Baiona

Baiona^[1] qu'ei ua vila d'Occitània, o de Bascoat, situada dens lo parçan deu Baish Ador. Qu'ei administrada peu departament deus Pirenèus Atlantics dens la region de Navèra Aquitània, ancianament d'Aquitània.

Pels articles omonims, vejatz Baiona (Pontevedra).

Vila d'Occitània

Baiona Bayonne
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Vista de la Niva a Baiona.
Armas
Geografia fisica
Coordenadas	43° 29′ 37″ N, 1° 28′ 30″ O
Superfícia	21,68 km²
Altituds  · Maximala  · Mejana  · Minimala	52 m 4 m 0 m
Geografia politica
País	Gasconha Bascoat
Parçan	Baish Ador
Estat	França
Region 75	Navèra Aquitània
Departament 64	Pirenèus Atlantics
Arrondiment 641	Baiona
Canton 6496	burèu centralizator de 3 cantons
Intercom 246400030	CA deu Bascoat (residéncia)
Cònsol	Jean-René Etchegaray (2020-2026)
Geografia umana
Populacion Populacion totala (2019)	51 894 ab. Evolucion de la populacion 53 063 ab.
Densitat	2 190,59 ab./km²
Autras informacions
Gentilici	baionés, baionesa
Còde postal	64100
Còde INSEE	64102

Ostaus de Baiona

Qu'apartiengó a Labord au sègle XII, arron n'estó desligada. Totun, qu'ei generaument citada dens las listas de comunas de Labord. Qu'estó lo sièti d'ua senescaucia segondària dependenta de la Senescaucia Principau de las Lanas. Que hè partida deu « Bascoat » dens lo sens de la lei Pasqua de 1995.

Lo gentilici qu'ei baionés -esa.

Geografia

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

Comunas a l'entorn.

Lengas

Mapa de las sèt províncias bascas (1), 1863

Mapa de las sèt províncias bascas (2), 1863

Las duas versions de la Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l'euscara en dialectes, sous-dialectes et variétés (Mapa de las sèt províncias bascas qui mòstra la delimitacion actuala de l'euscarà en dialèctes, sos-dialèctes e varietats) dessenhadas en 1863 per lo prince Loís Lucian Bonaparte que plaçan Baiona hòra de l'aira bascofòna.

La lenga tradicionau de la conurbacion formada per Biàrritz, Baiona e Anglet (nuclèu deu Baish Ador) qu'ei l'occitan (gascon), segon las enquistas filologicas deus sègles XIX e XX (vejatz en particular l'Atlas linguistique de la Gascogne), mes que i a ua hòrta preséncia deu basco deguda a ua immigracion rurala recenta de l'arrèrpaís bascofòn. En tot cas la lenga dominanta i es lo francés dempuish lo sègle XX. Los movements culturaus locaus que revendican l'occitan e lo basco e qu'an obtengut ua senhalizacion trilingüa en francés, en basco e en occitan. Ara el basco es ganren mai parlat.

Los movements occitanistas que revendican lo Baish Ador (dab Baiona) com ua part d'Occitània, qu'es çò que hè en particular l'associacion culturala locala Ací Gasconha. Los movements basquistas que'u revendican com ua part deu Bascoat.

Citacions

Pendant la darrèra tienuda deu biltzar, lo 18 de noveme de 1789, lo delegat Mundutéguy qu'explicava Bascos e Baionés amassats dens ua instància politica, non se poderén entene « pr'amor de la diferéncia de las lengas » (traduccion) ^[2].

« Baiona (…) plaça hòrta frontalèra, pòrt maritime e fluviau, vila episcopau e religiosa d’ua diocèsi de populacion en majoritat basca, vila de tradicion e de lenga gasconas (…) » (traduccion), segon Pierre Hourmat, professor d'istòria.

« Baiona qu'ei la capitau d’ua region, lo Baish-Ador, dab las tres províncias bascas e ua partida de la Gasconha ; (…) » (traduccion), segon Eugène Goyhenèche, istorian du Bascoat.

Toponimia

La prononciacion qu'ei [ba'junə]. Las fòrmas ancianas que son de Lapurdo, en latin, au sègle VI, Baiona en 1063 e 1122, Sancta Maria Baionensis, en latin, en 1105, Baione en 1130-1198, Boazone (bulla deu papa, shens data), Bizone (bulla de Micolau IV, en 1291), Bayonne (mapas de 1630 e 1638), Bayone (mapa de 1647), Bayonne o Bayone (mapa de 1651), Bayonne (mapa deu sègle XVII, shens data), Bayone (mapa de 1714), Bayonne (mapa deu començament deu sègle XVIII e de 1733) ^[3].

Per Dauzat qu'ei un nom benlhèu aquitan, de sens pas coneishut. Que cambiè de nom a l'Edat Mejana. Nom benlèu derivat deu bas latin, probablament aquitanic, baia , « gòlfe » ^[4].

Segon Negre, citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, lo nom que vien deu basco ibai-on-a, « lo bon flume », a prepaus de Niva ^[3].

Segon J.B. Orpustan, citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, lo nom que vien d'ua basa idronimica basca ibai e d'un sufixe locatiu -un; que torna préner lo sens deu nom precedent, Lapurdo, qui significava benlhèu « lòc de (cors d') aigas » (malurosament avèm pas ací l'explicacion detalhada). Après que modifiquè son explicacion en cambiant lo sufixe -un per la terminason -ona, « haut, delà ». Lo sens que seré « hautor deu flume » (Niva)^[3].

Istòria

Administracion

Lista deus cònsols successius

Periòde		Identitat	Etiqueta	Qualitat
abriu de 2014	2026	Jean-René Etchegaray	UDI	avocat, president de la CA
heurèr de 1995	2014	Jean Grenet	UDF, puis UMP-PR, puish divèrs dreta puish UDI	hilh deu precedent, çurgent, deputat de la 5na circonscripcion (1995-1997 puish 2002-2012), conselhèr regionau (1998-2002), conselhèr generau deu canton de Baiona Èst (1992-1995), president de l'Aglomeracion-Còsta Basca-Ador (2008-2014)
març de 1959	gèr de 1995 (demission)	Henri Grenet	radicau puish UDF	çurgent, deputat de la 4au circonscripcion (1962-1967), conselhèr generau deu canton de Baiona Nòrd-Èst (1961-1973), puish de Baiona Èst (1973-1992), president deu Conselh Generau (1985-1992), president deu districte Baiona-Anglet-Biàrritz (1972-1995)
junh de 1958	1959	Georges Forsans
octobre de 1947	mai de 1958 (demission)	Maurice Delay	radicau	çurgent, conselhèr generau deu canton de Baiona Nòrd-Èst (1949-1955)
	1947
Totas las donadas non son pas encara conegudas.

Embessonatges

• Pampalona ( Espanha)
• Daytona Beach ( Estats Units)
• Veliko Tărnovo (Bulgaria)

Demografia

modificar « persona »  v · d · m  Evolucion demografica Populacion comunala actuala (2013): 47492, totala: 48873
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
						17 303	18 120	18 870
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
-	-	-	-	27 416	-	-	-	-
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
-	-	27 886	-	-	-	-	-	-
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008
36 941				Cercar	40 078	44 406	44 498	44 506 45 722
2009	2010
44 900 46 237	44 820 46 191
Fonts
Base Cassini de l'EHESS (recercar) - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE Evolucion de la populacion 1962-2008

Espòrt

• Aviron Baionés

Cultura locala e patrimòni

Lòcs remarcables

• Castèth Vielh
• Catedrau
• Claustre
• Pòrta d'Espanha
• Ciutadèla
• Muralhas
• Comuna-Teatre
• Cais de la Niva
• Musèu Basco e de l'Istòria de Baiona
• Musèu Bonnat
• Glèisa de Sant Andrieu
• Castèth Nau
• Glèisa deu Sant Esperit
• Sinagòga
• Jardin botanic

Arreproèr

• A Baiona, tot que s'i dona ; quan ès arribat, tot qu'es dat.

Lengas

• Gascon
• Judeogascon
• Basco

Personalitats ligadas dab la comuna

• Jausèp Sauvinet
• René Cassin

Las hèstas

Las hèstas de Baiona que son ua de las mei bèra de França. Qu'atraçan mei d'un milion de personas cada an. Que començan lo darrèr dimècres deu mes de julhet e que s'acaban lo dimenge qui segueish. Que son estadas creadas, suu medish modèle que las hèstas de la Sent Fermin de Pampalona, en 1932. Lo blanc e roi navarrés qu'estón adoptats a las hèstas de Baiona.

A notar que l'obertura de las hèstas que's hè en occitan gascon a costat deu basco.

Véder tanben

• Comunas deus Pirenèus Atlantics

Ligams extèrnes

Baiona en 2005, INSEE