ਨਿਸ਼ਾਦ ਸੁਰ

ਨਿਸ਼ਾਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੱਤਵਾਂ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸੁਰ ਹੈ।^[1] ਨਿਸ਼ਾਦ ਉਚਾਰਖੰਡ ਦਾ ਲੰਮਾ ਰੂਪ ਹੈ। ^[2] ਉਚਾਰਖੰਡ ਗਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਲਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ, ਨਿਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਨੀ ਸੁਰ ਵਜੋਂ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨਿਸ਼ਾਦਾ (ਨੀ)

ਵੇਰਵੇ

ਸੁਰ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ :

• ਸੁਰ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਸੱਤਾਂ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਸਰਗਮ ਵਿੱਚ ਸੱਤਵਾਂ ਸੁਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ), ਸੁਰ ਧੈਵਤ (ਧ) ਦਾ ਤੁਰੰਤ ਅਗਲਾ ਸਵਰ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਕੋਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਰਾਗ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
• ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰ ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਮੂਲ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ 6 ਸੁਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ਡਜ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਡ ਅਤੇ ਜਾ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡ 6 ਹੈ ਅਤੇ ਜਾ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ 'ਜਨਮ ਦੇਣਾ' ਹੈ।^[3]
• ਹੇਠਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ :

षड् - 6, ਜ -ਜਨਮ . ਇਸ ਲਈ, ਇਸਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ ਛੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ। ਇਸ ਲਈ ਸੁਰ ਨੀ ਸੁਰ ਸ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।

ਸੱਤੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ

• ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 240 ਹਰਟਜ਼
• ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 270 ਹਰਟਜ਼
• ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 300 ਹਰਟਜ਼
• ਮਧ੍ਯਮ (ਮ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 320 ਹਰਟਜ਼
• ਪੰਚਮ (ਪ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ (ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 360 ਹਰਟਜ਼
• ਧੈਵਤ (ਧ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 400 ਹਰਟਜ਼
• ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ)450 ਹਰਟਜ਼
• ਤਾਰ ਸਪਤਕ ਦੇ ਸ਼ਡਜ(ਸੰ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ)480 ਹਰਟਜ਼ ........ (ਇਤਿਆਦਿ).

• ਸੁਰ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਦੀਆਂ 2 ਸ਼ਰੁਤੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਅਤੇ ਪੰਚਮ (ਪ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਕੋਮਲ ਜਾਂ ਤੀਵ੍ਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਅਤੇ ਪੰਚਮ (ਪ) ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਚਲ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਥਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੇ। ਰੇ,ਗ,ਮ,ਧ,ਨੀ ਨੂੰ ਚਲ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਥਾਂ ਰਾਗ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ। ਸ, ਰੇ, ਗ, ਮ, ਪ, ਧ, ਨੀ - ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਰੇ, ਗ, ਧ, ਨੀ - ਕੋਮਲ ਸੁਰ ਮ- ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ

• ਖਮਾਜ ਥਾਟ, ਕਾਫੀ ਥਾਟ, ਆਸਾਵਰੀ ਥਾਟ ਅਤੇ ਭੈਰਵੀ ਥਾਟ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਲਗਦਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਲਗਦਾ ਹੈ।
• ਓਹ ਰਾਗ ਜਿੱਥੇ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ)ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹੈ - ਰਾਗ ਜੌਨਪੁਰੀ, ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ ਆਦਿ ।
• ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ,ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਭਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਨਿਰਾਕਾਰ ਭਰਮ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤੇ, ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਰਥਾਤ ਸਾਕਾਰ ਭਰਮ (ਸ) ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀਮੁਨੀ ਭਾਵ ਤੋਂ ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਅਤੇ ਫਿਰ ਗਾਉਣ ਲਈ ਗੰਧਰਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।
• ਅਤੇ ਫਿਰ ਭਗਵਾਨ ਇੰਦਰ ਜਾਂ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਭਾਵ ਮਹੀਪਾਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮਹੀਪਾਲ ਰਾਜਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪ੍ਰਜਾ ਜਾਂ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਜਾਂ ਲੋਕ ਬਣਾਏ ਗਏ, ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਜਾਂ ਫਰਜ਼/ਧਰਮ ਹੈ, ਧਰਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਨਿਰਾਕਾਰ ਰੂਪ ਬਣਿਆ ਭਾਵ ਧਰਮ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮਾ (ਨੀ) ਦਾ ਨਿਰਾਕਾਰ ਰੂਪ ਬਣਾਇਆ। ਨੀ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਭਰਮ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਚਾਰਖੰਡ ਨੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਰਸਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਕਾਰ ਭਰਮ (ਸਾ) ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਭਰਮ (ਨੀ) ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}</link>^{[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (April 2024)">ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ</span> ]}
• ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਹਾਥੀ ਦੇ ਤੁਰ੍ਹੀ ਵਜਾਉਣ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ^{[4] [5]}
• ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਦਾ ਸਬੰਧ ਸ਼ੁੱਕਰ ਗ੍ਰਹਿ ਨਾਲ ਹੈ। ^[4]
• ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਬਹੁ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ^[4]

ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ

• ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
• ਸੁਰ
• ਸ਼ਡਜ (ਸ)
• ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ)
• ਗੰਧਾਰ (ਗ)
• ਮੱਧਯਮ (ਮ)
• ਪੰਚਮ (ਪ)