ਹੋਲੀ

ਹੋਲੀ
ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ/ਹੋਲਿਕਾ ਦਹਨ
ਹੋਲੀ; ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ/ਹੋਲਿਕਾ ਦਹਨ
	ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਬੇਚਦਾ ਇੱਕ ਬੰਦਾ
ਕਿਸਮ	ਹਿੰਦੂ
ਜਸ਼ਨ	Night before Holi: Holika Bonfire; On Holi: spray colours on others, dance, party; eat festival delicacies
ਸ਼ੁਰੂਆਤ	ਫੱਗਣ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸੀ
ਅੰਤ	Lp
ਮਿਤੀ	Phalguna Purnima
ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ	ਸਾਲਾਨਾ

ਹੋਲੀ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭਾਰਤੀ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਵ ਹਿੰਦੂ ਪੰਚਾਂਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ਾਲਗੁਨ ਮਹੀਨਾ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਪਰਵ ਪਾਰੰਪਰਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਦੋ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਦਿਨ ਨੂੰ "ਹੋਲਿਕਾ ਜਲਾਈ" ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ "ਹੋਲਿਕਾ ਦਹਿਨ" ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੈ। ਦੂੱਜੇ ਦਿਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਧੁਰੱਡੀ, ਧੁਲੇਂਡੀ, ਧੁਰਖੇਲ ਜਾਂ ਧੂਲਿਵੰਦਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ’ਤੇ ਰੰਗ, ਗੁਲਾਲ-ਗੁਲਾਲ ਇਤਆਦਿ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ, ਢੋਲ ਵਜਾ ਕੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਲੀ ਦੇ ਦਿਨ ਲੋਕ ਪੁਰਾਣੀ ਕੜਵਾਹਟ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਗਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੋਸਤ ਬੰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਰੰਗਣੇ ਅਤੇ ਗਾਨੇ-ਵਜਾਉਣੇ ਦਾ ਦੌਰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸਨਾਨ ਕਰਕੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਪੱਥਰ ਕੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਦੇ ਘਰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਗਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਠਾਈਆਂ ਖਿਡਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਥ ਹੋਲੀ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ/ਹੋਲਿਕਾ ਦਹਨ, ਕਿਸਮ ...

ਰਾਗ-ਰੰਗ ਦਾ ਇਹ ਲੋਕ ਪ੍ਰਿਅ ਪਰਵ ਬਸੰਤ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਹੈ।^[1] ਰਾਗ ਅਰਥਾਤ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਰੰਗ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ ਹੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਤਕਰਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਾਲੀ ਪਰਕਿਰਤੀ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਜਵਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚਰਮ ਦਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਾਲਗੁਨ ਮਹੀਨਾ ਵਿੱਚ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਫਾਲਗੁਨੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੁਲਾਲ ਉੜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨਾਲ ਫਾਗ ਅਤੇ ਧਮਾਰ ਦਾ ਗਾਨਾ ਅਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਸੋਂ ਖਿੜ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਬਾਗ-ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਛੇਵਾਂ ਛਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਰਖਤ-ਬੂਟੇ, ਪਸ਼ੁ-ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪਰਿਪੂਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਬਾਲੀਆਂ ਇਠਲਾਨੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਹਰਦਏ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨਾਚ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ-ਬੂੜੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸੰਕੋਚ ਅਤੇ ਰੂੜੀਆਂ ਭੁੱਲ ਕੇ ਢੋਲਕ-ਝਾਂਝ-ਮੰਜੀਰਾ ਦੀ ਧੁਨ ਨਾਲ ਨਾਚ-ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹੈ। ਚਾਰਾਂ ਤਰਫ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਫੁਆਰ ਫੂਟ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।^[2] ਹੋਲੀ ਦੇ ਦਿਨ ਅੰਬ ਮੰਜਰੀ ਅਤੇ ਚੰਦਨ ਨੂੰ ਮਿਲਾਕੇ ਖਾਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਵਡਿਆਈ ਹੈ।^[3]

ਫੱਗਣ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਇਕ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੋਲੀ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਹੋਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲੋਕ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਪਰ ਸੁੱਕੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਘੋਲ ਕੇ ਹੋਲੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਹੋਲੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹਰਨਾਖਸ਼ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪਿਤਾ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਸਨ। ਹਰਨਾਖਸ਼ ਦੀ ਭੈਣ ਹੋਲਕਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਉਹ ਭੂਆ ਸੀ। ਹੋਲਕਾ ਆਪਣੇ ਕਾਲੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਕਰਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਹੋਲਕਾ ਨੂੰ ਵਰ ਸੀ ਕਿ ਅੱਗ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਰਨਾਖਸ਼ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਹੋਲਕਾ ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸਾੜਨ ਦੀ ਬਿਉਂਤ ਬਣਾਈ। ਹੋਲਕਾ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਈ। ਕੁਦਰਤ ਰੱਬ ਦੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਤਾਂ ਅੱਗ ਵਿਚੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਿਆ ਪਰ ਹੋਲਕਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਫੱਗਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਫੱਗਣ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਪੱਕਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਟਾਟਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਦਾਣੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਭੁੰਨ ਕੇ ਹੋਲਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਹੋਲਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪਣੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ

ਰੱਜ ਕੇ ਹੋਲੀ ਖੇਡਦੇ ਸਨ। ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਮਥਰਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੋਲੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੋਈ 50 ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦਿਉਰ ਭਰਜਾਈ ਹੋਲੀ ਖੇਡ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਹੋਲੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਲੀ ਨਹੀਂ ਖੇਡਦਾ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਲੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨੌਜੁਆਨ ਮੁੰਡੇ/ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਖੇਲਦੇ ਹਨ। ਹਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਈਏ ਜਰੂਰ ਪੂਰੇ ਧੂਮ-ਧੜੱਕੇ ਨਾਲ ਹੋਲੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਹੋਲੀ ਵਿਚ ਘਟੀਆ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰੰਗ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਈ ਵੇਰ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।^[4]