssz, zz, ss, ll, rr, nn, nny, ns, nsz en nz.
    Voorbeelden zijn: kocsit = auto, fésűt = kam, kést = mes

De drie syntactische naamvallen (de nominatief, de datief en de accusatief) staan in onderstaande tabel. Ze worden veelal toegepast bij naamwoorden, zoals zelfstandige naamwoorden, aanwijzende en vragende voornaamwoorden. In onderstaande tabel staan ze in combinatie met enkele voornaamwoorden, omdat deze soms op speciale wijze worden gevormd.

Meer informatie 1ste naamval,nominatief, onderwerp(subject) ...

De vorm van de uitgangen voor het lijdend voorwerp zijn afhankelijk van de stam, waarachter ze geplaatst worden. Bij verlagende stammen zijn er slechts 2 vormen om uit te kiezen, en achter een klinker en achter bepaalde medeklinkers (van niet verlagende stammen) vervalt de beginklinker van de uitgang. Zie voor verdere toelichting hierboven.

Naamvallen voor plaats en richting

Uitgangen van plaats en richting (lokaalsuffixen) worden gebruikt in de plaats waar in het Nederlands bepaalde voorzetsels (in, op, bij, ...) staan. Ze kunnen systematisch worden ingedeeld in groepjes van drie, waarbij onderscheid is tussen:

  • de richting ernaartoe (antwoord op de vraag: hová? = waarheen?),
  • de aanduiding van plaats (antwoord op de vraag: hol? = waar?), en
  • de richting ervandaan (antwoord op de vraag: honnan? = waarvandaan?).

Plaats en richting-bepalende uitgangen komen voor een groot deel in hun betekenis overeen met de voorzetsels in het Nederlands. Ze komen voor in twee of drie harmonische vormen. Veelal geven deze uitgangen plaats of richting aan, maar in enkele gevallen gaan ze samen met bepaalde werkwoorden. De uitgangen worden geplaatst achter een eventuele bezitsuitgang of meervoudsuitgang

Voorbeeld: a házban in het huis; házamban in mijn huis; a házakból de huizen uit.

Een vollediger overzicht geeft onderstaande tabel, waarin met de antwoorden op de vragen hova?=waarheen?, hol?=waar? en honnan?=waarvandaan? de verschillende naamvallen zijn gegroepeerd:

Meer informatie "in", binnen, illatief- -ba/-be ...

Voor het aangeven van plaats of richting zijn er ook postposities of achterzetsels. Deze worden los achter het bijbehorende woord geplaatst en vertonen geen klinkerharmonie.

Voorbeelden: a ház mögött achter het huis, a kert előtt voor het tuin

De uitgangen, achtervoegsels en de achterzetsels kunnen onderling vaak gecombineerd worden tot zelfstandige eenheden.

Voorbeelden: benne in hem/er in, mögöttem achter mij, velünk = met ons.

Naamvallen voor tijd

Er zijn twee naamvallen die verband houden met de tijd:

  • De terminatief met de vorm -ig is niet-harmonisch. . Tot / tot aan (voor tijdstip of voor plaats) wordt aangegeven door -ig (terminatief) achter de stam te zetten. Deze uitgang is stabiel en er is dus geen klinkerharmonie.
    Voorbeelden: Meddig? = Tot wanneer? / Tot hoever?; Mettől meddig? = Van wanneer tot wanneer?; Négyig = Tot vier (uur); Budapestig = tot Boedapest
  • De temporalis met de vorm -kor is niet-harmonisch. Om (tijdstip) wordt aangegeven door -kor (temporalis) achter de stam te zetten. Deze uitgang is stabiel (er is geen klinkerharmonie).
    Voorbeelden: Mikor? = Wanneer?; Hány órakor? = Hoe laat?; Ötkor / Öt órakor = Om vijf / Om vijf uur; Gyermekkor = ten tijde van de kinderleeftijd.
  • De distributief-temporalis met de vormen -onta/-ente/-önte en na een klinker -nta/-nte heeft drie of twee harmonische vormen. Deze is vergelijkbaar met de distributief, maar heeft alleen betrekking op de tijd.
    Voorbeeld: naponta = dagelijks, évente = jaarlijks, csütörtökente = donderdags, elke donderdag.
Meer informatie naamvallen terminatief, temporalis en distributief-temporalis, "tot"(tijdstip of plaats) ...

Naamvallen voor instrument, doel en resultaat

Er zijn drie naamvallen die verband houden met instrument, doel en resultaat: de causalis-finalis, de instrumentalis en de translatief.

  • De causalis-finalis voor wegens, om met de uitgang -ért is niet-harmonisch, en veroorzaakt ook geen wijzigingen in de stam, waarachter deze wordt geplaatst.
  • De instrumentalis voor met, samen met wordt aangegeven door -val/-vel achter de stam te zetten, waarbij de -v wordt aangepast aan de eind-medeklinker (twee harmonische vormen).
    Voorbeelden: a macskával met de kat, az ablakkal met het raam.
  • De translatief met de betekenis (veranderend) in/tot heeft de vormen -vá/-vé. De begin-v van de uitgang assimileert met de eindklinker van het woord waaraan de uitgang wordt toegevoegd, vergelijkbaar met -val/-vel.
Meer informatie voor instrument, doel en resultaat bij persoonlijk, aanwijzend en vragend voornaamwoord, "wegens", "om" ...

Restgroep naamvallen

De distributief -onként/-enként/-önként is vergelijkbaar met de distributief-temporalis, maar kan ook worden toegepast als het niet om de factor tijd gaat. De beginklinker vervalt als de stam eindigt op een klinker.

Voorbeeld: Darabonként adják el = Ze verkopen het per stuk.

De associatief -ostul/-estül/-östül heeft een instabiele beginklinker, die vervalt als de stam eindigt op een klinker. De betekenis is ongeveer: samen met (zijn eigen).

Voorbeeld: Kutyástul ment sétalni = Zij ging wandelen samen met haar (eigen) hond. Soms wordt de uitgang -val/-vel ook als "associatief" beschouwd.

De formalis en de essief hebben de betekenis "als", "in de hoedanigheid van".

Meer informatie iedere, herhaaldelijk, distributief ...
Remove ads

Hongaarse werkwoorden

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads