ਰਿਸ਼ਭ (ਸੁਰ)

ਸੁਰ ਰਿਸ਼ਭ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜਾ ਸੁਰ ਹੈ। ਰਿਸ਼ਭ ਉਚਾਰਖੰਡ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸਰਲਤਾ ਲਈ ਰੇ ਜਾਂ ਰੀ ਦਾ ਲੰਮਾ ਰੂਪ ਹੈ।^[1] ਰਿਸ਼ਭ ਨੂੰ ਰੇ ਅਤੇ ਰੀ (ਨੋਟੇਸ਼ਨ - ਆਰ) ਵਜੋਂ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ)

ਵੇਰਵੇ

ਰਿਸ਼ਭਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ :

• ਸੁਰ ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ ਜਾਂ ਰੀ) ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਰਗਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਵਰ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਰੇ ਜਾਂ ਰੀ ਸ਼ਡਜਾ (ਸ) ਦਾ ਤੁਰੰਤ ਅਗਲਾ ਸੁਰ ਹੈ।
• ਰਾਗ ਦੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸੁਰ ਰਿਸ਼ਭ ਦਾ ਰੂਪ ਕੋਮਲ ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡਜ ਮੂਲ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ 6 ਸੁਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ਡਜਾ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ਡ ਅਤੇ ਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਦ 6 ਹੈ ਅਤੇ ਜਾ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ 'ਜਨਮ ਦੇਣਾ' ਹੈ।

ਸ਼ਡ  - 6, ਜ -ਜਨਮ . ਇਸ ਲਈ, ਇਸਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ 6 ਨੋਟਸ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ।

ਇਸ ਲਈ ਸੁਰ ਰੇ ਸ਼ਡਜਾ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।

• ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 270 ਹਰਟਜ਼ ਹੈ।
• ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-
• ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 240 ਹਰਟਜ਼
• ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 270 ਹਰਟਜ਼
• ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 300 ਹਰਟਜ਼
• ਮਧ੍ਯਮ (ਮ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 320 ਹਰਟਜ਼
• ਪੰਚਮ (ਪ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 360 ਹਰਟਜ਼
• ਧੈਵਤ (ਧ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 400 ਹਰਟਜ਼
• ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ)450 ਹਰਟਜ਼
• ਤਾਰ ਸਪਤਕ ਦੇ ਸ਼ਡਜ (ਸੰ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ (ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 480

• ਸੁਰ "ਸ" ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਅਨੁਪਾਤ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਜਾਂ ਘਟਦੀ ਹੈ।
• ਰਿਸ਼ਭ ਦੀਆਂ 3 ਸ਼ਰੁਤੀਆਂ ਹਨ।

• ਸ਼ਡਜਾ (ਸਾ) ਅਤੇ ਪੰਚਮ (ਪਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਵਰ Komal ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ</link> ਜਾਂ Tivra svara</link> s ਪਰ ਸਾ ਅਤੇ ਪਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸਵਰਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਵਰਸ ਸਾ ਅਤੇ ਪਾ ਨੂੰ ਅਚਲ ਸਵਰਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਵਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੇ। ਸਵਾਰਸ ਰਾ, ਗਾ, ਮਾ, ਧਾ, ਨੀ ਨੂੰ ਚਲ ਸਵਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਵਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾ, ਰੇ, ਗਾ, ਮਾ, ਪਾ, ਧਾ, ਨੀ - ਸ਼ੁੱਧ ਸਵਰਸ
  
  ਰੇ, ਗਾ, ਧਾ, ਨੀ - Komal Svaras</link> 
 
  ਮਾ - Tivra Svaras</link>

• ਭੈਰਵ ਥਾਟ , ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ, ਮਾਰਵਾ ਥਾਟ, ਭੈਰਵੀ ਥਾਟ ਅਤੇ ਤੋੜੀ ਥਾਟ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ)ਹੈ, ਬਾਕੀ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਹੈ।
• ਓਹ ਰਾਗ ਜਿੱਥੇ ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹੈ - ਰਾਗ ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਨੀ ਸਾਰੰਗ, ਆਦਿ ।
• ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ,ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀਮੁਨੀ (ਰੁਸ਼ਿਮੁਨੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਵ ਸਾਕਾਰ ਬ੍ਰਹਮਾ (ਸ) ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। ਰਿਸ਼ੀ) ਭਾਵ ਰੀ.ਜਾਂ ਰੇ ਨੂੰ ਉਚਾਰਖੰਡ 'ਚ ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਰਿਸ਼ੀਮੁਨੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ^[2]
• ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਨੂੰ ਬਲਦ ਦੇ ਨੀਵੇਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ^{[3] [4]}
• ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ^[5]
• ਰਿਸ਼ਭ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ
• ਰਿਸ਼ਭ ਦਾ ਸਬੰਧ ਲਾਲ ਰੰਗ ਨਾਲ ਹੈ। ^[6]

ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ

ਰਿਸ਼ਭ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ, 'ਰਿਸ਼ਭ ਉਚਾਰਖੰਡਾਂ ਦਾ ਲੰਮਾ ਰੂਪ ਹੈ ਰੇ ਅਤੇ ਰੀ। ਉਚਾਰਖੰਡ ਗਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਲਤਾ ਲਈ, ਰਿਸ਼ਭ ਨੂੰ ਰੇ ਜਾਂ ਰੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਰੀ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਚਾਰਖੰਡ ਰੇ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ, ਰਿਸ਼ਭ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਰੇ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਿਕੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ, ਰਿਸ਼ਭ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਰੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ 7 ਸਵਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਨ ਕਰੇਗਾ : ਸਾ ਰੇ ਗਾ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨੀ ਸਾ।

ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਉਣਗੇ : ਸਾ ਰੀ ਗਾ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨੀ ਸਾ।

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

• ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
• ਗੰਧਾਰ (ਗ)
• ਧੈਵਤ (ਧ)
• ਨਿਸ਼ਾਦਾ (ਨੀ)

ਹਵਾਲੇ