ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ
ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ ਤੁਗਲੁਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੁਲਤਾਨ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲੁਕ (1351-88) ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਲਤਨਤ 'ਤੇ 1351 ਤੋਂ 1388 ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[3] ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਨੂੰ 'ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4] ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ (ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ) ਇੱਕ ਸਰਹੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਹਨ।[5] ਨੇੜਲਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਛਾਉਣੀ ਹੈ।
Remove ads
ਨਾਮ
ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਆਧਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਹਨ; ਇਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਦੂਜਾ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਮੰਜ ਰਾਜਪੂਤ ਮੁਖੀ ਫਿਰੋਜ਼ ਖਾਨ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਭੱਟੀ ਮੁਖੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[6]
ਇਤਿਹਾਸ
ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1351 ਤੋਂ 1388 ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। [7] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਕਿਲ੍ਹਾ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [8] ਮੰਜ ਰਾਜਪੂਤ ਮੁਖੀ, ਫਿਰੋਜ਼ ਖਾਨ, 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ। [9] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਬਰਾ ਜੈਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ। [9] ਹਾਲਾਂਕਿ, 1543 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਪਾਰੀ ਕੋਟ ਈਸੇ ਖਾਨ ਚਲੇ ਗਏ। [9]
ਸਿੱਖ ਕਾਲ
ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ 1758 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ , ਜਦੋਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। 1761 ਵਿੱਚ, ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਿੱਖ ਮੁਖੀ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਸੂਰ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਗੁਰਜਾ (ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੁਸ਼ਾਹਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਭਤੀਜੇ, ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਸਤਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਗੁਰਜਾ (ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ) ਨੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਖੇਤਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਉਦੋਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਵਿੱਚ 37 ਪਿੰਡ ਸਨ। 1792 ਵਿੱਚ, ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੇਤਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੁੱਤਰ, ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸੰਨ 1818-19 ਵਿੱਚ, ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ, ਲਛਮਣ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਲਈ। [ਨੋਟ 2] 1820 ਵਿੱਚ, ਲਛਮਣ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਥਾਈ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਗਯਾ ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਮਰਹੂਮ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਛਮਣ ਕੌਰ 1823 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਾਪਸ ਆਈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ। ਸਿੱਖ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਕੈਪਟਨ ਰੌਸ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਾਹੌਰ ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਛੱਡਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਛਮਣ ਕੌਰ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲੀ। ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ 1826 ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਲਛਮਣ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਲੋਕਾ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਲਛਮਣ ਕੌਰ ਦੀ ਮੌਤ 28 ਸਤੰਬਰ 1835 ਨੂੰ ਗਈ (ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਦਸੰਬਰ 1833 ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਮਿਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ।[10][11] ਜੁਲਾਈ 1838 ਵਿੱਚ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ, ਦੇ ਭਤੀਜੇ, ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ।[10][11] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਯਤਨ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਖੇਤਰ ਸਿੱਧੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ।[10][11] ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ 1839 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਹੋਏ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਚਾਰਜ ਸੰਭਾਲਿਆ।[12]
Remove ads
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੰਟਰੋਲ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1835 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰਸ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਹ ਸੀ, ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਐਸਕੇਟ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।[13] 1838 ਵਿੱਚ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਬਸਤੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 2,732 ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ 1841 ਤੱਕ, ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧ ਕੇ 4,841 ਹੋ ਗਈ।[13] ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਮਾਰਕੀਟ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਰਕੀਟ ਸਥਾਨ ਵੀ ਬਣਾਇਆ।[13]
ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਮਹੱਤਤਾ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ) ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨ ਸੀ, ਅਤੇ 1839 ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਚੌਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪਹਿਲੇ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1845 ਵਿੱਚ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਹਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੰਧੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।[14]
ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗੇਟ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਗੇਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ (10) ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਗੇਟ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਨਾਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੇਟਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ: ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ, ਮੋਰੀ ਗੇਟ, ਬਗਦਾਦੀ ਗੇਟ, ਜ਼ੀਰਾ ਗੇਟ, ਮਖੂ ਗੇਟ, ਬਾਸੀ ਗੇਟ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਗੇਟ, ਕਸੂਰੀ ਗੇਟ, ਮੁਲਤਾਨੀ ਗੇਟ,ਅਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨੀ ਗੇਟ ਆਦਿ। ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਬਗਦਾਦੀ ਗੇਟ, ਜ਼ੀਰਾ ਗੇਟ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਗੇਟ ਹੀ ਸਹੀ-ਸਲਾਮਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋ ਵੀ ਬਗਦਾਦੀ ਗੇਟ ਤੇ ਜ਼ੀਰਾ ਗੇਟ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਨ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨੀ ਗੇਟ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਖਸਤਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਗੇਟ ਮਲੀਆਮੇਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਹਵਾਲੇ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads