Umesamisk

Umesamisk er eit samisk språk i den uralske språkfamilien. Dei få talarane som er att bur i Sverige. Tidlegare vart det snakka også på norsk side. Umesamisk dannar i lag med sørsamisk den sørlege greina av dei samiske språka, desse to utgjer «sørsamisk i vidare forstand».

Tospråkleg svensk/umesamisk skilt i Arvidsjaur.

Umesamisk
Klassifisering	uralsk  finsk-ugrisk   samisk
Bruk
Tala i	Noreg, Sverige
Område	Nordland, Västerbotten
Umesamisktalande i alt	Ca. 10
Skriftsystem	Latinsk
Språkkodar
ISO 639-3	sju
Glottolog	umes1235

Grammatikk

Umesamisk har mindre stadieveksling enn dei nordlegare samiske språka. Derimot har umesamisk, saman med pitesamisk, det same omlydsfenomenet som det sørsamisk har. Det umesamiske negasjonsverbet blir bøygd i tempus.

Alfabet

Det umesamiske alfabetet slik det står i ordboka til Henrik Barruk er, i rekkjefylgje, a, á, b, d, đ, e, f, g, h, i, ï, j, k, l, m, n, ŋ, o, p, r, s, t, ŧ, u, ü, v, y, å, ä, ö.

Forskingshistorie

Umesamisk vart skriftfesta på 1700-talet i form av det sydlapska bokspråket, ei skriftform som var i bruk til eit stykke inn på 1800-talet.

I perioden 1870-2011 vart det samla inn eit stort umesamisk materiale. Den første generasjonen av innsamlarar var Jószef Budenz (1885, s. 120‑126; 1887, s. 7‑168) og K. B. Wiklund. På 1900-talet samla Axel Calleberg, Nils Moosberg, Valter Jansson (sommaren 1936), Wolfgang Schlachter (Schlachter 1958), Gustav Hasselbrink, Olavi Korhonen (1970-talet), Juhani Lehtiranta, Björn Collinder (1943), Israel Ruong (1944, 1958) og Tryggve Sköld (1954, 1956, 1963) inn materiale. Florian Siegl og to umesamar, Aldor Stenvall och Henrik Barruk har også samla inn data. Den sentrale publikasjonen for umesamisk var lenge Schlachter 1958 (den einaste forskaren som publiserte eige materiale). Lars-Gunnar Larsson sin monografi (Larsson 2012) baserer seg primært på Wiklunds, Callebergs og Moosberg sine samlingar ^[1].

Florian Siegl (2017b) anslår at det på ISOF finst meir enn 10000 sider upublisert umesamisk materiale, i tillegg kjem skriftleg materiale på DAUM og eit stort lydbandmateriale ved begge instituasjonar. Det skriftlege materialet er notert med det uralske fonetiske alfabetet, bortsett frå Jansson sitt materiale, som er notert med svenska landsmålsalfabetet.

Ytre språkhistorie

Umesamisk var det samiske språket som først vart skriftfesta, all litteratur skrive på samisk på 1600-talet vart skrive på umesamisk. I 1738 publiserte den svenske presten Per Fjellström i Lycksele ei skildring av umesamisk grammatikk (Grammatica Lapponica) og ein svensk-umesamisk ordbok (Sueco-Lapponicum). Det nye testamentet kom på umesamisk i 1755, og den første samiske bibelen, frå 1811, var også på umesamisk Tat Ajles Tjalog (Den Heilage Skrift). Dette gjev umesamisk ein sentral posisjon i samisk språkhistorie.

Dei umesamiske områda låg mot sør og aust i svensk Sápmi, og var blant dei første som vart forsvenska under svensk ekspansjon nordover frå og med mellomalderen. Det tidlege skriftspråket vart dermed ikkje lenger brukt i publikasjonar frå attenhundretalet og framover. Etter dette gjekk det lang tid før umesamisk fekk eit offisielt skriftspråk.

I 1999 foreslo det svenske sametinget eit offisielt umesamisk skriftspråk. Forslaget vart den 28. januar 2000 lagt fram for SN.^[2]

Ein uoffisiell umesamisk ortografi vart lenge teke i bruk lokalt i Sverige, mellom dei av kommunane Umeå og Lycksele. Den 27. april 2010 vart denne ortografien godkjent av den samiske språknemnda Sámi giellalávdegoddi på eit møte i Karasjok.^[3] Den 26. februar 2014 vart han òg godkjent av Sametingets språknemnd i Umeå, og umesamisk vart dermed eit offisielt språk.^[4][5]. I praksis publiserer både dei sentrale styresmaktene og Sametinget likevel berre på tre samiske skriftspråk (sør-, lule- og nordsamisk)^[6].

Revitalisering

Etter Salminen 2007, som også Ethnologue siterer, er det berre ein handfull eldre som snakkar umesamisk. Det er likevel revitaliseringsarbeid undervegs.

I 2008 vart den svenske språklæraren Henrik Barruk frå Storuman tildelt den nordiske språkprisen Gollegiella for arbeidet med å verne det umesamiske språket som eit levande språk.^[7] I Malå har det sidan 2001 vore undervist i sørsamisk, og sidan 2010 i umesamisk.^[8]

Musikkstudenten Katarine Barruk frå Storuman vart i 2012 utnemnd til «årets unge kunstnar» på festivalen Riddu Riđđu, etter å ha framført songane sine på umesamisk.^[9]

Hausten 2014 vert det byrja med ei lærarutdanning i umesamisk ved Umeå Universitet. Målet er å ha ferdigutdanna tre lærarar frå og med hausten 2016.^[10]