Kanaal Ieper-Ijzer

Het Kanaal Ieper-Ijzer of Ieperleekanaal is een Belgisch kanaal in de provincie West-Vlaanderen die de stad Ieper verbindt met de IJzer-stroom en daarin uitmondt ter hoogte van de Knokkebrug op de grens van Diksmuide, Houthulst en Lo-Reninge. Langs de linkerkanaaloever loopt enigszins parallel nog de (Oude) Ieperlee, een deels gekanaliseerde beek die ontspringt in het West-Vlaams Heuvelland en ter hoogte van Drie Grachten uitmondt in het kanaal Ieper-Ijzer.

IJzer met de monding van het Kanaal Ieper-Ijzer (links)

Kanaal Ieper-Ijzer
Lengte	15 km
Naar	IJzer
Het Kanaal Ieper-Ijzer kort voor de monding in de IJzer.
Portaal    Maritiem

Voorgeschiedenis

Iepere

Tot de tiende eeuw droeg het riviertje de naam Ypera, Ipre of Iepere. De populaire verklaring dat Iepere zou verwijzen naar de boomsoort iep is en dus rivier met iepen zou betekenen is etymologisch niet correct. Ieper is een voorhistorische, vermoedelijk Keltisch hydroniem (watertoponiem). Ieper komt van ip-ara, een samenvoeging van een Indo-Europese taalwortel *ip, uit ouder *ejap, dat ‘vuurkleurig’ of ‘rood’ betekent, en het achtervoegsel -ara, waarmee tal van riviernamen zijn gevormd en dat wellicht gewoon ‘water’ betekende. De Ieper is dus het vuurkleurige water.^[1]

De belangrijkste waterlopen die de Ieperlee voeden zijn de Bollaertbeek, de Kleine Kemmelbeek en de Zillebeek in het zuidoosten van Ieper. De Kleine Kemmelbeek ontspringt op de Kemmelberg en stroomt via de Dikkebusvijver en Kasteelbeek naar de Ieperlee ten zuidwesten van Ieper. De Bollaertbeek (met Haringbeek en Wijtschatebeek) nabij Voormezele ten zuiden van Ieper ontspringt ook op de Midden-West-Vlaamse Heuvelrug en verandert ter hoogte van het overstromingsgebied de Verdronken Weide van naam naar Ieperlee. Ter hoogte van het gehucht Drie Grachten mondt de Ieperlee uit in het kanaal Ieper-IJzer.^[2] Tot rond de 10de eeuw stroomde de rivier ten oosten van Diksmuide, via Oostende naar Brugge en zo rechtstreeks naar zee. Het krekengebied rond Oostende en het Zwin bij Brugge waren twee zeemondingen.^[3]

Ieperlee(t)

Vanaf de 11de eeuw ontstond, door kanalisering, de Ieperleet (leet betekent "aangelegd, aangepast", de eind-t viel later weg), op haar middenloop werd de rivier met de IJzer verbonden zodat er niet langer een directe verbinding naar zee was. Het kanaal werd van groot belang voor de middeleeuwse lakennijverheid van de stad Ieper. Omdat er hoogteverschil moest overwonnen worden, werden windassen aangelegd. Met deze windassen sleepte men boten langs een met vet ingesmeerd hellend vlak op en af: een overtoom.

De Ieperlee, gelegen aan de westelijke oever van het latere kanaal Ieper-Ijzer, had door een gebrek aan onderhoud eind 19de eeuw nog slechts een water(af)voerende functie en zag eruit als een brede gracht. Op dat moment was de breedte van de waterloop bij Ieper circa 2m en noordelijker 1,5m. Sindsdien is de Ieperlee (provinciaal nummer Y.7) een onbevaarbare waterloop van eerste categorie.^[4]De Ieperlee wordt beheerd door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), een agentschap van het Vlaams Gewest.

Kanaal Ieper-IJzer

Onder impuls van de economische revival in Vlaanderen tijdens de eerste helft van de 17de eeuw, werd tussen 1637 en 1642 onder andere het Kanaal Ieper-IJzer gegraven. Het nieuwe kanaal werd deels aangelegd tussen de 'oorspronkelijke' Ieperlee en de 'zilinc'. Delen van de 'zilinc', een kanaal dat in 1251 werd aangelegd, werden gedempt. Toch zijn nog enkele sporen van het oudere kanaal bewaard. In een akker ter hoogte van de sluis van Boezinge dorp, aan de rechterzijde van het Kanaal Ieper-IJzer, ligt een gracht die op de Vandermaelenkaart wordt aangeduid als ‘ancien canal’.^[5]

Het Kanaal Ieper-IJzer ten zuiden van het Sas van Boezinge is op de kabinetskaart de Ferraris (1771-1777) afgebeeld als een stuk breder en rechter dan het noordelijke deel, waar het hier en daar een flauwe bocht maakte. In plaats van de vier kleine overtomen (‘overdrachten’ in het Westvlaams), werd door ingenieur Bartelomeus de Buck in 1643 één grote schutssluis aangelegd bij Fort-St.Niklaas te Boezinge: het Sas van Boezinge. Dit sas was voor deze periode een indrukwekkend bouwwerk en zorgde ervoor dat een hoogteverschil van 6,72m kon worden overbrugd.

strategische linie

Op verschillende momenten in de tijd werd het kanaal (samen met de IJzer) gebruikt als 'natuurlijke' strategische linie tegen vijandelijke troepen. De ligging van de Ieperlee en het kanaal Ieper-IJzer in de grensstreek bij de Spaans-Franse conflicten zorgde er op het einde van de 16de eeuw (1583-1597) voor dat de waterweg ook als verdedigingslinie werd gebruikt bij de krijgshandelingen.^[6] Het kanaal werd dan ook voorzien van enkele forten op de westzijde. Naast het welbekende fort De Knocke zijn dat de forten Ter Hagen, Drie Grachten, bij de Hogebrugge, ’t Wit Huiseke, Ter Craye, Steenstrate (Steenstratebrugge?) en het Sint-Niklaasfort, ter hoogte van het latere Sas van Boezinge. Over de vorm van deze forten is weinig geweten. Waarschijnlijk waren ze vierkant, mogelijk met aarden wal en houten palissade, mogelijk met hoekbastions. Na het beleg van Oostende in 1601 verloren ze hun functie, rond 1604 werden ze genivelleerd.

In de stad Ieper werd eind 17de eeuw de waterloop overwelfd. In 1842 versaste men in Boezinge nog steeds 2.034 boten. In de Eerste Wereldoorlog lag het Ieperleekanaal in de frontzone tussen het IJzerfront en de Ieperboog. Het sas werd toen verwoest en later vervangen door twee sluizen.

Huidige situatie

Later was het Kanaal Ieper-Ijzer te klein geworden om nog economisch belang te hebben, en nu wordt het enkel door plezierboten en vissers gebruikt. Het kanaal Plassendale-Nieuwpoort loopt voor een deel in de historische bedding van de Ieperlee, net als een deel van het kanaal Brugge-Oostende. Het kanaal van Ieper naar de IJzer wordt in de volksmond en bij vissers nog steeds, zij het foutief, "de Ieperlee" genoemd. Twee sassen (het oude Sas van Boezinge en de nieuwe sluis in Boezinge-dorp) verdelen het kanaal in een boven- , midden- en benedenpand. Vanaf de kaai in Ieper tot aan de Knokkebrug in Merkem, waar het onderpand in open verbinding uitmondt in de IJzer, is het Kanaal 15 kilometer lang. In dit benedenpand monden de Ieperlee en de Martjesvaart (Sint-Jansbeek) uit in het gehucht Drie Grachten.^[7] Het Ieperleekanaal heeft een stroomgebied van 20.600 ha en loopt midden in de Zuid-Ijzer-polder.^[8] Sinds 1988 wordt het Kanaal beheerd door De Vlaamse Waterweg (afdeling Regio West), een agentschap van het Vlaams Gewest.^[9]