Kween

Een kween of kwee is een onvruchtbaar dier dat geslachtskenmerken van beide geslachten bezit. Kwenen komen voor bij hoefdieren als runderen, varkens, schapen en geiten.

Iedere kween is genetisch een vrouwelijk dier, waarbij in meer of mindere mate geslachtskenmerken van mannelijke dieren aanwezig zijn. Dergelijke afwijkingen ontstaan door geslachtsverandering tijdens de ontwikkeling in de baarmoeder. Deze verandering kan veroorzaakt worden tijdens een twee- of drielingdracht, waarbij beide geslachten aanwezig zijn. De hormonen van beide embryo's kunnen via het bloed het andere embryo bereiken. De geslachtshormonen afkomstig van het mannelijk embryo overheersen dan de hormonen van het vrouwelijke embryo. De vrouwelijke geslachtskenmerken blijven onvoltooid en de mannelijke geslachtskenmerken ontwikkelen zich onvolkomen.

Tot 1916 werd gedacht dat het eeneiige tweelingen betrof, dus monozygotische mannelijke dieren. Frank Rattray Lillie wist echter vast te stellen dat de tweeling weliswaar monochoriaal is, ze delen een placenta – wat veelal het geval is bij eeneiige tweelingen –, maar dat er voor elke embryo een eigen corpus luteum was. Het betrof dus twee zygotes en mede gezien de uitwendige vrouwelijke geslachtsorganen en de melkklieren van de kween stelde Lillie dat het een vrouwelijke zygote betrof. Dat verklaarde nog niet de mannelijke kenmerken, maar Lillie ontdekte dat dit optrad doordat de bloedvaten van de foetaal membranen van beide embryo's met elkaar verbonden waren. Als de bloedvaten niet voldoende verbonden waren, trad het niet op, wat voor Lillie de cruciale test was. Hij wees het effect toe aan de werking van hormonen, specifiek een mannelijk geslachtshormoon aangezien het alleen geslachtskenmerken betrof. Hij stelde dat de hormonen al in de vrouwelijke embryo aanwezige structuren remden of juist stimuleerden, wat later bekend zou worden als expressie.^[1]

In zijn werk over de kween maakte Lillie onderscheid in de geslachtsontwikkeling tussen geslachtsbepaling en geslachtsdifferentiatie. De geslachtsbepaling was daarbij beperkt tot het moment van bevruchting en wees hij toe aan de geslachtschromosomen. De geslachtsdifferentiatie wees hij toe aan de geslachtshormonen. Beiden speelden dus een gedeeltelijke rol in de geslachtsontwikkeling.^[2]

Net voor de publicatie van Lillie hadden Karl Ludwig Adam Keller en Julius Tandler dit ook ontdekt.^[3]

Runderen

Het gebeurt niet vaak dat runderen meer dan een kalf per keer krijgen. Maar als er een tweeling van verschillend geslacht wordt geboren, is er meer dan 90% kans dat het vrouwelijke dier een kween is.

Geiten

Tot het einde van de jaren 1970 was de eis dat melkgeiten ongehoornd moesten zijn. De ongehoornde geiten kregen echter veel bokken en kwenen. Ongeveer 15% van de geboren lammeren waren kwenen. Gehoornde geiten kregen vrijwel geen kwenen. Hieruit bleek dat er een samenhang is tussen het ontstaan van kwenen en het ontbreken van de hoornfactor. Sindsdien probeert men kwenen te voorkomen door erop te letten dat minstens een van de ouders in het bezit is van de hoornfactor.

Etymologie

Kween is een verouderd woord dat vrouw betekent. Het bestaat nog als het Engelse queen^[4] en als het Scandinavische kvinne, dat overigens waarschijnlijk dichter bij het Nedersaksische kwenne staat.

Of deze betekenissen bij hetzelfde woord horen, is echter onzeker.^[5]