ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ

ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ (ਜਨਮ 15 ਨਵੰਬਰ 1952, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਉਤਰਾਖੰਡ, ਭਾਰਤ) ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਰਕਰ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਨਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਸ਼ਿਵਾ 20 ਤੋਂ ਵਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 300 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ।^[1][2] ਉਸ ਨੇ 1978 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੀ ਜਾਂਚ ਨਿਬੰਧ: ਹਿਡੇਨ ਵੇਰੀਏਬਲਸ ਐਂਡ ਲੋਕੈਲਿਟੀ ਇਨ ਕਵਾਂਟਮ ਥਯੋਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਓਂਟਾਰੀਉ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।^[3][4] ਸ਼ਿਵਾ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਤੀਭਾਗੀ ਔਰਤਾਂ ਸੀ, ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਘੇਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪੱਧਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਹ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫੋਰਮ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ (ਜੇਰੀ ਮੈਂਡਰ, ਐਡਵਰਡ ਗੋਲਡਸਮਿਥ, ਰਾਲਫ ਨੈਡਰ, ਜੇਰੇਮੀ ਰਿਫਕੀਨ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਲ), ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਓ (ਆਲਟਰ - ਗਲੋਬਲਾਈਜੇਸ਼ਨ ਮੂਵਮੈਂਟ) ਨਾਮਕ ਸੰਸਾਰ ਇੱਕਜੁੱਟਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਪਾਰੰਪਰਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ (ਰੈਂਕਰ ਪ੍ਰਾਇਮ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ) ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੈਦਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ
ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ, 2014
ਜਨਮ	ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ 15 ਨਵੰਬਰ 1952 ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਹੁਣ ਉਤਰਾਖੰਡ), ਭਾਰਤ
ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ	ਭਾਰਤੀ
ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ	ਗੁਏਲਫ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਓਂਟਾਰੀਓ, ਕਨੇਡਾ) ਪੱਛਮੀ ਓਂਟਾਰੀਓ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
ਪੇਸ਼ਾ	ਦਾਰਸ਼ਨਕ, ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਰਕਰ, ਪਰਿਆਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਨਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ
ਪੁਰਸਕਾਰ	ਰਾਈਟ ਲਿਵਲੀਹੁੱਡ ਅਵਾਰਡ (1993) ਸਿਡਨੀ ਪੀਸ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ (2010)
ਵੈੱਬਸਾਈਟ	VandanaShiva.org

ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ

ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ ਦਾ ਜਨਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਕਿਸਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੈਨੀਤਾਲ ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਮੈਰੀ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਜੀਸਸ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਕਾਨਵੇਂਟ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਸ਼ਿਵਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੀਨ ਜਿਮਨਾਸਟ ਸੀ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਗੁਏਲਫ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਓਂਟਾਰੀਓ, ਕਨਾਡਾ) ਤੋਂ ‘ਚੇਂਜੇਜ ਇਨ ਦ ਕੰਸ਼ੇਪਟ ਆਫ ਪਿਰਿਆਡਿਸਿਟੀ ਆਫ ਲਾਈਟ’ ਸਿਰਲੇਖ ਨਾਮਕ ਸੋਧ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਐਮ ਏ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1979 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਓਂਟਾਰੀਓ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਸੋਧ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਹਿਡੇਨ ਵੇਰੀਏਬਲਸ ਐਂਡ ਲੋਕੈਲਿਟੀ ਇਨ ਕਵਾਂਟਮ ਥਿਉਰੀ’ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਲੋਰ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸੰਸਥਾਨ ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨ, ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੀਤੀ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨੀ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ।

ਕੈਰੀਅਰ

ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ, ਜੀਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਬਾਇਓਟੈਕਨਾਲੋਜੀ, ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜੈਨੇਟਿਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ, ਏਸ਼ੀਆ, ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ, ਆਇਰਲੈਂਡ, ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੀਨ ਮੂਵਮੈਂਟ (ਹਰਾ ਅੰਦੋਲਨ) ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਜੈਨੇਟਿਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

1982 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਰਿਸਰਚ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।^[5] ਇਸ ਨਾਲ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵਦਾਨਿਆ, ਜੀਵਨ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਜੱਦੀ ਬੀਜ, ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲਹਿਰ, ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਈ।^[6] ਨਵਦਾਨਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ "ਨੌਂ ਬੀਜਾਂ" ਜਾਂ "ਨਵਾਂ ਤੋਹਫ਼ਾ" ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ, ਆਰ.ਐੱਫ.ਐੱਸ.ਟੀ.ਈ. ਦੀ ਇੱਕ ਪਹਿਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮੋਨੋਕਲਚਰ ਫੂਡ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰੇ। ਇਸ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਨੇ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਖੇਤਰੀ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੀਜ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 2004 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਸ਼ੂਮਾਕਰ ਕਾਲਜ, ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਦੂਨ ਵੈਲੀ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਊ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਲਜ ਬੀਜਾ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।^[7]

ਬੌਧਿਕ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਰਿਸਰਚ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ, ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਨਿੰਮ, ਬਾਸਮਤੀ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਬਾਇਓਪਾਇਰੇਸਰੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਜੀਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਆਈ.ਪੀ.ਆਰ. ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਸਮੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, "ਸਟੇਫਿੰਗ ਅਲਾਈਵ" (1988), ਨੇ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਧਾਰਨਾ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] 1990 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਮਹਿਲਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਾਰੇ ਐਫ.ਏ.ਓ. ਲਈ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ, “ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਕਿਸਾਨ ਔਰਤਾਂ ਹਨ” ("Most Farmers in India are Women") ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਾਠਮੰਡੂ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਮਾਊਟੇਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ (ਆਈ.ਸੀ.ਆਈ.ਐਮ.ਓ.ਡੀ.) ਵਿਖੇ ਲਿੰਗ ਇਕਾਈ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਸੰਗਠਨ (ਡਬਲਿਊ.ਈ.ਡੀ.ਓ.) ਦੀ ਇੱਕ ਬਾਨੀ ਮੈਂਬਰ ਸੀ।^[8][9]

ਸ਼ਿਵਾ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ, "ਮੇਕਿੰਗ ਪੀਸ ਵਿਦ ਦਿ ਅਰਥ" ਇੱਕ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨੂੰ ਸਪਿਨਾਈਫੈਕਸ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਬਾਰੇ 2010 ਵਿੱਚ ਸਿਡਨੀ ਪੀਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਭਾਸ਼ਣ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਜੈਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਦੀ ਹੈ।^[10]

ਸ਼ਿਵਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫੋਰਮ ਆਨ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ, ਮਹਿਲਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਨੈਟਵਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸ਼ਿਵ ਇਟਲੀ ਦੇ ਟਸਕਾਨੀ ਖੇਤਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ "ਫਿਊਚਰ ਆਫ਼ ਫੂਡ" ਬਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਪੇਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜ਼ਾਪੇਟਰੋ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਿਵਾ ਡਬਲਿਊ.ਟੀ.ਓ. ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਪੀਪਲਜ਼ ਕੈਂਪੇਨ ਦੀ ਸਟੀਅਰਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਲਡ ਫਿਊਚਰ ਕਾਉਂਸਲ ਦੀ ਇੱਕ ਕੌਂਸਲਰ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 2007 ਵਿੱਚ ਸਟਾਕ ਐਕਸਚੇਂਜ ਆਫ ਵਿਜ਼ਨਜ਼ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।^[11]

ਸਰਗਰਮੀ

ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਉਤਪਾਦਕਤਾ, ਪੋਸ਼ਣ, ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ 2003 ਵਿੱਚ ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੁਆਰਾ 'ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਨਾਇਕਾ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[12] ਉਸ ਦਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਾਰੇ ਕੰਮ 1984 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਈਡ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਪਲਾਂਟ ਵਿਚੋਂ ਗੈਸ ਲੀਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਭੋਪਾਲ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ "ਦ ਵਾਈਲੈਂਸ ਆਫ਼ ਗ੍ਰੀਨ ਰਿਵਿਊਲੁਸ਼ਨ" ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈ।^[13][14][15]

ਡੇਵਿਡ ਬਰਸਾਮੀਅਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗੇ ਵਧਾਏ ਗਏ ਬੀਜ-ਰਸਾਇਣਕ ਪੈਕੇਜ ਨੇ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਿਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।^[16] ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅੱਜ ਇੱਥੇ 1400 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।^[17]

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ

• 1981, Social Economic and Ecological Impact of Social Forestry in Kolar, Vandana Shiva, H.C. Sharatchandra, J. Banyopadhyay, Indian Institute of Management Bangalore
• 1986, Chipko: India's Civilisational Response to the Forest Crisis, J. Bandopadhyay and Vandana Shiva, Indian National Trust for Art and Cultural Heritage. Pub. by INTACH
• 1987, The Chipko Movement Against Limestone Quarrying in Doon Valley, J. Bandopadhyay and Vandana Shiva, Lokayan Bulletin, 5: 3, 1987, pp. 19–25 online Archived 2016-04-18 at the Wayback Machine.
• 1988, Staying Alive: Women, Ecology and Survival in India, Zed Press, New Delhi, ISBN 0-86232-823-3
• 1989, The Violence of the Green Revolution: Ecological degradation and political conflict in Punjab, Natraj Publishers, New Delhi, ISBN 0-86232-964-7 hb, ISBN 0-86232-965-5 pb
• 1991, Ecology and the Politics of Survival: Conflicts Over Natural Resources in India, Sage Publications, Thousand Oaks, California, ISBN 0-8039-9672-1
• 1992, Biodiversity: Social and Ecological Perspectives (editor); Zed Press, United Kingdom
• 1993, Women, Ecology and Health: Rebuilding Connections (editor), Dag Hammarskjöld Foundation and Kali for Women, New Delhi
• 1993, Monocultures of the Mind: Biodiversity, Biotechnology and Agriculture, Zed Press, New Delhi
• 1993, Ecofeminism, Maria Mies and Vandana Shiva, Fernwood Publications, Halifax, Nova Scotia, Canada, ISBN 1-895686-28-8
• 1994, Close to Home: Women Reconnect Ecology, Health and Development Worldwide, Earthscan, London, ISBN 0-86571-264-6
• 1995, Biopolitics (with Ingunn Moser), Zed Books, United Kingdom
• 1997, Biopiracy: the Plunder of Nature and Knowledge, South End Press, Cambridge Massachusetts, I ISBN 1-896357-11-3
• 2000, Stolen Harvest: The Hijacking of the Global Food Supply, South End Press, Cambridge Massachusetts, ISBN 0-89608-608-9
• 2000, Tomorrow's Biodiversity, Thames and Hudson, London, ISBN 0-500-28239-0
• 2001, Patents, Myths and Reality, Penguin India
• 2002, Water Wars; Privatization, Pollution, and Profit, South End Press, Cambridge Massachusetts
• 2005, India Divided, Seven Stories Press,
• 2005, Globalization's New Wars: Seed, Water and Life Forms, Women Unlimited, New Delhi, ISBN 81-88965-17-0
• 2005, Earth Democracy; Justice, Sustainability, and Peace, South End Press, ISBN 0-89608-745-X
• 2007, Manifestos on the Future of Food and Seed, editor, South End Press ISBN 978-0-89608-777-4
• 2007, Democratizing Biology: Reinventing Biology from a Feminist, Ecological and Third World Perspective, author, Paradigm Publishers ISBN 978-1-59451-204-9
• 2007, Cargill and the Corporate Hijack of India's Food and Agriculture, Navdanya/RFSTE, New Delhi
• 2008, Soil Not Oil, South End Press ISBN 978-0-89608-782-8
• 2010, Staying Alive, South End Press ISBN 978-0-89608-793-4
• 2011, Biopiracy: The Plunder of Nature & Knowledge, Natraj Publishers, ISBN 978-8-18158-160-0
• 2011, Monocultures of the Mind: Perspectives on Biodiversity, Natraj Publishers, ISBN 978-8-18158-151-8
• 2013, Making Peace with the Earth Pluto Press ISBN 978-0-7453-33762
• 2018, Oneness Vs. The 1%: Shattering Illusions, Seeding Freedom, Women Unlimited, ISBN 978-93-85606-18-2
• 2019, Vandana Shiva (2019). "Foreword". In Extinction Rebellion (ed.). This Is Not a Drill: An Extinction Rebellion Handbook. Penguin Books. pp. 5–8. ISBN 9780141991443.