ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ (1871–1949) ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਗਾਇਕ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ 1949 ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਨਪੁਰ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿਰਾਨਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 1871 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਿਰਾਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਘਰ ਸੀ, ਜੋ 1857 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇ ਰੁਦਰ-ਵੀਣਾ, ਸਾਰੰਗੀ ਅਤੇ ਵੋਕਲ ਹਨ।

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਮਜੀਦ ਖਾਨ ਤੋਂ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਸਿੱਖੀ ਸੀ। ਲਗਭਗ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਉਸਤਾਦ ਲੰਡੇ ਹੈਦਰ ਬਖਸ਼ ਖਾਨ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਜੋ ਮੀਆਂ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਵੀਨਾ ਅਤੇ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮਾਸਟਰ ਸਨ।

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਨਾਲ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਣਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਭੈਣ ਗਫੂਰਾਨ ਬੀਬੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖ਼ਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਨੇ ਗਫ਼ੂਰਾਨ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਤਾਰਾਬਾਈ ਮਾਨੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਸੁਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਹਰੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ (ਬੋਲੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੇ ਬੇਟੇ ਉਸਤਾਦ ਹਾਫਿਜ਼ੁੱਲਾ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 1946 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਫਿਜ਼ੁੱਲਾ ਦੇ ਚਾਚਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਕ ਬਣ ਗਿਆ।

ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਕਰੀਅਰ

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੇ ਦੂਜੇ ਗਾਇਕਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਚੋਂ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ ਓਹ ਹਨ ਰਾਗ ਪਟਦੀਪ, ਮੁਲਤਾਨੀ, ਅਤੇ ਦਰਬਾਰੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਜਿਹਨਾਂ 'ਚ ਤਬਲੇ ਦੀ ਸੰਗਤ ਚਤੁਰ ਲਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਮਾਤਾ ਜੀਵਨ ਲਾਲ ਮੱਟੂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਖਾਨ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ, ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 1947 ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਸੀ।

"ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਇੱਕ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਨਤਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆਉਹ ਹਨ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ। ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦਾ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਝੁਕਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਇਕਾਂਤ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪਵਿੱਤਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ 'ਤੇ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ।"

ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 1949 ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜੈਚੰਦ ਭੱਟ (ਖਿਆਲ ਗਾਇਕ), ਸੁਰੇਸ਼ਬਾਬੂ ਮਾਨੇ, ਹੀਰਾਬਾਈ ਬੜੋਦੇਕਰ, ਬੇਗਮ ਅਖ਼ਤਰ, ਸਰਸਵਤੀਬਾਈ ਰਾਣੇ, ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ, ਸੁਖਦੇਵ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਰਾਮ ਨਰਾਇਣ, ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਅਮੀਰ ਖਾਨ 'ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਰਸਮੀ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਨੇ ਵਿਲੰਬਿਤ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਟ੍ਰੇਡਮਾਰਕ ਅਤੀ ਵਿਲੰਬਿਤ ਗਾਇਕੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਗ ਦੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 20 ਮਿੰਟਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਵਧਾ ਕੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ।