ਧਰੁਪਦ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ਧਰੁਪਦ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਗਾਨ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੋਕਲ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਪੁਸ਼ਤੀਮਾਰਗ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ [ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]), ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰਨਾਟਕੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।[1][2] ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੂਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਧਰੁਵ (ਧਰੁਵ, ਅਚੱਲ, ਸਥਾਈ) ਅਤੇ ਪਦ (ਪਦ, ਛੰਦ) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਰੁਪਦ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਚਰਚਾ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਨਾਟਿਆਸ਼ਾਸਤਰ (~200 BCE – 200 CE),[1][3] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ (~800–1000 CE) ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ 10 ਦੇ ਅਧਿਆਇ 33, ਜਿੱਥੇ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਜਿਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕ, ਬਹਾਦਰੀ, ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ, ਨੇਕ, ਨੈਤਿਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਹੈ।[1][2] ਇਸ ਦਾ ਥੀਮੈਟਿਕ ਮਾਮਲਾ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ, ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਸ ਤੱਕ) ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਧਰੁਪਦ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਚਾਰ ਪੈਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ (ਜਾਂ ਅਸਥਾਈ) ਅੰਤਰਾ, ਸੰਚਾਰੀ ਅਤੇ ਅਭੋਗੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਇੱਕ ਧੁਨ ਹੈ ਜੋ ਮੱਧ ਅੱਖਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਟੈਟਰਾਕਾਰਡ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।[2] ਅੰਤਰਾ ਹਿੱਸਾ ਮੱਧ ਅੱਖਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਟੈਟਰਾਕਾਰਡ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।[2] ਸੰਚਾਰੀ ਹਿੱਸਾ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪਡ਼ਾਅ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗਏ ਗਏ ਸਥਾਈ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਤਿੰਨ ਸਪਤਕਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੁਰੀਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।[2] ਅਭੋਗੀ ਸਮਾਪਤੀ ਭਾਗ ਹੈ, ਜੋ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਤਾਲ ਦੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਕੋਮਲ ਅਲਵਿਦਾ ਵਰਗੇ ਘੱਟ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਜੋ ਆਦਰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੁਗਨ (ਅੱਧਾ) ਤਿਗੁਣ (ਤੀਜਾ) ਜਾਂ ਚੌਗੁਣ (ਚੌਥਾ) ।[2] ਕਈ ਵਾਰ ਭੋਗ ਨਾਮਕ ਪੰਜਵਾਂ ਪੈਰਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਧਰੁਪਦ ਅਧਿਆਤਮ ਜਾਂ ਭਗਤੀ (ਇੱਕ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਭਗਤੀ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਧਰੁਪਦ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ।[1][2]
ਧਰੁਪਦ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬ੍ਰਜ (ਮਥੂਰਾ) ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ, ਸੂਰਦਾਸ, ਗੋਵਿੰਦ ਸਵਾਮੀ, ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਅਸ਼ਟ ਸਖਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਨਸੇਨ (ਗਵਾਲੀਅਰ) ਅਤੇ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਗਵਾਲੀਅਰ) ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਧਰੁਪਦ ਰਚਨਾ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਵਤਾਰਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਣੁਪਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
Remove ads
ਇਤਿਹਾਸ
ਧਰੁਪਦ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾਟਯਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤੇ ਧਰੁਵਪਦ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਢਾਂਚਾਗਤ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।[2] ਇਹ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਚੱਲ ਅਤੇ ਸਥਾਈ। ਇਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕ, ਬਹਾਦਰੀ, ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ, ਨੇਕ, ਨੈਤਿਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਹੈ।[1][2] 1294 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿੰਬਰਕਾ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀਭੱਟ ਦੇ ਯੁਗਲ ਸ਼ਾਤਕ ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਦੇ ਬੋਲ ਹਨ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰੋਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਬੂ ਫਜ਼ਲ (1593) ਦੀ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਹੈ।[3] ਵਿਆਪਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੱਗਰੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ (ਫਲ.1486-1516) ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[3] ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਨਵਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨਿਆਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰੋਤ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਧਰੁਪਦ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।[3] ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰੂਪ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।[4] 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਗਤੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ-ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ (ਨਿੰਬਰਕਾ ਸੰਪ੍ਰਦਾ ਵਿੱਚ ਵੀ) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧ੍ਰੁਪਦ ਗਾਇਕ ਸਨ। ਇਹ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤ ਬਣ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤਾਨਸੇਨ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਧਰੁਪਦ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਏ।
ਧਰੁਪਦ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਧਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਿਆਲ (ਗਵਾਲੀਅਰ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਸਥਾਈ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ।[2] ਧਰੁਪਦ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸੰਗੀਤ ਹੈ, ਜੋ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰਪੂਰ, ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਹੈ। ਖਿਆਲ ਸਜਾਵਟੀ ਨੋਟਸ, ਛੋਟੇ, ਮੂਡੀ ਅਤੇ ਜਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਸਹੇਜਦਾ ਹੈ।[1]
ਧ੍ਰੁਪਦ ਉੱਤੇ ਨੱਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਪੁਰੂ ਦਧੀਚ ਦੁਆਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਡਾ. ਦਧੀਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਥਕ ਡਾਂਸਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਸਮੀ ਕਥਕ ਸਟੇਜ 'ਤੇ' ਧ੍ਰੁਪਦ 'ਅਤੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ 28 ਮਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।[5]
Remove ads
ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ
ਧਰੁਪਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਜ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਇਕੱਲੇ ਗਾਇਕ ਜਾਂ ਥੋਡ਼੍ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਬਲੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਖਾਵਜ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਤਾਲ ਵਜਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਇਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਤਾਨਪੁਰਿਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਛੇਡਣ ਵਾਲੇ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ,ਗਾਇਕ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤਾਲਵਾਦਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਧਰੁਪਦ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮੁਢਲਾ ਸਾਜ਼ ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਸੁਰਬਹਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਸ਼੍ਰਿੰਗਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਤਰਜੀਹੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਧਰੁਪਦ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਗੂੰਜ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਧ੍ਰੁਪਦ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਮੋਨੋਫੋਨੀਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਸੁਰੀਲੀ ਲਾਈਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਤਾਰ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਫਰੇਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਸੂਖਮ-ਧੁਨੀ ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਇੱਕ ਭੰਡਾਰ (ਗਮਕ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਨ।
ਧ੍ਰੁਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਗ, ਆਲਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧ੍ਰੁਪਦ ਵਿੱਚ ਆਲਾਪ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਬੀਜਕਸ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਵਾਰ-ਵਾਰ, ਨਿਰਧਾਰਤ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚਃ ਏ ਰੇ ਨੇ, ਤੇ ਰੇ ਨੇ, ਰੀ ਰੇ ਨੇ, ਟੇ ਨੇ ਤੂਮ ਨੇ (ਇਹ ਆਖਰੀ ਸਮੂਹ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) । ਇਹ ਅੱਖਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕ੍ਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਜੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਧਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਆਲਾਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੌਲੀ ਅਤੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਮਧੁਰ ਵਿਕਾਸ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਲਯ ਵਿੱਚ ਬਝਿਆ ਏਹਸਾਸ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਧ੍ਰੁਪਦ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਚੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਲਾਪ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਬਿਨਾ ਲਯ ਤਾਲ ਤੋਂ ) ਜੋੜ (ਸਥਿਰ ਤਾਲ ਨਾਲ) ਅਤੇ ਝਾਲਾ (ਕਾਫੀ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਜਾਂ ਨੋਮਤੋਂਮ, ਜਦੋਂ ਅੱਖਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਤਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈਃ ਚਾਰ ਸਤਰਾਂ, ਲਡ਼ੀਵਾਰ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ, ਸਥਾਈ, ਅੰਤਰਾ, ਸੰਚਾਰੀ ਅਤੇ ਆਭੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੀਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ (ਤਾਲ ) ਤਿਵਰਾ (7 ਥਾਪਾਂ) ਸੂਲ (10 ਥਾਪਾਂ) ਸਲ) ਚੌ (12 ਥਾਪਾਂ +) -10-ਬੀਟ ਝਪ ਤਾਲ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ 14-ਬੀਟ ਧਮਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਨੂੰ ਧਮਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਲਕੇ ਸੰਗੀਤਕ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੋਲੀ ਬਸੰਤ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਧਰੁਪਦ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈਃ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅਲਾਪ ਜਾਂ ਕੋਈ ਅਲਾਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ,ਕੋਈ ਸਾਜ਼ਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘੰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਝਾਂਝ, ਜੋ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੈਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ, ਇੱਥੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਢੋਲ ਇੱਕ ਛੋਟਾ, ਪੁਰਾਣਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਰਦੰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮ੍ਰਿਦੰਗਮ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਮਾਨ ਹੈ।
Remove ads
ਘਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ
ਬ੍ਰਿਹੱਦਦੇਸ਼ੀ, ਮਾਤੰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲਗਭਗ ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪਾਠ, ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ (ਗੀਤ-ਸ਼ੁੱਧ, ਭਿੰਨਾ, ਗੌਰੀ, ਵੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਸਾਧਰਾਣੀ) ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।[2] ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸ਼ੈਲੀਆਂ (ਧਰੁਪਦ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਬਨੀਆਂ ਜਾਂ ਵਨੀਸ਼) ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨਃ ਗੌਰੀ, ਖੰਡਰ, ਨੌਹਰ ਅਤੇ ਡਾਗਰ।[2] ਪਰੰਪਰਾ ਚਾਰ ਬਾਨਿਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਪੰਜ ਗਾਇਟਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਭਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।[3]
ਧ੍ਰੁਪਦ ਦੇ ਕਈ ਘਰਾਣੇ ਮਤਲਬ "ਘਰ", ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹਨ।
ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਘਰਾਨਾ ਡਾਗਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਡਾਗਰ ਵਾਣੀ ਜਾਂ ਡਾਗਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਡਾਗਰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਲਾਪ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਪੀਡ਼੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਜੋੜਿਆਂ ( ਦੋ ਜਣੇ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ (ਅਕਸਰ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਜੋੜੇ )। ਡਾਗਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ ਪਰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀਲਾਲ ਨਾਗ, ਮੀਤਾ ਨਾਗ ਅਤੇ ਮਧੁਵੰਤੀ ਪਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਤੋਂ ਦਰਭੰਗਾ ਘਰਾਣੇ, ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਣੇ (ਬਕਸਰ ਅਤੇ ਬੇਤੀਆ ਘਰਾਣੇ) ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਦਰਭੰਗਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਮਲਿਕ ਖੰਡਰ ਵਾਣੀ ਅਤੇ ਗੌਹਰਵਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਰਾਮ ਚਤੁਰ ਮਲਿਕ, ਵਿਦੁਰ ਮਲਿਕ, ਅਭੈ ਨਾਰਾਇਣ ਮਲਿਕ, ਪੰਡਿਤ ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਮਲਿਕ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਭੱਟ ਤੈਲੰਗ ਅਤੇ ਸੀਯਾਰਾਮ ਤਿਵਾਰੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਦਰਭੰਗਾ ਘਰਾਣੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਸਨ। ਸਵਰਗੀ ਪੰਡਿਤ ਵਿਦੁਰ ਮਲਿਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਰਭੰਗਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਦੀ ਵ੍ਰਿੰਦਾਬਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਹੈ, ਜੋ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵ੍ਰਿੰਦਾਬਨ ਵਿੱੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਡ਼੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਮਹਾਨ ਮਹਿਲਾ ਧਰੁਪਦ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਗਰੀ ਬਾਈ, ਅਲਕਾ ਨੰਦੀ, ਅਸ਼ੋਕ ਧਰ, ਮਧੂ ਭੱਟ ਤੈਲੰਗ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕਾ ਆਲੀਆ ਰਸ਼ੀਦ ਅਤੇ ਇਤਾਲਵੀ ਗਾਇਕਾ ਅਮੇਲੀਆ ਕੁਨੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[6]
ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਣੇ ਦੀਆਂ ਧਰੁਪਦ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਲਗਭਗ 500 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਧਰੁਪਦ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਰਾਣਾ ਡੁਮਰਾਂਵ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਧਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ (ਵਾਨੀ) ਗੌਹਰ, ਖੰਡਰ ਅਤੇ ਨੌਹਰਵਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਪੰਡਿਤ ਸਨ। ਮਾਨਿਕਚੰਦ ਦੂਬੇ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ.ਅਨੂਪ ਚੰਦ ਦੂਬੇ ਦੋਵਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾਹ ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੋ ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਧਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਣੇ (ਬਕਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੀਵਤ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ. ਰਾਮਜੀ ਮਿਸ਼ਰਾ, ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ।
ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੁਆਰਾ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਮਾਇਣ, ਘਾਨਾ ਨੇ ਦੂਬੇ, ਸੁਰ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਭੈਰਵ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਰਸ਼-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੰਗਿਆ, ਜੋ ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੂਬੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਸੰਗੀਤ ਪੱਲਵ ਡਾ. ਅਰਵਿੰਦ ਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਗੌਰਹਰ, ਡਾਗਰ, ਨੌਹਰ ਅਤੇ ਖੰਡਰ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਬੇਤੀਆ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ। ਪੰਡਿਤ ਫਾਲ੍ਗੁਨੀ ਮਿੱਤਰਾ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀਡ਼੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਇੱਕ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ।
ਧਰੁਪਦ ਦੇ ਕੁਝ ਉੱਘੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਗੋਕੁਲੋਤਸਵਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਉਦੈ ਭਾਵਲਕਰ, ਰਿਤਵਿਕ ਸਾਨਿਆਲ, ਨਿਰਮਲਯਾ ਡੇ, ਪੰਡਿਤ. ਸ਼ੀਤਿਪਾਲ ਮਲਿਕ, ਪੰਡਿਤ ਪੰਡਿਤ. ਰਾਮ ਚਤੁਰ ਮਲਿਕ ਅਤੇ ਗੁੰਡੇਚਾ ਭਰਾ
Remove ads
ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ
ਇਹਨਾਂ ਪਰੰਪਰਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜੀ ਰਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ, ਆਈ. ਟੀ. ਸੀ. ਸੰਗੀਤ ਖੋਜ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ ਵਿਭਾਗ 1987 ਤੋਂ ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਆ ਅਤੇ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ/ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਆ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।[7] 2013 ਵਿੱਚ ਅਕੈਡਮੀ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟਸ (ਐਨਸੀਪੀਏ, ਮੁੰਬਈ) ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇੱਕ ਧਰੁਪਦ ਸੈਮੀਨਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਡਾ. ਪੁਰੂ ਦਧੀਚ ਨੇ ਧਰੁਪਦ ਦੇ ਮੂਲ ਅਤੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਸਪੀਕਰ ਵਜੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।[8]
ਪ੍ਰੋ. ਰਿਚਰਡ ਵਿੱਡੇਸ (ਮੁਖੀ, ਸੰਗੀਤ ਵਿਭਾਗ, ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਓਰੀਐਂਟਲ ਐਂਡ ਅਫ਼ਰੀਕਨ ਸਟੱਡੀਜ਼, ਲੰਡਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਯੂ. ਕੇ.) ਅਤੇ ਡਾ. ਦਧੀਚ, (ਇੰਦੌਰ, ਭਾਰਤ) ਨੇ ਧਰੁਪਦ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਲੰਮੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਕਿ ਧਰੁਪਦ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ।[9]
Remove ads
ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮਾਂ
ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਮਨੀ ਕੌਲ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਯਾ ਫਰੀਦੁਦੀਨ ਡਾਗਰ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੂਰੀ-ਲੰਬਾਈ ਵਾਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗੁਰੂ ਜੀ ਪੁੱਤਰ ਨੌਜਵਾਨ ਬਹਾਊਦੀਨ ਡਾਗਰ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਫਿਲਮ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਧਰੁਪਦ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਥਾਨਾਂ-ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
Remove ads
ਹਵਾਲੇ
ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads