ਉਸਤਾਦ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ

ਉਸਤਾਦ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ (1848-1920) ਇੱਕ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਵਾਦਕ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਸਨਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਨ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਿਤਾਰ ਸੋਲੋ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ (1904)

ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ

ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਇਟਾਵਾ ਘਰਾਣੇ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੰਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਣੇ) ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ, ਉਸ ਦੇ ਪੋਤੇ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ (ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਨ) ਅਤੇ ਇਮਰਤ ਖਾਨ, ਅਤੇ ਪੜਪੋਤੇ ਸ਼ਾਹਿਦ ਪਰਵੇਜ਼, ਸ਼ੁਜਾਤ ਖਾਨ, ਨਿਸ਼ਾਤ ਖਾਨ, ਇਰਸ਼ਾਦ ਖਾਨ, ਵਜਾਹਤ ਖਾਨ, ਸ਼ਫਾਤੁੱਲਾ ਖਾਨ, ਅਜ਼ਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਹਿਦਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰੰਪਰਾ, ਸੰਗੀਤਿਕ ਦਿੱਗਜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।^[1]

ਸੂਫੀ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਅਰਧ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕਾ ਜ਼ਿਲਾ ਖਾਨ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੀ ਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਪਣੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।

ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਇਨਾਯਤ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਸਿਖਾਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋ ਹੱਥ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੇ ਸੁਰਬਹਾਰ 'ਤੇ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੈਰੀਅਰ

ਉਸਤਾਦ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਣੇ (ਸਕੂਲ ਜਾਂ ਇਟਾਵਾ ਘਰਾਣੇ) ਦੀ ਚੌਥੀ ਪੀਡ਼੍ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਆਗਰਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਹਿਬਦਾਦ ਖਾਨ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਅਤ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਸਨ। ਉਸਤਾਦ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਸਿਖਿਆ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਇਮਦਾਦ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੇਕਰ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਹੱਦੂ ਖਾਨ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਜਵਾਈ) ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੰਤਰਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੇਨੀਆ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ, ਜੋ ਮੀਆਂ ਤਾਨਸੇਨ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ, ਜੋ ਧ੍ਰੁਪਦ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਮਦਾਦ ਨੇ ਨਵੀਂ, ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖਿਆਲ ਗਾਇਕੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਟਾਵਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ, ਇਮਦਾਦ ਨੇ ਲਗਭਗ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਚਿੱਲਾ (ਇਕਾਂਤਵਾਸ) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਤਾਰ ਉੱਤੇ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ। ਉਸਤਾਦ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਵਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਲਭੇ। ਉਹ ਇੱਕ ਹੀ ਪਰਦੇ ਤੋਂ ਸੱਤ ਸੁਰ ਵਜਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਰਖਦੇ ਸਨ। ਏਥੋਂ ਉਹ ਕਲਕਤੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸਰ ਜੋਤੀਂਦੇਰ ਮੋਹਨ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਬੁਲਾਵੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕੋਲਕਾਤਾ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ "ਰਿਆਜ਼" (ਅਭਿਆਸ) ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼

ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਹਿੰਦੂ ਮੂਲ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ (ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ) ਨੇ ਨਾਥ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਖੁਦ ਨਾਥ ਪੀਆ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਈ ਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।

ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ

ਇਮਦਾਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਃ ਉਸਨੇ ਮੈਸੂਰ ਅਤੇ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ, ਅਤੇ ਉਹ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਰਪੀਜੀ/ਈਐਮਆਈ ਦੀ ਚੇਅਰਮੈਨ ਚੁਆਇਸ ਲਡ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਘਰਾਣੇਃ ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਉੱਤੇ ਸੀਡੀ ਉੱਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।