ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ

ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ (ਹਿੰਦੀ: मन्नू भंडारी; 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1931 - 15 ਨਵੰਬਰ 2021) ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੰਦਸੌਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭਾਨਪੁਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ ਮੰਨੂ ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਮਹੇਂਦ੍ਰ ਕੁਮਾਰੀ ਸੀ। ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਉਸ ਨੇ ਮੰਨੂ ਨਾਮ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਕੋਲਕਾਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ 1953 ਐਮ.ਏ ਹਿੰਦੀ, ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ^[1] ਅਤੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੀਰਾਂਡਾ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾ ਰਹੀ। ਸਤਿਯੁਗ ਵਿੱਚ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਾਵਲ 'ਆਪਕਾ ਬੰਟੀ' (आपका बंटी) ਅਤੇ 'ਮਹਾਭੋਜ' (महाभोज) ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ ਵਿਕਰਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਉੱਜੈਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਸਿਰਜਨਪੀਠ ਦੀ ਅਧਿਅਕਸ਼ਾ ਵੀ ਰਹੀ। ਲਿਖਣ ਦੇ ਕਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੁਖ ਸੰਪਤਰਾਏ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੇਖਕ ਸਨ।

ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ
ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ
ਜਨਮ	(1931-04-03) 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1931 (ਉਮਰ 94) ਭਾਨਪੁਰਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਰਾਜੇਂਦ੍ਰ ਯਾਦਵ

ਭੰਡਾਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ, ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ, ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰੰਤਰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਨਸੀ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਔਰਤ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ, ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਅਤੇ ਉੱਭਰ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਔਰਤ ਦਾ ਅਕਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।'

ਜੀਵਨ

ਭੰਡਾਰੀ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1931 ਨੂੰ, ਭਾਂਪੁਰਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੁਖਸਮਪਤ ਰਾਏ ਭੰਡਾਰੀ, ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਮਰਾਠੀ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸਨ।^[2][3] ਉਹ ਪੰਜ ਬੱਚਿਆਂ (ਦੋ ਭਰਾ, ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ) ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਜਮੇਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1946 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਸ਼ੀਲਾ ਅਗਰਵਾਲ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ 1946 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ 'ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।^[4] ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤੇ 'ਚ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਮਿਰਾਂਡਾ ਹਾਊਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਈ।

ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਰਾਜੇਂਦਰ ਯਾਦਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ।^[5]

ਕੈਰੀਅਰ

ਸਿੱਖਿਆ

ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1952-1961 ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਬਲੀਗੰਜ ਸਿੱਖਿਆ ਸਦਨ, 1961-1965 ਵਿਚ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਰਾਣੀ ਬਿਰਲਾ ਕਾਲਜ, 1964-1991 ਵਿੱਚ ਮਿਰਾਂਡਾ ਹਾਊਸ ਕਾਲਜ, ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ 1992-1994 ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਵਿਕਰਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਜੈਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਸ੍ਰੀਜਾਨਪੀਠ 'ਚ ਡਾਇਰੈਕਟਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ। 2008 ਵਿੱਚ, ਭੰਡਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ "ਏਕ ਕਹਾਣੀ ਯੇ ਭੀ" ਲਈ ਕੇ ਕੇ ਬਿਰਲਾ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਵਿਆਸ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਮੂਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀ ਅਤੇ ਢਾਲਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਭੰਡਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਲੇਖਨ

ਭੰਡਾਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ, "ਏਕ ਇੰਚ ਮੁਸਕਾਨ", 1961 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕ, ਰਾਜੇਂਦਰ ਯਾਦਵ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਦੋ ਔਰਤਾਂ 'ਚ ਰੋਮਾਂਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਯਾਦਵ ਨੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਰ ਅਤੇ ਔਰਤ ਪਾਤਰਾਂ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਸੰਕੇਤ ਲਿਖੇ।^[6]

ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸੁਤੰਤਰ ਕਹਾਣੀ ਛਾਪੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਿਰਲੇਖ 1957 ਵਿੱਚ 'ਮੈਂ ਹਾਰ ਗਿਆ' ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦੂਜੇ ਨਾਵਲ, "ਆਪ ਕਾ ਬੰਟੀ" ਨੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਟਕਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਸਿਰਲੇਖ ਬੰਟੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਮਾਪੇ ਆਖਰਕਾਰ ਤਲਾਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ 'ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ' ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[7] ਇਸ ਦਾ ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[8] ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਸਫਲ ਨਾਟਕ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ 'ਚ (ਭਾਰਤ ਰੰਗ ਮਹਾਂਉਤਸਵ) (ਨੈਸ਼ਨਲ ਥੀਏਟਰ ਫੈਸਟੀਵਲ), ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

'ਯਹੀ ਸੱਚ ਹੈ" ਵਿੱਚ ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੋ ਪਿਆਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ; ਇੱਕ ਉਸ ਦੇ ਅਤੀਤ ਵਿਚੋਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦ ਤੋਂ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਵਲ, ‘ਮਹਾਭੋਜ’ (1979) ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ 'ਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ "ਏਕ ਪਲੇਟ ਸੈਲਾਬ" (1962), "ਤਿੰਨ ਨਿਗਾਹੋਂ ਕੀ ਏਕ ਤਾਸਵੀਰ", "ਤ੍ਰਿਸ਼ੰਕੂ", ਅਤੇ "ਆਂਖੋਂ ਦੇਖਾ ਝੂਠ" ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਭੰਡਾਰੀ, ਆਪਣੇ ਪਤੀ, ਰਾਜਿੰਦਰ ਯਾਦਵ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੋਬਤੀ ਸਮੇਤ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ, ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਸਨ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹ

• ਏਕ ਪਲੇਟ ਸੈਲਾਬ
• ਮੈਂ ਹਾਰ ਗਈ
• ਤੀਨ ਨਿਗਾਹੋਂ ਕੀ ਏਕ ਤਸਵੀਰ
• ਯਹੀ ਸਚ ਹੈ
• ਤ੍ਰਿਸ਼ੰਕੂ
• ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ
• ਆਂਖੋਂ ਦੇਖਾ ਝੂਠ
• ਨਾਯਕ ਖਲਨਾਯਕ ਵਿਦੂਸ਼ਕ

ਨਾਵਲ

• ਆਪਕਾ ਬੰਟੀ
• ਮਹਾਭੋਜ, ਸ੍ਵਾਮੀ
• ਏਕ ਇੰਚ ਮੁਸਕਾਨ ਔਰ ਕਲਵਾ
• ਏਕ ਕਹਾਨੀ ਯਹ ਭੀ

ਪਟਕਥਾਵਾਂ

• ਰਜਨੀ
• ਨਿਰਮਲਾ
• ਸਵਾਮੀ
• ਦਰਪਣ

ਨਾਟਕ

• ਬਿਨਾ ਦੀਵਾਰੋਂ ਕਾ ਘਰ