Proces van Neurenberg

Dit artikel behandelt specifiek het Internationaal Militair Tribunaal ter berechting van 24 kopstukken van het nazi-regime; voor de overige processen van Neurenberg, onder andere tegen artsen, advocaten en industriëlen, zie Processen van Neurenberg.

Het Proces van Neurenberg, Neurenberg-tribunaal of Internationaal Militair Tribunaal is de naam voor een reeks in de Duitse stad Neurenberg gehouden processen ter berechting van 24 kopstukken van het nazi-regime in Duitsland, verdacht van het plegen van zware misdaden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Omdat het om meerdere processen ging wordt ook wel gesproken van de Neurenbergse processen, met als gedaagden onder andere ook hoge militaire officieren, industriëlen, advocaten en artsen.^[1] Hoewel toentertijd de juridische grondslag en de innovatieve manier van procesvoering bekritiseerd werd, zette het tribunaal uiteindelijk internationaal een nieuwe standaard.

Het Proces van Neurenberg: de beklaagdenbank

Internationaal strafrecht

Verdragen Geneefse Conventies Eerste Geneefse Conventie Tweede Geneefse Conventie Derde Geneefse Conventie Vierde Geneefse Conventie Eerste Aanvullend Protocol Tweede Aanvullend Protocol Haagse Conventies Verdrag (II) 1899 Landoorlogreglement Verdrag (II) 1907 Verenigde Naties Cultuurgoederenverdrag Genocideverdrag Handvest van de Verenigde Naties Statuut van Rome Verdrag inzake de rechten van het kind Misdrijven Genocide Misdrijf tegen de menselijkheid Misdrijf tegen de vrede Oorlogsmisdrijf Strafhoven en -tribunalen Bosnische oorlogsmisdadenkamer Cambodjatribunaal Internationaal Restmechanisme voor Straftribunalen Internationaal Strafhof Joegoslaviëtribunaal Kosovorechtbank Oost-Timortribunaal Regulation 64 panels Rwandatribunaal Speciaal Hof voor Sierra Leone Speciaal Tribunaal voor Libanon Processen Neurenberg, hoofdproces Neurenberg, IG Farben Neurenberg, overige Tokio Gerelateerde begrippen Rechtsgebieden Internationaal humanitair recht Internationaal recht Rechten van de mens Personen Cassese, Antonio Lemkin, Raphael Meron, Theodor Ponte, Carla del Shahabuddeen, Mohamed

Enkele gedaagden tijdens het proces.
Voorste rij v.l.n.r.: Göring, Hess, Von Ribbentrop en Keitel.
Tweede rij v.l.n.r.: Dönitz, Raeder, Von Schirach en Sauckel

Voorbereiding

In december 1942 brachten de leiders van Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, die gezamenlijk tegen het Duitse Rijk, het Koninkrijk Italië en Japan vochten, de eerste gezamenlijke verklaring uit waarin zij officieel melding maakten van de massamoord op het Europese Jodendom. Ze besloten degenen die verantwoordelijk waren voor het geweld tegen de burgerbevolking, op te sporen en te berechten.

De Russische leider Jozef Stalin stelde aanvankelijk de executie van 50.000 tot 100.000 Duitse stafofficieren voor. De Britse premier Winston Churchill stelde voor alle hooggeplaatste nazi's zonder proces te executeren, maar werd door Amerikaanse leiders ervan overtuigd dat een strafrechtelijk proces effectiever zou zijn. Onder meer omdat een strafrechtelijke procedure documentatie vereist van de misdaden waarvoor de gedaagden worden aangeklaagd en latere beschuldigingen zou voorkomen dat gedaagden zonder bewijs waren veroordeeld.^[1] De oorlogsmisdadigers zullen worden berecht in het land waar de gruweldaden zijn begaan en bij ontbreken van een geografische locatie, in een door de geallieerden nader te bepalen plaats. Rechtspleging zal plaatsvinden door een coöperatief rechtscollege van de ondertekenende geallieerde machten.^[2]

Het tribunaal werd ingesteld door de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Het juridische concept was nieuw, er was geen ander voorbeeld in de geschiedenis. Het rechtscollege kreeg de naam Internationaal Militair Tribunaal. De basisbeginselen werden vastgelegd in de Verklaring van Moskou (1943).^[2]

Critici hebben wel getracht de legitimiteit van het proces aan te vechten door aan te voeren dat door de geallieerde troepen bedreven misdaden niet vervolgd werden en door te stellen dat veroordeling van tevoren al vastgestaan zou hebben. Dit laatste wordt in belangrijke mate ontkracht doordat verschillende gedaagden vrijgesproken zijn en anderen tot relatief lichte straffen veroordeeld werden. Ook zou er bij met name Dönitz sprake zijn geweest van wraakneming omdat hij het de gallieerden met zijn U-Boten zo moeilijk had gemaakt. Juristen stelden dat het een juridische doodzonde is dat mensen vervolgd werden voor delicten die niet van tevoren strafbaar waren gesteld in het (inter)nationale recht,^[3] temeer daar ze handelden naar de wetten en bevelen van het geldend gezag, het zogenaamde legaliteitsbeginsel. Dit is verworpen met een beroep op hogere universele normen en waarden waar ook de daders bekend mee waren of bekend mee hadden moeten zijn. Tegenwoordig wordt het Tribunaal van Neurenberg algemeen beschouwd als belangrijk beginpunt van het internationaal strafrecht.

Het Proces van Neurenberg is wel het bekendste, maar niet het enige proces dat na de Tweede Wereldoorlog in Neurenberg gehouden werd. In Neurenberg werden ook andere processen gevoerd, niet voor het Internationale Militaire Tribunaal, maar voor Amerikaanse militaire rechtbanken. Deze vervolgprocessen vonden wel in dezelfde ruimte plaats; zie het artikel Processen van Neurenberg.

Het proces begon op 20 november 1945 en duurde tot 1 oktober 1946, toen het vonnis werd uitgesproken.

Rechters

De geallieerden hadden elk twee rechters (één rechter en één plaatsvervanger) aangewezen.

• Francis A. Biddle en John J. Parker voor de Verenigde Staten
• Iona T. Nikitsjenko en Aleksander F. Volchkov voor de Sovjet-Unie
• Sir Geoffrey Lawrence en Norman Birkett voor Groot-Brittannië
• Henri Donnedieu de Vabres en Robert Falco voor Frankrijk

Geoffrey Lawrence was de voorzitter van de rechtbank. Het hoofd van het team van aanklagers was een Amerikaan: Robert H. Jackson.

Misdaden

De verdachten stonden terecht volgens het Handvest van Neurenberg voor:

• samenzwering,
• misdrijven tegen de vrede,
• misdaden tegen de menselijkheid,
• oorlogsmisdrijven.

Het is van belang hierbij op te merken dat de rechters het verweer Befehl ist Befehl (bevel is bevel) ten principale hebben verworpen. Dit gebeurde voor het eerst in de rechtszaak tegen de Duitse generaal Anton Dostler.

Een ander verweer van de verdachten was, dat het legaliteitsbeginsel geschonden werd, omdat er geen wetten en verdragen waren die het voeren van een aanvalsoorlog strafbaar stelden. Ook dit verweer werd verworpen. Het Tribunaal beriep zich erop dat het legaliteitsbeginsel niet bedoeld was als beperking van de soevereiniteit van staten, maar dat het een algemeen beginsel van rechtvaardigheid is. Het zou juist onrechtvaardig zijn als personen, die willens en wetens het recht geschonden hebben, zich met succes op dit beginsel konden beroepen en zo ongestraft zouden blijven. Daarnaast gebruikte het Tribunaal het Briand-Kelloggpact en het Verdrag van Versailles om aan te tonen dat het voeren van een aanvalsoorlog ook in 1939 reeds verboden was door het internationaal recht.^[4] De gedaagden noemden dit Siegerjustiz (het recht volgens de overwinnaar).

Amerikaanse filmopnamen met de gerechtelijke uitspraken van het Proces van Neurenberg

Op 1 oktober 1946 werden de vonnissen voorgelezen.

Niet gedaagd

Naam	Functie	Uitspraak
Adolf Hitler	Führer en rijkskanselier, dictator van nazi-Duitsland, opperbevelhebber van de Wehrmacht	Pleegde zelfmoord voor het proces begon op 30 april 1945
Heinrich Himmler	Reichsführer-SS en als zodanig leider van de SS en het Reichssicherheitshauptamt, de overkoepelende veiligheidsdienst waar onder andere de Gestapo en de Kripo onderdeel van uitmaakte	Pleegde zelfmoord voor het proces begon op 23 mei 1945
Joseph Goebbels	Rijksminister van Propaganda, Reichsleiter, kortstondig rijkskanselier en een van de fanatiekste nazi's	Pleegde zelfmoord voor het proces begon 1 mei 1945
Philipp Bouhler	Chef van de Kanzlei des Führers, Reichsleiter en Obergruppenführer en verantwoordelijk voor Aktion T4, het systematische vermoorden van zieken en gehandicapten	Pleegde zelfmoord voor het proces begon op 19 mei 1945
Heinrich Müller	Gruppenführer en hoofd van de Gestapo	Waarschijnlijk overleden tijdens de Slag om Berlijn op 1 of 2 mei 1945
Adolf Eichmann	Obersturmbannführer in de Gestapo en logistieke organisator voor de Holocaust	Adolf Eichmann werd na de oorlog door de Amerikanen gevangengenomen, maar wist te ontsnappen en was onvindbaar. In 1950 vluchtte hij onder valse naam naar Argentinië. In 1960 werd hij door agenten van de Mossad en Sjien Beet, de Israëlische geheime diensten, ontvoerd en naar Israël gebracht. Daar werd hij in 1961 ter dood veroordeeld en in 1962 ter dood gebracht.

Ook de NSDAP, de SS, de SA, het OKW (de Duitse legerleiding), SD, Gestapo en andere naziorganisaties stonden terecht. Ze werden tot misdadige organisaties verklaard en opgeheven. Alleen het OKW werd als organisatie vrijgesproken.

Getuigen

• Rudolf Höss (kampcommandant van vernietigingskamp Auschwitz), stond niet terecht, maar was kroongetuige omtrent de misdaden in vernietigingskamp Auschwitz. Bij een later proces werd hij ter dood veroordeeld.
• Friedrich Paulus (Breitenau (Guxhagen), 23 september 1890 - Dresden, 1 februari 1957) was een Duitse generaal-veldmaarschalk. Hij commandeerde het 6e Leger tijdens de slag om Stalingrad. In krijgsgevangenschap nam hij deel aan meerdere capitulatieoproepen gericht tot de Duitse Wehrmacht en werd lid van de Nationaal Comité Vrij Duitsland (NKFD). Tijdens de Processen van Neurenberg werd hij opgeroepen als getuige. In 1953 lieten de Sovjets hem vrij. Hij leefde daarna in de DDR en stierf in 1957.

Gedaagden en oordelen

Gedaagde		Regeringsfunctie(s)	Partijfunctie(s)	Militaire rang / Schutzstaffelrang	Militaire functie(s)	Overige functie(s)	Uitspraak
	Hermann Göring (1893–1946)	Voorzitter van de Rijksdag		Reichsmarschall	Bevelhebber van het Oberkommando der Luftwaffe	Benoemd opvolger van Adolf Hitler	Doodstraf[5]
		Rijksminister van Luchtvaart
		Rijksminister van Economische Zaken
		Minister-president van Pruisen			Oberste SA-Führer
		Reichsstatthalter van Pruisen
	Rudolf Hess (1894–1987)	Rijksminister zonder portefeuille	Stellvertreters des Führers	Obergruppenführer			Levenslang
			Reichsleiter
	Joachim von Ribbentrop (1893–1946)	Rijksminister van Buitenlandse Zaken		Obergruppenführer		Ambassadeur naar het Verenigd Koninkrijk	Doodstraf
	Wilhelm Keitel (1882–1946)	De facto Rijksminister van Oorlog		Generalfeldmarschall	Bevelhebber van het Oberkommando der Wehrmacht		Doodstraf
	Karl Dönitz (1891–1980)	Rijkspresident		Großadmiral	Bevelhebber van het Oberkommando der Kriegsmarine		10 jaar
	Erich Raeder (1876–1960)			Großadmiral	Bevelhebber van het Oberkommando der Kriegsmarine		Levenslang
	Alfred Jodl (1890–1946)			Generaloberst	Chef operaties van de Wehrmacht		Doodstraf
	Wilhelm Frick (1877–1946)	Rijksminister van Binnenlandse Zaken	Reichsleiter				Doodstraf
		Reichsprotektor van het Protectoraat Bohemen en Moravië
		Rijksminister zonder portefeuille
	Konstantin von Neurath (1873–1956)	Rijksminister van Buitenlandse Zaken		Obergruppenführer			10 jaar
		Reichsprotektor van het Protectoraat Bohemen en Moravië
	Arthur Seyss-Inquart (1892–1946)	Reichskommissar van het Reichskommissariat Niederlande		Obergruppenführer		Bondskanselier van Oostenrijk	Doodstraf
		Rijksminister zonder portefeuille
		Rijksminister van Buitenlandse Zaken
	Hjalmar Schacht (1877–1970)	Rijksminister van Economische Zaken					Vrijspraak
		President van de Reichsbank
		Rijksminister zonder portefeuille
	Hans Frank (1900–1946)	Generalgouverneur van het Generalgouvernement	Reichsleiter				Doodstraf
		Rijksminister zonder portefeuille
	Alfred Rosenberg (1893–1946)	Rijksminister voor Oost-Europa	Reichsleiter				Doodstraf
	Albert Speer (1905–1981)	Rijksminister van Bewapening en Oorlogsproductie				Rijksarchitect	20 jaar
	Fritz Sauckel (1894–1946)	Hoofd van Arbeitseinsatz	Gauleiter van Thuringia	Obergruppenführer			Doodstraf
		Reichsstatthalter van Thuringia
		Reichsstatthalter van de Freistaat Anhalt
		Reichsstatthalter van de Freistaat Braunschweig
	Robert Ley (1890–1945)	Leider van de Deutsche Arbeitsfront	Reichsleiter				[6]
		Rijksminister zonder portefeuille	Gauleiter van Rheinland–Süd
	Julius Streicher (1885–1946)		Gauleiter van Franken			Hoofdredacteur van Der Stürmer	Doodstraf
	Baldur von Schirach (1907–1974)	Reichsstatthalter van Oostenrijk	Reichsleiter	Gruppenführer		Leider van de Hitlerjugend	20 jaar
			Gauleiter van Groß-Wien
	Franz von Papen (1879–1969)	Vicekanselier				Ambassadeur naar Oostenrijk	Vrijspraak
						Ambassadeur naar Turkije
	Walther Funk (1890–1960)	Rijksminister van Economische Zaken					Levenslang
		President van de Reichsbank
	Martin Bormann (1900–1945)	Rijksminister zonder portefeuille	Partijsecretaris van de NSDAP	Obergruppenführer			[7]
			Reichsleiter
	Ernst Kaltenbrunner (1903–1946)			Obergruppenführer	Hoofd van het Reichssicherheitshauptamt		Doodstraf
	Gustav Krupp (1870–1950)					Voormalig bestuursvoorzitter van Krupp AG	[8]
	Hans Fritzsche (1900–1953)	Secretaris-generaal van het ministerie van Volksvoorlichting en Propaganda					Vrijspraak

Executie van de doodvonnissen

Op 16 oktober 1946 werden de hiertoe veroordeelden ter dood gebracht in de sportzaal van de gevangenis van Neurenberg, waar zij tijdens het proces gehuisvest waren. Göring bleek die dag al dood te zijn, hij had zelfmoord gepleegd. De vonnissen werden voltrokken door sergeant John C. Woods. De veroordeelden werden opgehangen volgens het principe van een lange val, waarna de nek brak. Volgens de officiële rapporten ging alles volgens plan, maar tegenwoordig wordt wel beweerd dat dat niet het geval was en dat Woods de val met opzet korter had gemaakt, zodat de veroordeelden zouden sterven door verstikking. De tijd tussen de executie en doodverklaring was namelijk erg lang; Ribbentrop hing 14 minuten voordat hij stierf, Keitel 24 minuten. Frick sloeg in zijn val met het gezicht tegen de rand van het gat. Enkele uren nadat Seyss-Inquart als laatste stierf, werden de lichamen van de ter dood veroordeelden naar het crematorium van het Ostfriedhof in München gebracht en daar verbrand. De as werd verstrooid over de Isar.

Verfilmingen van het proces

De Processen van Neurenberg werden in 1961 verfilmd in de Amerikaanse speelfilm Judgment at Nuremberg onder regie van Stanley Kramer.

Later werden de Processen van Neurenberg in 2000 verfilmd in de miniserie Nuremberg, met onder anderen Alec Baldwin als de hoofdaanklager Robert Jackson. Deze film was gebaseerd op het boek Nuremberg: Infamy on trial van Joseph E. Persico uit 1994.

Zie ook

• Proces van Tokio
• Artsenproces
• Judgment at Nuremberg