Protestantisme

Lo protestantisme es una dei tres brancas principalas dau cristianisme amb lo catolicisme e l'ortodoxia. Es aparegut dins lo corrent dau sègle XVI dins lo quadre de la Reforma Protestanta iniciada per Martin Luther. A l'origina, aquò èra una respònsa a una crisi prefonda de la Glèisa Catolica, mai lo refús dei reformas per la papausat entraïnèt una crisi grèva marcada per plusors guèrras de religion. Bastidas en oposicion au catolicisme, lei Glèisas protestantas insistisson donc sus la supression dau clergat, sus la traduccion de la Bíblia en lengas vernacularas, sus lo refús de l'infalhibilitat pontificala e sus la volontat de permetre au fidèu de comprendre eu meteis lo sens deis Escrituras. Son pas unificadas, mai partejan un ensemble de règlas teologicas comunas. Uei, amb environ 900 milions de fidèus, forman un dei grops religiós pus important dau monde actuau.

Lo Cristianisme

Las tres grandas confessions:

Catolicisme

Ortodoxia

Protestantisme

Fondaments

Bíblia - Jèsus Crist

Fe - Gràcia

Reforma

Los Reformators

Wyclif - Hus

Luther - Calvin

Practicas

Bateg - Cena

Pregària

Doctrinas

Eveniments e fèstas

Nadal

Divendres Sant - Pascas

Ascension - Pentacosta

Denominacions

Luterians

Reformats

Anglicans

Evangelics

Pentacostistas

Lista de movements

Actors religioses

Teologian - Pastor

Evesque - Sinòde

Edificis

Catedrala

Glèisa - Temple

Projècte protestantisme

Istòria

La crisi e l'impossibla reforma de la Glèisa Catolica

Dins lo corrent dau sègle XIV, la Glèisa Catolica intrèt dins un lòng periòde de crisi engendrat per lei guèrras e leis epidemias dau periòde. Aquò entraïnèt au sen de la populacion d'angoissas novèlas regardant la mòrt e lo sauvament de l'arma dei fidèus ò la paur de l'Infèrn eternau prenguèron una importància novèla. Pasmens, lo clergat foguèt pas capable d'i respòndre d'un biais eficaç. Aquò menèt a un afebliment dau dògma marcat per la multiplicacion de cultes populars coma lo culte de Maria, lo culte dei sants ò la renaissença de tradicions paganas mai ò mens cristianizadas. La Glèisa participèt ela meteissa a aqueu declin en desvolopament l'idèa de Purgatòri, un luòc espirituau intermediari entre lo Paradís e l'Infèrn que permetiá a l'arma dau fidèu de se purificar. Dins aquò, aqueu luòc èra pas clarament evocat per la Bíblia e foguèt pas reconegut per leis ortodòxs. Venguèt pus tard l'objècte de criticas acèrbas de part dei teologians protestants, jutjant orribla aquela « invencion umana ».

Durant aqueu periòde, plusors projèctes de reformas foguèron prepausadas per reglar lei problemas de la Glèisa. Pasmens, la corrupcion quasi generalizada dau clergat permetèt pas de menar lei transformacions necessàrias a bòna fin^[1]. Au contrari, la situacion s'agravèt pauc a cha pauc amb, per exemple, lo desvolopament dei vendas d'indulgéncias. Aquò èra un sistèma que permetiá de crompar un perdon de la Glèisa en cambi d'una soma d'argent. En parallèl, lo desvolopament de la pensada umanista favorizèt l'emergéncia d'una generacion novèla d'intellectuaus que comencèron de tornar estudiar lei tèxtes sacrats per i trobar de solucions. De prepausicions apareguèron tre lo sègle XV per reformar l'organizacion intèrna de la Glèisa ò donar una vision novèla dau cristianisme. De còps condamnats per eresia e durament reprimits (Jan Hus, John Wyclif, etc.), aquelei pensaires se radicalizèron pauc a cha pauc en fàcia dei blocatges persistents dins la Glèisa. Divèrsei sobeirans desirós de redurre l'influéncia de la papautat sostenguèron tanben aqueleis idèas.

Lei reformas protestantas

Article detalhat: Reforma.

La reforma luteriana

Retrach de Martin Luther en 1529.

Article detalhat: Martin Luther.

Dins lo corrent dau sègle XVI, lei tensions aparegudas entre la Glèisa e lei teologians pus radicaus entraïnèron la naissença de plusors glèisas reformadas, es a dire de glèisas seguissent de règlas novèlas definidas per de lecturas novèlas de la Bíblia. La premiera foguèt la consequéncia dei trabalhs de Martin Luther (1483-1546). Marca tradicionalament la naissença dau protestantisme. Teologian alemand de l'òrdre deis Augustins, son autor criticava fòrça la politica papala de venda d'indulgéncias. La rompedura amb la Glèisa de Roma foguèt progressiva. Lo 31 d'octòbre de 1517, publiquèt sei 95 tèsis, un ensemble de reformas destinadas a transformar la Glèisa. Conoguèron un succès fòrça important en Alemanha e seis òbras seguentas i obtenguèron tanben un ressòn favorable. Pasmens, lo poder pontificau assaièt premier de negociar e l'excomunicacion de Luther foguèt solament prononciada en 1521. Protegit per lo duc Frederic III de Saxònia (1483-1525), poguèt contuniar seis activitats.

Luther desvolopèt pauc a cha pauc un dògme organizat a l'entorn de cinc aisses principaus : l'escritura coma fònt unica de la conoissença de Dieu e de la fe, l'existéncia d'una predestinacion, la necessitat d'aver la fe per obtenir lo sauvament de son arma, la reconoissença de Jèsus coma l'unic intercessor permetent de sauvar aquela arma e la reconoissença de Dieu coma l'unica causa sacrada de l'Univèrs. Aquò èra una rompedura amb lo clergat catolic e lo papa, separacion accentuada per la condamnacion de l'intercession d'aqueu clergat entre Dieu e lei fidèus (indulgéncia, monaquisme, interpretacion dei tèxtes per lei concilis, infalhibilitat pontificala, etc.). Lo luteranisme se difusèt rapidament dins lo nòrd d'Alemanha e en Escandinàvia. Pasmens, dins aquelei regions, aquela expansion foguèt egalament favorizada per la volontat deis eleits senhoraus de sasir lei bens dau clergat.

La reforma de Zwingli

Article detalhat: Ulrich Zwingli.

Lo movement reformator d'Ulrich Zwingli (1484-1531) se desvolopèt a partir de 1518 en Soïssa. Èra basat sus la volontat de gardar unicament leis elements teologics presents dins la Bíblia. En particular, contestava lei visions pontificalas sus l'eucaristia e sus l'organizacion intèrna de la Glèisa. Pus radicau que Luther, Zwingli foguèt excomunicat tre 1526, mai seis idèas aguèron una influéncia importantas sus de corrents ulteriors coma l'anglicanisme e lo calvinisme. Zwingli assaièt d'estendre son movement au rèsta dei cantons elvetics e ai territòris limitròfs de França e d'Alemanha. Aquò foguèt a l'origina d'una guèrra civila entre lei cantons soís. S'acabèt per la mòrt de Zwingli e per un partiment de la region entre cantons protestants e catolics.

La reforma anglicana

Retrach dau rèi Enric VIII.

Article detalhat: Enric VIII d'Anglatèrra.

Lo movement anglican es eissit d'una crisi politica entre lo rèi d'Anglatèrra Enric VIII (1509-1547) e lo papa Clement VII (1523-1534)^[2]. D'efiech, per prevenir una abséncia d'eiretiers mascles, lo rèi voliá divorciar de sa femna, Caterina d'Aragon, per se tornar maridar. Pasmens, lo papa s'opausèt a una demanda illegitima segon lo drech canonic. Per pervenir a sei fins, Enric VIII decidèt alora de prendre lo contraròtle dirècte de la Glèisa anglesa e de sei ressorsas financieras^[3]. La rompedura definitiva aguèt luòc en 1534 amb l'adopcion de l'Acte de Supremacia que proclamèt la separacion de la Glèisa d'Anglatèrra e de la Glèisa Catolica. Lo rèi ne'n venguèt lo cap. Pasmens, cambièt inicialament pauc la forma teologica e lo dògma demorèt similar au catolicisme tradicionau.

En revènge, après sa mòrt, l'anglicanisme evolucionèt vèrs lo protestantisme entre 1547 e 1603^[4]. La premiera etapa foguèt lo rèine d'Edoard VI (1547-1553) que donèt una orientacion calvinista amb la publicacion de sei dos libres de preguieras escrichs en 1549 e 1552. Puei, Maria Tudor (1553-1558) assaièt de restaurar una liturgia catolica, mai se turtèt a la viva resisténcia dei protestants, especialament dins lo sud dau país ont ordonèt de menar una repression relativament saunosa^[5]. Enfin, Elisabeta I^èra (1558-1603) restabliguèt la politica d'Edoard VI e acabèt l'evolucion vèrs lo protestantisme entre 1559 e 1563. Pasmens, lei tensions religiosas demorèron importantas dins l'illa tant entre catolics e protestants qu'entre lei diferents protestants elei meteissei.

La reforma calvinista

Article detalhat: Joan Calvin.

Lo calvinisme es lo darrier grand movement de la reforma protestanta dau sègle XVI. Sa creacion foguèt l'òbra dau francés Joan Calvin (1509-1564) que s'installèt a Genèva en 1541. Publicat en 1536, son trabalh principau es l'Institucion de la Religion crestiana, un obratge onte desvolopèt una teologia basada sus la predestinacion e sus l'organizacion d'una glèisa independenta dau poder politic. Per aquò, prepausèt la creacion d'assembladas localas de fidèus e l'organizacion de sinòdes per reglar lei questions pus importantas.

Gràcias a de predicators ben formats, lo calvinisme rescontrèt un succès important en França, en Soïssa, dins lei Províncias Unidas e en Escòcia. Tre 1559, l'organizacion d'un premier sinòde dei glèisas francesas foguèt necessària per discutir de l'organizacion dau movement. A la fin dau sègle XVI, èra tanben la religion majoritària dei vilas principalas de la Confederacion Elvetica (Zuric, Genèva, Basilèa, Bèrna...).

Lei guèrras de religion europèas

Leis equilibris religiós en Euròpa a la fin dau sègle XVI.

Lo desvolopament dau protestantisme en Euròpa durant lo sègle XVI foguèt relativament simple dins lei país onte l'adopcion de la Reforma per leis eleits foguèron rapida (Danemarc, Suècia, etc.). En revènge, dins lei regions onte l'adopcion foguèt parciala, de violéncias aguèron luòc entre catolics e protestants. Dins lo Sant Empèri, en França, dins leis illas Britanicas e dins lei Províncias Unidas, aquò menèt a de guèrras vertadieras. La Glèisa Catolica sostenguèt la resisténcia dau catolicisme en renovelant lo dògma au concili de Trent e en iniciant una Còntra-Reforma capabla de restaurar la supremacia dau catolicisme en Àustria e en Polonha.

Dins leis illas Britanicas, lei protestants s'impausèron en Granda Bretanha, mai Irlanda demorèt catolica. Pasmens, de conflictes importants comencèron entre lei diferentei brancas dau protestantisme. Aquò entraïnèt de persecucions que foguèron un dei motors de l'emigracion anglesa e escocesa en America. Dins lo Sant Empèri, la patz d'Augsborg (1555) arrestèt lei combats en definissent lo principi « un prince, una religion », es a dire qu'un prince aviá lo drech d'impausar sa religion a sei subjèctes. Dins aquò, lei tensions entre catolics e protestants demorèron vivas^[6]. En 1618, engendrèron la Guèrra de Trenta Ans que s'acabèt en 1648 per un mantenement d'un equilibri religiós onte lei protestants èra majoritaris dins lo nòrd e lei catolics majoritaris dins lo sud. En França, lei guèrras de religion durèron de 1562 a 1598. Fòrça violentas, s'acabèron per un edicte de tolerància, mai plusors conflictes ulteriors limitèron pauc a cha pauc lei drechs dei protestants. Enfin, dins lei Províncias Unidas, lo conflicte religiós se transformèt en 1568 en guèrra d'independéncia. Absorbida dins la Guèrra de Trenta Ans, aquela lònga guèrra s'acabèt en 1648 per una victòria olandesa^[7].

La fragmentacion e lei mutacions dau protestantisme

Après lo sègle XVI, lo protestantisme se difusèt pauc a cha pauc en America dau Nòrd, en Africa Australa e en Oceania dins lo quadre de l'expansion coloniala britanica e neerlandesa. Aquela expansion foguèt acompanhada d'una fragmentacion creissenta liada a l'aparicion de teorias religiosas novèlas. En simplificant, lo protestantisme modèrne pòu se devesir en una branca istorica que gropa lei movements eissits de la Reforma dau sègle XVI, una branca istorica « radicala » que gropa lei glèisas evangelicas e una branca que gropa divèrsei dissidéncias aparegudas dins lo corrent dau sègle XIX. Lei teorias dau Revuelh, de movements sociaus e culturaus desirós de renovelar un fe jutjada rotiniera e assopida, aguèron una importància centrala dins aquelei transformacions. Frequents ais Estats Units, foguèron inicialament criticats per sei practicas e rites pauc ortodòxs. Pasmens, ganhèron en popularitat au sen dei classas popularas e foguèron a l'origina de brancas importantas dau protestantisme actuau (evangelisme...). Dempuei la segonda mitat dau sègle XX, aquelei movements, fòrça dinamics, conoisson una creissença rapida dins de regions novèlas coma l'America dau Sud (en particular Brasil) e Corèa. Aquela expansion se fa generalament au detriment dau catolicisme ò de corrents protestants istorics.

Basas teologicas

Lei tèxtes sacrats

Article detalhat: Bíblia.

Lo tèxte sacrat dau protestantisme es la Bíblia crestiana compausada de l'Ancian e dau Novèu Testament. Lei Libres deuterocanonics son pas considerats coma inspirats per Dieu. Èran inicialament considerats coma interessants per lei teologians dau sègle XVI, mai son rarament estampats dins lei Bíblias protestantas dempuei lo sègle XIX^[8]. Segon aqueleis escrichs, lei protestants creson en l'existéncia d'un Dieu creator omniscient e omnipotent, en la resurreccion de Jèsus e en la vida etèrna. A la faiçon de totei lei corrents dau cristianisme, la resurreccion e la possibilitat de sauvar son arma etèrna en seguissent lei precèptes edictats per Jèsus de Nazaret son lei ponchs centraus de la fe. Ansin, fòrça rites e celebracions protestants presentan de similituds amb aquelei de la Glèisa Catolica.

Lei principis generaus

Lei protestants partejan sèt principis fondamentaus que son tradicionalament devesits en dos ensembles. Lei cinc solas son un ensemble de cinc formulas latinas soteriologics, es a dire de cinc formulas regardant lo sauvament dau fidèu, edictadas per Luther. Son principalament inspirats per lei criticas adreiçadas a la Glèisa Catolica dau sègle XVI. Lei dos autrei pertòcan l'organizacion dei Glèisas protestantas e assaian egalament de prepausar de mòdes d'organizacion alunchats dei practicas catolicas.

Lei cinc solas

Article detalhat: Cinc solas.

Lei Cinc solas son lei cinc basas fondamentalas dau protestantisme destinats a assegurar lo sauvament dau fidèu :

• lo principi Sola gratia (« unicament amb la gràcia ») es un principi eissit dei trabalhs de Sant Agustin sus lo salut deis armas. Segon eu, aqueu salut èra fondamentalament una liura decision de Dieu, entitat omnipotenta e omniscient. Ansin, la valor d'una persona despend unicament de l'amor de Dieu e non de sei qualitats, de sei meritis ò de son estatut sociau. Pasmens, San Agustin aviá preservat la libertat umana en acordant una certana importància a la fe e ais òbras piosas e condamnat la predestinacion. Luther protestèt còntra aquela interpretacion e restabliguèt la predestinacion. Per lei protestants, lo salut es donc unicament decidit per Dieu qu'acòrda ò pas la fe a un individú. Lo ròtle dau liure arbitre es donc fòrça reduch. En revènge, aqueu de l'evangelizacion vèn centrau car la participacion a la vida de la Glèisa es vist coma un acte centrau per exprimir sa fe.
• Sola fide (« unicament amb la fe ») precisa que la fe es l'unic mejan d'obtenir lo salut de son arma. Leis accions, leis òbras ò lei meritis dau fidèu intran pas en consideracion dins lo jutjament de Dieu. Aquò es una especificitat dau protestantisme car, dins la màger part dei religions, lei meritis e leis actes dau fidèu pòdon melhorar sei possibilitats de salut.
• Sola scriptura (« unicament amb l'escritura ») precisa que la Bíblia es l'unica autoritat per totei lei questions regardant la fe e lei practicas religiosas. Aqueu ponch foguèt adoptat per marcar l'oposicion a l'autoritat de la Glèisa Catolica en matèria d'interpretacion dei tèxtes sacrats. Lei tradicions, ben presentas dins lei dògmas catolics e ortodòxs, son donc excluchas dei fònts teologicas protestantas.
• Solus Christus (« unicament Jèsus Crist ») significa que Jèsus es l'unic intercessor per lo salut de l'arma. Aqueu principi èra una contestacion dau ròtle dau clergat catolic dins la vida dei fidèus.
• Soli Deo gloria (« a Dieu solet la glòria ») es un principi partejat per lei diferents corrents dau cristianisme. Segon eu, Dieu es l'unica causa sacrada, divina ò absoluda e ges de culte dèu èsser rendut a un èsser uman, un objècte ò un simbòl. Aquò es una condamnacion dau politeïsme e de l'idolatria. Pasmens, èra tanben una condamnacion dau culte dei sants ò dau culte dei relíquias practicats per lei catolics.

Ecclesia semper reformanda

Aqueu principi significa « la Glèisa deu totjorn se reformar ». Foguèt popularizat après la Segonda Guèrra Mondiala per lo teologian Karl Barth (1886-1968), mai èra ja present dins lei trabalhs de Luther^[9]. Segon eu, lei Glèisas dèvon aver un regard critic sus lor foncionament e lor doctrina a partir de la lectura de la Bíblia. Aqueu principi es encara una rompedura marcada amb lei dògmas dau catolicisme que son de veritats non criticablas adoptadas per un concili ò per lo papa. Es tanben una oposicion au principi de l'infalhibilitat pontificala que foguèt fòrça criticat per lei reformators.

Lo sacerdòci universau

Article detalhat: Sacerdòci universau.

Lo sacerdòci universau es una doctrina crestiana qu'afierma l'egalitat de totei lei batejats. Dins lei Glèisas protestantas, aquò significa mai que mai que totei lei cresents an una relacion dirècta e personala amb Dieu e que l'ofici de la predicacion constituís pas una ordinacion. Aqueu principi es encara eissit dei criticas de Luther còntra lo catolicisme. Segon eu, lo clergat catolic usurpa una foncion d'intermediari entre lei fidèus e Dieu qu'es reservat a Jèsus. Totjorn segon eu, lo caractèr sacrat dau prèire lo separa dau rèsta de la comunautat dei cresents. Per Luther, totei lei crestians pòdon cumplir lei pretzfachs reservats ai prèires a condicions d'aver recebut una formacion apropriada.

Rites e celebracions

Culte

Luòc de culte

Article detalhat: Temple (protestantisme).

Lo luòc de culte dei movements protestants es dich temple. En l'abséncia de ierarquias poderosas^[10], lor construccion despend dei comunautats e son generalament de glèisas communautàrias de talha pichona ò mejana. Pasmens, d'edificis pus importants pòdon existir. Son generalament de catedralas catolicas convertidas en luòc de culte protestant, de glèisas bastidas per mostrar la poissança d'una comunautat protestanta ò de projèctes menats per un pastor influent.

Foncions religiosas

Article detalhat: Pastor (protestantisme).

En lo protestantisme, lo ministre dau culte pòrta lo títol de pastor. Es un individú que cumplís de pretzfachs de predicion, de sacraments, d'ensenhament e d'acompanhament d'una comunautat protestanta. Au contrari dau clergat catolic, es pas separat de la comunautat e a lo drech de se maridar e d'aver d'enfants. Istoricament, èra elegit per un conseu presbiterau (elegit per l'assemblada generala de la comunautat locala) en acòrdi amb un conseu regionau (ò sinodau). Aquò permetiá de designar una persona formada a la lectura de la Bíblia e a l'estudi de questions teologicas sensa li donar un estatut superior ai cresents ordinaris. Dempuei lo sègle XX, lei femnas pòdon egalament venir pastor dins la màger part dei Glèisas protestantas^[11]. Uei, plusors movements protestants an institucionalizat la formacion dei pastors en creant de cursus universitaris e de conseus encargats de nomar lei pastors segon lei besonhs. Dins aquò, divèrsei movements an gardat lo procès istoric de nominacion.

Lei Glèisas congregacionistas se contentan d'aqueu clergat locau. Pasmens, per empachar l'aparicion de divergéncias teologicas, d'autrei Glèisas an creat dos sistèmas per mantenir lor unitat :

• lo sistèma episcopau es utilizat en Escandinàvia e, frequentament, dins lei movements luterians. Aquò s'explica per la conversion rapida dei diocèsis catolics escandinaus durant la Reforma que permetèt de mantenir en plaça leis estructuras existentas. Aqueu sistèma es basat sus l'eleccion d'un clergat superior compausat d'evesques (ò d'inspectors ecclesiastic en França) que son cargats d'assegurar lo bòn foncionament dei parròquias au nivèu de lor diocèsi.
• lo sistèma presbiterian sinodau es utilizat dins fòrça Glèisas protestantas. Lei conseus presbiteraus locaus son cargats de l'eleccion dei pastors e de la vida espirituala e materiala de la comunautat. Per leis afaires pus importants, elegisson un conseu nacionau (ò sinodau) qu'es encargat dei questions de fe, de disciplina au sen dau clergat, de formacion, dau pagament dei pastors e dei relacions amb leis autrei Glèisas.

De Glèisas protestantas, per exemple lei Glèisas Reformadas de França e d'Occitània, mèsclan lei sistèmas episcopau e presbiterian sinodau.

Rites e celebracions

Lei rites e celebracions protestants son relativament similars ais autrei Glèisas crestians, mai presentan quauquei diferéncias e especificitats. Lei celebracions comunas a totei lei protestants son lei fèstas de Nadau, de Rampaums, de Pascas, de l'Ascension e de Pandecosta. I a tanben de fèstas localas. Pòdon èsser inspiradas per de celebracions nacionalas ò regionalas coma l'An Nòu ò la fèsta dei meissons. Pòdon egalament èsser inspiradas de l'istòria d'una Glèisa. Per exemple, plusors Glèisas protestantas celèbran la fèsta de la Reformacion que remembra l'afichatge dei 95 tèsis de Martin Luther. En Occitània, se celèbra l'assemblada dau Desèrt, une fèsta que remembra lei camisards^[12].

En revènge, lo nombre de sacraments es reduch a dos. Lo premier es lo batejament que marca l'intrada dau cresent dins la comunautat religiosa. A generalament luòc après la naissença e es confiermat pus tard quand lo cresent es vengut adult. Pasmens, en lo protestantisme, la confiermacion es pas vista coma un sacrament. En certanei Glèisas protestantas, especialament lei Glèisas evangelicas, lo batejament es unicament administrat ais adults car es considerat coma una chausida que dèu èsser ben compresa. Lo segond sacrament es la Santa Cena qu'es un moment dau culte. Es marcat per lo partiment au sen de la comunautat d'un tròç de pan e d'una copa de jus de rasin. Segon lei luòcs e leis epòcas, es tanben dich « Cena », « repàs dau Senhor », « fraccion dau pan », « comunion » ò « eucaristia »^[13].

Corrents principaus

La difusion actuala dau protestantisme

Amb un nombre de fidèus estimat a 900 milions, lei movements protestants forman un dei ensembles religiós pus importants dau monde actuau. Son fòrça ben implantats en America dau Nòrd, en Euròpa dau Nòrd e en Africa Subsahariana. Conoís una creissença importanta en America Latina e en Asia de l'Èst. Pasmens, es devesit entre de Glèisas diferentas.

Lei corrents principaus

Lei movements luterians, calvinistas e anglicans

Articles detalhats: Luteranisme, Calvinisme e Anglicanisme.

Lei Glèisas protestantas istoricas gropavan aperaquí 317 milions de fidèus en 2017. Son mai que mai constituïdas per lei Glèisas luterianas (70 a 90 milions de fidèus), calvinistas (70 milions) e anglicanas (85 milions), es a dire lei Glèisas dirèctament eissidas de la Reforma. Aquelei movements son generalament caracterizadas per un nivèu important d'organizacion intèrna e d'innovacions teologicas sovent limitadas ais òbras dei reformators dau sègle XVI. Son implantadas en Euròpa dau Nòrd e dins lei premierei regions de poblament europèu en America dau Nòrd.

Lei movements metodistas

Article detalhat: Metodisme.

Lo metodisme es un movement protestant aparegut dins lo corrent dau sègle XIX a l'eissida d'un esquisma au sen de l'anglicanisme. Son promotor principau foguèt lo teologian John Wesley (1703-1791). Aguent una dimension sociala relativament importanta e una morala personala de moderacion, se difusèt fòrça au sen dei classas popularas dei país anglofòns, en particular au sen deis Afroamericans estatsunidencs. Au nivèu religiós, a la particularitat de refusar la predestinacion e privilègia l'idèa d'una responsabilitat de l'individú dins la sieuna fe. Lei Glèisas metodistas revendicavan 80 milions de fidèus en 2014.

Lei movements evangelistas

Articles detalhats: Anabaptisme, Baptisme (protestantisme) e Pentacostisme.

Lei movements evangelistas son de movements eissits de la Reforma Radicala, un grop de reformators dau sègle XVI en marge dei teologians luterians e calvinistas. Venguèron influents durant lo sègle XIX gràcias ai movements de Revuelh, mai que mai ais Estats Units. Aquelei movements insistisson sus l'importància de la conversion individuala, eissida d'una chausida personala e liura, après una experiéncia de « rescòntre amb lo Crist ». Aquò implica alora un cambiament de vida e la mesa en plaça d'una relacion individuala amb Dieu articulada a l'entorn de la lectura de la Bíblia e de la comunion per la preguiera (personala ò collectiva).

Lei tres movements evangelistas principaus son l'anabaptisme, lo baptisme e lo pentacotisme, mai fòrça Glèisas mens importantas existisson. D'efiech, en causa de la plaça centrala donada a la relacion personala entre lo cresent e Dieu, lei variacions teologicas son nombrosas e lei premierei movements evangelistas foguèron fòrça criticat per la manca de formacion de sei pastors. Pasmens, aquelei religions se difusèron fòrça au sen dei classas popularas, çò que li permetèron de ganhar pauc a cha pauc una influéncia importanta dins de país coma leis Estats Units e Brasil. Lo nombre totau de cresents es estimat entre 600 e 700 milions, mai un denombrament precís es malaisat en causa de la fragmentacion dei diferents corrents ò de lor evolucion vèrs d'autrei formas de cristianisme. En particular, divèrsei Glèisas pentacotistas an evoluït vèrs lo cristianisme carismatic.

Lei corrents minoritaris ò particulars

La vaudesiá

Article detalhat: Vaudesiá.

La vaudesiá es un corrent religiós per Pierre Valdo († sègle XII), un predicator de Lion que traduguèt la Bíblia en arpitan. Aguent fach vòt de pauretat, èra ostil a la richessa dau clergat. Inicialament sostengut per lo papa Alexandre III (1159-1181), foguèt excomunicat en 1184 e son movement persecutat. D'efiech, sei discípols, dichs vaudés, èran favorables au sacerdòci universau e escotavan pas totjorn lei consignas dau clergat. Foguèron ansin definitivament declarats eretics en 1215 per lo concili de Latran. Pasmens, migrèron vèrs lei vaus aupencas onte se sedentarizèron. En despiech de plusors chaples (crosada de 1488, chaple de Merindòu en 1545, etc.), capitèron de resistir ai temptativas de conversion. Aquela migracion es tanben a l'origina de la difusion e dau mantenement de l'occitan dins aquelei regions. La Nòbla Leiçon, lo tèxte teologic fondator de la vaudesiá, es d'alhors escrich en occitan.

En 1532, una partida dei vaudés se ralièt a la Reforma. Lei persecucions contunièron fins a l'adopcion d'un edicte de tolerància per lo duc de Savòia en 1689. Uei, lei vaudés forman encara una pichona Glèisa protestanta, la Glèisa Evangelica Vaudesa, que revendica 29 000 fidèus.

Lei Glèisas protestantas liberalas

Lei Glèisas protestantas liberalas son de movements opausats au conservatisme sociau de la màger part dei Glèisas protestantas actualas, especialament en Soïssa onte lo premier movement liberau apareguèt a la fin dau sègle XIX. Son favorables au dialòg interreligiós e relativizan la plaça premiera de la Bíblia. Critican tanben lei regulacions ortodòxas dei crèires e dei rites, leis aparelhs ecclesiastics e lor poder normatiu.