ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ

ਮੁਲਤਾਨੀ ਬ੍ਰਾਹਮਿਕ ਲਿਪੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਲਤਾਨ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਸਿੰਧ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਪਜੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਰਾਇਕੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਲਹਿੰਦਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਇੱਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਰੁਟੀਨ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਚਾਰ ਲੰਡਾ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਪਾਰਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਛਪਾਈ ਲਈ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ: ਬਾਕੀ ਗੁਰਮੁਖੀ, ਖੋਜਕੀ ਅਤੇ ਖੁਦਾਬਾਦੀ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਿਪੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਛਪੇ ਰਿਕਾਰਡ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ^[1] ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਕਰਿੱਕੀ ਅਤੇ ਸਰਾਏ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਮੁਲਤਾਨੀ ਫਰਮਾ:Script/Multani
ਤਸਵੀਰ:1880 ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਾਰਟਹੈਂਡ ਲਿਪੀ, ਲੰਡਾ ਲਿਪੀ ਦੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਰੂਪ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਛਪੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਸ਼, 1880
ਲਿਪੀ ਕਿਸਮ	ਅਬੂਗੀਦਾ
ਸਮਾਂ ਮਿਆਦ	ਲਗਭਗ 18ਵੀਂ-20ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.
ਦਿਸ਼ਾ	Left-to-right
ਖੇਤਰ	ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਲਤਾਨ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ
ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ	ਸਰਾਇਕੀ
ਸਬੰਧਤ ਲਿਪੀਆਂ
ਮਾਪੇ ਸਿਸਟਮ	ਮਿਸਰੀ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਸ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਸਿਨੈਟਿਕ ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਅਰਾਮੀ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਗੁਪਤਾ ਸ਼ਰਦਾ ਲੰਡਾ ਮੁਲਤਾਨੀ
ਜਾਏ ਸਿਸਟਮ	ਗੁਰਮੁਖੀ, Khudabadi, Khojki, Mahajani
ਆਈਐੱਸਓ 15924
ਆਈਐੱਸਓ 15924	Mult (323), ​Multani
ਯੂਨੀਕੋਡ
ਯੂਨੀਕੋਡ ਸੀਮਾ	U+11280–U+112AF Final Accepted Script Proposal
This article contains phonetic transcriptions in the International Phonetic Alphabet (IPA). For an introductory guide on IPA symbols, see Help:IPA. For the distinction between [ ], / / and ⟨ ⟩, see IPA § Brackets and transcription delimiters.

 

ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਮੂਲ

ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਬ੍ਰਾਹਮਿਕ ਮੂਲ ਦੀ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਪੀ ਲਾਂਡਾ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿਪੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਹੋਰ ਲੰਡਾ ਲਿਪੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖੋਜਕੀ ਅਤੇ ਖੁਦਾਵਾਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਵਰਤੋਂ

ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਰੁਟੀਨ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਢਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਬੈਪਟਿਸਟ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਈਸਾਈ ਸਾਹਿਤ ਛਾਪਣ ਲਈ ਲਿਪੀ ਲਈ ਧਾਤ ਦੇ ਫੌਂਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਨਵਾਂ ਨੇਮ (1819) ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਅਰਬੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਮਿਆਰ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਲਾਂਡਾ ਲਿਪੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਹੁਣ ਵਰਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਅੱਖਰ

ਆਧੁਨਿਕ ਮੁਲਤਾਨੀ ਟਾਈਪਫੇਸ ਵਿੱਚ 'ਮੁਲਤਾਨੀ' ਸ਼ਬਦ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰਭਰ ਸਵਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਈ ਯੂਨੀਕੋਡ ਚਾਰਟ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ।

19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਮੂਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਅੰਜਨ ਆਪਣੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਅਬੂਗੀਦਾ ਨਾਲੋਂ ਅਬਜਦ ਵਜੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਵਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਚਿੰਨ੍ਹਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸ਼ਬਦ ਮੋਨੋਸਿਲੈਬਿਕ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਨਿਰਭਰ ਸਵਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਿਰਫ਼ ਸੁਤੰਤਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀਰਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅੰਜਨ ਸਮੂਹ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਯੂਨੀਕੋਡ

ਮੁੱਖ ਲੇਖ: Multani (Unicode block)

ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਜੂਨ 2015 ਵਿੱਚ ਵਰਜਨ 8.0 ਦੇ ਜਾਰੀ ਹੋਣ ਨਾਲ ਯੂਨੀਕੋਡ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਈ ਯੂਨੀਕੋਡ ਬਲਾਕ U+11280 – U+112AF ਹੈ :ਫਰਮਾ:Unicode chart Multani