ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ, ਉਤਰਾਖੰਡ

ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ( ਕੁਮਾਓਨੀ : ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ [kaːʃiːpʊr] ) ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸਦੀਆਂ ਸੱਤ ਸਬ-ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਇਹ ਕੁਮਾਊਂ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਛੇਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੀ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਬਾਦੀ 121,623 ਅਤੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਤਹਿਸੀਲ ਦੀ 283,136 ਸੀ। ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਈਆਈਐਮ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਮਾਉਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦਾ ਨਾਮ ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਪਰਗਨਾ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, 16ਵੀਂ ਅਤੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਉਂ ਦੇ ਚਾਂਦ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ^[1] ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਚਾਂਦ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀ ਗਵਰਨਰ ਨੰਦ ਰਾਮ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ 1801 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ਼ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੇ 1815 ਵਿੱਚ ਐਂਗਲੋ-ਗੋਰਖਾ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਕੁਮਾਉਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ ^[2] ਸੁਗੌਲੀ ਦੀ ਸੰਧੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕੁਮਾਉਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਕੁਮਾਉਂ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤਰਾਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੀ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ 1872 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ 26 ਜਨਵਰੀ 2013 ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ^[3]

ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ

ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ (ਕੁਮਾਉਂ) ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਰਾਠੌਰ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਨ। ^{[4] [5]}

• ਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰ ਚੰਦ (ਕੁਮਾਉਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਰਾਜਾ)
• ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ
• ਰਾਜਾ ਗੁਮਾਨ ਸਿੰਘ (ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ)
• ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਵ ਰਾਜ ਸਿੰਘ
• ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਰਾਜ ਸਿੰਘ
• ਰਾਜਾ ਉਦੈ ਰਾਜ ਸਿੰਘ
• ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਰਾਜ ਸਿੰਘ (ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਰਾਜਾ ਆਨੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਲਮੋੜੇ ਦੀ ਗੱਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ)

ਇਤਿਹਾਸ

ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਵਿਕਰਮਾ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਤੋਂ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਗੁੱਜਰ-ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਗੋਵਿਸਾਨਾ ਦੇ ਖੰਡਰ

ਹਰਸ਼ (606 ਈ. - 647 ਈ.) ਦੇ ਸਮੇਂ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਨੂੰ ਗੋਵਿਸ਼ਾਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ)। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਬਸਤੀ ਦੇ ਖੰਡਰ ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲ਼ਦੇ ਹਨ। ^[6] ਮਸ਼ਹੂਰ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਜ਼ੁਆਨਜ਼ਾਂਗ ਨੇ ਵੀ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ^{[7] : 174}ਉਸਨੇ ਇਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ "ਪਰਿਕ੍ਰਮਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ 15 ਲੀ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਔਖੀ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲ਼ੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਝੀਲਾਂ, ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਤਲਾਬ ਸਨ" ^[8] ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਧਾਤ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਚੰਪਾਵਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇਵੀ ਚੰਦ ਦੇ ਅਧੀਨ ਤਰਾਈ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੁਮਾਉਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਰਾਜਾ ਮੋਹਨ ਚੰਦ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਗੁਮਾਨ ਸਿੰਘ ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਰਾਜੇ ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਉਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਾ ਆਨੰਦ ਸਿੰਘ (ਅਲਮੋੜਾ ਦੇ ਰਾਜਾ) ਦੀ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਸਬੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦ ਹੈ।ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਬਿਸ਼ਪ ਹੇਬਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਟਰੈਵਲਜ਼ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 5000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ (ਲਗਭਗ 3176 ਈਪੂ ਵਿੱਚ) ਕਾਸ਼ੀ ਨਾਮਕ ਦੇਵਤੇ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ^{[7] : 175 [9]} ਸਰ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਕਨਿੰਘਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭੂਗੋਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਭੱਦਰ ਬਿਸ਼ਪ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਮੁਖ਼ਬਰ ਘੋਰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਲੀਭਾਂਤ ਗਿਆਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਸਬਾ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ। 1718 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਉਂ ਵਿੱਚ ਚੰਪਾਵਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇਵੀ-ਚੰਦਰ ਦੇ ਚੇਲੇ ਕਾਸ਼ੀ-ਨਾਥ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ^{[10] : 357–358}ਬਦਰੀ ਦੱਤ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਕੁਮਾਉਂ ਕਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਕਨਿੰਘਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, 1639 ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। ^{[11] : 41}ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਚਾਂਦ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨੰਦ ਰਾਮ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਉਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਉੱਤੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਬ ਲਾਲ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। 1801 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਬ ਲਾਲ ਨੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਇੱਕ ਮਾਲ ਵਿਭਾਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਿਸ਼ਪ ਹੇਬਰ ਨਵੰਬਰ 1824 ਵਿੱਚ ਅਲਮੋੜਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ। ^[12] ਹੇਬਰ ਨੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਨੂੰ "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ" ਦੱਸਿਆ। ^[9] 10 ਜੁਲਾਈ 1837 ਨੂੰ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਨੂੰ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ^{[11] : 445}1944 ਵਿੱਚ ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਮਾਲ ਵਿਭਾਗਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਜਪੁਰ, ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਅਤੇ ਜਸਪੁਰ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਾ ਕੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਗਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ^[13] ਬਾਜਪੁਰ ਨੂੰ 1859 ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1870 ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਨੂੰ ਤਰਾਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ।^[13]