Fuòc

Lo fuòc (var. fòc, fuec, huec, huèc^[1]) es la produccion d'una flamba pel mejan d'una reaccion quimica exotermica d'oxidoreduccion nomenada combustion. D'un biais mal general, lo tèrme « fuòc » designa sovent un fenomèn produsent lutz o calor, que siá la resultat d'una combustion o pas.

Fuòc de lenha.

Fuòc de lenha en movement.

La domesticacion del fuòc per las espècias del genre Homo es un eveniment màger de l'istòria de la Tèrra e de l'umanitat. Permetèt a l'òme de còire sa noiridura, de s'esclairar, de se calfar, de colonizar las regions frejas e de realizar d'autras descobèrtas a l'origina de las tecnologias modèrnas. La recèrca dels vestigis mai ancians de fuòc es aital un dels objectius de la paleontologia que plaça l'eveniment 450 000 a 500 000 ans abans l'epòca actuala. En parallèl, aquelas recèrcas permetèron de retraire l'evolucion de las tecnicas umanas de la Preïstòria que los mejans utilizats per produire o protegir lo fuòc foguèron l'objècte de mai d'una evolucion.

Quimia e fisica del fuòc

Lo triangle del fuòc.

Articles detalhats: Combustion e Triangle del fuòc.

La combustion es una reaccion quimica exotermica entre un combustible e lo dioxigèn de l'air. La liberacion d'energia se manifèsta jos la forma d'una produccion de calor e de lutz. Aquela reaccion se fa quand se reünisson tres factors :

• la preséncia d'un combustible que ten lo ròtle de reductor.
• la preséncia d'un comburant que ten lo ròtle d'oxidant. Dins lo cas del fuòc, aqueu ròtle es tostemps tengut pel dioxigèn present dins l'atmosfèra terrèstra^[2].
• la preséncia d'una font d'energia que permet d'aportar l'energia d'activacion de la reaccion de combustion. L'intensitat d'aquela energia varia segon los combustibles. Es febla per las substàncias consideradas coma inflamablas, mas aumenta pels materials pauc o pas inflamables.

La preséncia simultanèa d'aqueles tres elements es indispensable. Forman lo triangle del fuòc que permet de resumir simplament lo mecanisme de combustion^[3]. Amb l'efièit de l'energia d'activacion, que pòt èstre una beluga, una aumentacion de la temperatura o un fregament, lo combustible se descompausa (pirolisi) e produtz un gas que reagís amb lo dioxigèn. Aital, lo fenomèn pòt se resumir segon la formula :

Fuòc = combustible + energia d'activacion + dioxigèn

La lutz emesa pel fuòc ven de doas fonts diferentas :

• una part vèn dels escambis d'electrons entre los diferents compausats de la reaccion quimica ;
• una autra part vèn de la radiacion qu'emet tot còrs portat a nauta temperatura (radiacion del còrs negre).

La domesticacion del fuòc

Article detalhat: Domesticacion del fuòc.

Las recèrcas sus las originas de la domesticacion del fuòc son dificilas que los paleontològs devon estudiar de vestigis rars. De mai, a causa del prestigi associat al mestritge del fuòc, fòrça païses o scientifics pòdon revendicar de descobèrtas inexistentas o pauc apevadas per de pròvas materialas indiscutiblas. La cronologia de la domesticacion del fuòc es donc encara l'objècte d'evolucions e de discussions entre scientifics.

Las originas

De datas situadas entre 400 000 e 500 000 abans l'epòca actuala son frequentament avançadas dins la literatura scientifica per plaçar la domesticacion del fuòc dins la cronologia de la Preïstòria^[4]. Ça que la, aquela data es largament tradicional e fòrça descobèrtas la contèstan. Per exemple, d'elements mòstran l'usatge del fuòc, al mens occasional, per Homo erectus per còire d'aliments un milion d'ans abans l'epòca actuala^[5]. De traças mai ancianas indican tanben una data de 1,7 milion d'ans abans l'epòca actuala^[6]. Pasmens, l'abséncia de lar sembla indicar l'utilizacion d'un fuòc natural. La lar mai vièlha identificada pels arqueològs se tròba sul site de Gesher Benot Ya’aqov en Israèl. Es datada de 790 000 ans^[7]. Enfin, l'alucafuòc mai ancian conegut foguèt descobèrt sul site breton de Menez Dregan. Data saique de 400 000 ans^[8].

La diversitat d'aqueles elements, encara fòrça escampilhats dins lo temps e dins lo monde, illustra la dificultat d'establir lo scenari de la fasa iniciala de la domesticacion del fuòc. Los vestigis vènon mai e mai nombrós a partir de 400 000 ans abans l'epòca nòstra^[9][10]. Aquò es probablament lo sens d'aquela data segon las conoissenças actualas : la de la generalizacion de l'usatge del fuòc dins mantuns grops umans.

Los efièits del fuòc

Las consequéncias de la domesticacion del fuòc son multiplas e divèrsas, mas aguèron d'efièits decisius sul desvolopament de l'espècia umana. Al nivèu alimentari, la coseson permetèt de conservar la vianda fumada, de reduire las parasitòsis, de favorizar la digestion^[11] e d'aumentar lo rendement metabolic dels aliments^[12].

Lo fuòc e l'Òme

Flamba d'entòrcha

Simbolica

Dins la filosofia chinesa, fa partida dels cinc elements amb lo metal, l'aiga, la fusta e la tèrra.

Pels alquimistas occidentals, fa partida dels quatre elements inèrts de basa compausant cada matèria amb l'aiga, l'aire et la tèrra segon l'ensenhament fòrt anterior d'Aristòtel^[13] (lo fuòc es un element central de plusors doctrinas basadas suls quatre elements^[14]).

Lo fuòc es naturalament associat al Solelh, qu'es tanben una font de calor e de lutz (se sap uèi que agís pas d'una combustion mas d'una fusion nucleara). Tanben sovent s'assòcia als volcans, coma per exemple lo fuòc de la farga d'Efèst/Vulcan.

Un fuòc e sas brasas

Lo fuòc sovent s'assòcia a de cultes divèrs. A vegadas, s'assòcia a la poténcia divina, amb un grand nombre de rituals, passats o actuals, a l'entorn del fuòc. Mas tanben s'assòcia a las fòrças del mal; dins la tradicion crestiana, l'infèrn souvent se representa coma lo reialme de las flambas eternalas.

Aquela dualitat se pòt veire dins los aspèctes morals e juridics del fuòc; de còps qu'i a se considèra coma l'instrument d'una justícia transcendenta (lo lenhièr foguèt una condamnacion penala correnta a l'Edat Mejana, e existís encara fòrça localament a l'epòca contemporanèa; alara que l'immolacion se considèra per qualques uns coma un acte de sacrifici suprèm fàcia a la justícia dels Òmes, tanben dins las societats modèrnas, coma en Checoslovaquia en 1969); de còps qu'i a son usatge se contraròtla en tota rigor, e d'autres grevament sancionat (l'encendi foguèt un dels pus grands crimes a Atenas).

Lo fuòc es tanben un simbòl de purificacion, amb l'utilizacion del lenhièr per qualques condamnacions. Aquel simbòl ven sens dobte de practicas agràrias que consistisson a brutlar la tèrra per la rendre pus fertila (brutladís), mas es certan qu'aquela simbolica ten son origina de plusors fonts. Pasmens, lo fuòc coma simbòl de purificacion foguèt practica correnta per los crestians del Edat Mejana; dins lo temps aquelas practicas (ordalias, lenhièrs, etc.) se perdèron o tot simplament foguèron enebidas^[15]

Lo fuòc a tanben un simbolisme erotic. Dins l’Eneïda la passion que Didon aviá per Enèas la consumava de dedins. Aquela simbolica erotica pren son sens dins las metafòras e los imatges que fan coïncidir lo fuòc e l'acte sexual, la passion, l'afectivitat, los sentiments, etc. Dins la mitologia grècoromana, Cupidon foguèt representat per un arc e una entòrcha. De mai, la sciéncia sosten aquela simbolica, perque la motivacion psicofisiologica nais de las variacions termicas e s'acaba par l'acte sexual^[16].

Culte del fuòc

Lo fuòc se diviniza dins fòrça culturas e foguèt l'objècte de l'adoracion d'un grand nombre de pòbles e de tribús.

Pèrsia

Pels ancians Pèrsas, lo culte del fuòc coma la partida fondamentala de lor religion e las ceremonias d'aquel culte son contadas amb detalhs dins lo Zend-Avesta. Los Pèrsas saludavan totes los matins quand lo solelh sortís, simbòl del fuòc pus pur. Vesián lo fuòc coma lo protector dels Estats e conservavan dins de santuaris lo fuòc sacrat que jamai deurián apagar. Behram, filh d'Ormuzd e un dels 28 Izeds, foguèt lo gèni del fuòc. Al sègle XIX, los Persans actuals, los Guèbres, qu'abitavan subretot dins lo Kerman e lo Guzzerat, avián conservat totas las ceremonias dels ancians Pèrsas concernent lo fuòc.

Grècia e Roma

Dins la mitologia grèga, foguèt raubat als dieus e aportat als Òmes per Prometèu.

Lo fuòc inapagable dels Grècs, que brutlava sens acabar a Atenas e a Dèlfes, lo culte de Vulcan, lo fuòc qu'alimentava a Roma les preiressas de Vesta, rapelant encara la deïficacion del fuòc, idolatria comuna pels totes los pòbles de raça pelagica.

Judaïsme

Los Josieus alucan una Hanoukkia (candelièr de nòu brancas) pendent la fèsta de Hanoucca per commemorar lo miracle de la fiòla d'òli se remplissent per miracle cada jorn.

Cada divendres ser quand se fa nuèch, es tanben de costuma d'alucar lo Handil o de bogias per onorar la dintrada dins lo Sabatat o de tota granda fèsta religiosa.

Atal, dins qualques familhas, s'aluca tanben lo Handil o las bogias l diluns e l dijòus, jorns que se sortís la Thora, o a la data d'enversairi de la mòrt de familhars.

Crestianisme

L'usatge del ciri se generaliza dins las glèisas catolicas e ortodoxas per marcar dels temps liturgics, o en ofèrta pels sants. La flamba simboliza tanben lo Sant Esperit.

Un certan nombre de practicas paganas utilizant lo fuòc foguèron recuperadas dins lo crestianisme popular (los fuòcs de Sant Joan, las candèlas de Santa Lucia en Suècia, etc...).

Asia (Indoïsme, Bodisme…)

Los Indós e los Bodistas fan brutlar divèrsas ofèrtas dins lo quadre de lor culte. Practican tanben la cremacion dels defunts.

Utilizacions del fuòc per l'Òme

Lo fuòc es un fenomèn natural; dins la natura, pòt resultar dels ulhauces o de la fermentacion (produccion de gases enflamables e de calor). Sa domesticacion per l'Òme — capacitat per lo conservar, puèi de tornar a lo produire quand vòl — permetèt fòrça progrèsses :

• coire d'aliments, çò que permet de tuar de gèrmes e de consomir d'aliments pas manjables autrament;
• se caufar pendent los periòdes freds (ivèrn), esclairatge la nuèch ;
• durcir los espleches de fusta, çò que melhora lor eficacitat ;
• metallurgia, e d'un biais general totas transformacions quimicas e fisicas a nauta temperatura ;
• poténcia motritz : maquina de vapor, puèi motor termic.

En 2009, de cercaires de las universitats del Cap, de Liverpool, de Wollongong e de Bordèu trobèron que lo fuòc foguèt utilizat per fabricar d'espleches de pèira fa 72 000 ans dins lo sud d'Africa. Fins alara, las pus ancianas traças remontavan a 25 000 ans ^[17].

Risques

Article detalhat: Incendi.

5 de mai de 2006: Encendi dels magazins VR a Helsinki, Finlàndia

Lo fuòc produtz de calor e de fum, prelèva de dioxigèn, e a tend a s'espandre sens contraròtle en encendi.

Pels umans, lo risque es triple :

• risque de brutladura, per la calor : brutladura de la pèl al contacte de la flamba o d'un objècte caud, mas tanben brutladura de las vias aèris pel respirament de gases e de fums cauds ;
• asfixia: lo fuòc prelèva lo dioxigèn de l'aire e empacha doncas la respiracion; produsís de gases cauds que cochan l'aire (que lo dioxid de carbòni CO₂), çò qu'accentua lo fenomèn ;
• empoisonament: lo fuòc pòt produire de gases toxics; lo pus corrent es lo monoxid de carbòni (CO), en particular en cas de manca d'oxigèn.

Lo fuòc provòca tanben la destruccion d'objèctes o de vegetals, e pòt doncas metre en perilh lo benèsser d'una populacion, sa capacitat per se noirir, se logar, lo foncionament de son economia. Pòt presentar un risc per la biodiversitat, en destrusent d'espècias animalas e vegetalas.