ਕੰਜੀਰਾ

ਕਾਂਜੀਰਾ, ਖੰਜੀਰਾ, ਖਾਨਜੀਰੀ ਜਾਂ ਗੰਜੀਰਾ ਇੱਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਫਰੇਮ ਡਰੱਮ ਹੈ, ਜੋ ਡਫਲੀ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਭਜਨ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਈਆਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਕੰਜੀਰਾ

Percussion instrument
ਹੋਰ ਨਾਮ	ਗੰਜੀਰਾ
ਵਰਗੀਕਰਨ	ਫਰੇਮ ਡਰੰਮ
Hornbostel–Sachs classification	211.311

ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਾਂਜੀਰਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਰੂਪ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮਨਪੂੰਡੀਆ ਪਿਲਾਈ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1880 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਮਨਪੂੰਡੀਆ ਪਿਲਾਈ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਦੀ ਲਾਲਟੇਨ-ਵਾਹਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਾਂਜੀਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫਰੇਮ ਡਰੱਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਝਨਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਲਈ ਇਕ ਜੋੜੀ ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀਅਤੇ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਟੇਜ ਤੇ ਵੱਜਣ ਲਈ ਲਿਆਂਦਾ।^[1][2]

ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਮਾਰੋਹ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ) ਵਿੱਚ ਮ੍ਰਿਦੰਗਮ ਲਈ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਸਾਰੀ

ਪੱਛਮੀ ਡਫਲੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਇਸ ਦਾ ਫਰੇਮ ਵੀ ਕਟਹਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਲੱਕਡ਼ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਗੋਲਾਕਾਰ ਫਰੇਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਚੌਡ਼ਾਈ ਵਿੱਚ 7 ਤੋਂ 9 ਇੰਚ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿੱਚ 2 ਤੋਂ 4 ਇੰਚ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈਂ। ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰ ਮਾਨੀਟਰ(ਵੱਡੀ) ਕਿਰਲੀ ਦੀ ਚਮਡ਼ੀ (ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੰਗਾਲ ਮਾਨੀਟਰ, ਵਾਰਾਨਸ ਬੰਗਾਲੇਂਸਿਸ, ਜਿਹੜੀ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਹੈ) ਦੇ ਬਣੇ ਡਰੱਮਹੈੱਡ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਰਲੀ ਦੀ ਚਮਡ਼ੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਰਜਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਾਂਜੀਰਾ ਵਾਦਕ ਵੀ ਹੁਣ ਬੱਕਰੀ ਦੀ ਚਮਡ਼ੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਦੇ ਵੱਡੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਥੋਡ਼੍ਹੀ ਦੇਰ ਵਜਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਕਰੀ ਦੀ ਚਮਡ਼ੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਚਕਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ।^[3] ਫਰੇਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਸਲਿਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਛੋਟੀਆਂ ਧਾਤ ਦੀਆਂ ਡਿਸਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਅਕਸਰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਕੇ) ਜੋ ਕਿ ਕਾਂਜੀਰਾ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜਿੰਗਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਕਾਂਜੀਰਾ ਦਾ ਵਾਦਨ

ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਰਕਸ਼ਨ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੀ ਗੁੰਝਲ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ, ਕਾਂਜੀਰਾ ਵਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਭਾਰਤੀ ਢੋਲ ਹੈ।ਆਮ ਤੌਰ ਇਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਹਥੇਲੀ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨੇਡ਼ੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਕੇ ਪਿੱਚ ਨੂੰ ਮੋਡ਼ਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮ੍ਰਿਦੰਗਮ ਜਾਂ ਘਾਟਮ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਿੱਚ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ^[4]

ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਬਿਨਾਂ ਟਿਊਨਿੰਗ ਦੇ, ਇਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਬਾਸ ਆਵਾਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਕਲਾਕਾਰ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਛਿਡ਼ਕਾਅ ਕਰਕੇ ਡਰੱਮਹੈੱਡ ਦੇ ਕਸਾਵ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਢਿੱਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[4] ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੇ ਸਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿੱਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਰੀ ਹੋਈ ਜਿਹੀ ਟੋਨ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁੱਕਣ ਲਈ 5-10 ਮਿੰਟ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸਦੀ ਟੋਨ ਬਾਹਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਨਮੀ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਲਾਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਕਾਂਜੀਰਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਸਕਣ।

ਵਾਦਕ ਨੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਤੇ ਤਬਲੇ ਵਰਗੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਗਿਲਿਜ਼ੈਂਡੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਭਵ ਹਨ।^[5]

ਨੇਪਾਲ

ਨੇਪਾਲੀ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੈਜਾਦੀ ਡਫਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।

ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਂਜੀਰਾ ਨੂੰ ਖੈਜਾਦੀ (ਖੈਜਦੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖ਼ੈਜਾਦੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਡਫਲੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਂਫ਼, ਡਮਫੂ ਅਤੇ ਹ੍ਰਿੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਚ ਅਤੇ ਮੰਤਰ ਜਾਪ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਛੇਤਰੀ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਗਏ ਖੈੰਜਡੀ ਭਜਨ ਹਨ। ਖੈੰਜਡੀ ਭਜਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਠਮੰਡੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰਬੀ ਪਹਾਡ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਲਾਕਾਰ ਖੇਤਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਜੋੜੇ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਡਾਂਸਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੁਡਕਾ ਭਜਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਮਾਰੋਹ ਪੌਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਭਜਨ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਵਾਰਤਕ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੀਤ ਦੀ ਧੁਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਭਜਨ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਲਈ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਅਧਿਐਨ ਬਹੁਤ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜ਼ਬੂਰਾਂ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੇ ਗਾਇਕ ਵੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਬੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਖਾਨਜਾਦੀ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਵਜਾ ਸਕਣ ਅਤੇ ਨੱਚਣਾ ਜਾਣ ਸਕਣ।

ਵਾਦਕ

• ਜੀ. ਹਰੀਸ਼ੰਕਰ
• ਵੀ. ਨਾਗਾਰਾਜਨ
• ਸੀ. ਪੀ. ਵਿਆਸ ਵਿੱਤਲਾ
• ਬੰਗਲੌਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ
• ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀ ਸੁੰਦਰਕੁਮਾਰ
• ਵੀ. ਸੇਲਵਾਗਨੇਸ਼
• ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ਸੇਲਵਾਗਨੇਸ਼
• A.S.N.Swamy
• ਬੀ. ਐਸ. ਪੁਰਸ਼ੋਥਮ
• ਜੀ. ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸੰਨਾ
• ਐਨ. ਗਣੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
• ਐਸ ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ
• ਨੇਰਕੁਨਾਮ ਸੰਕਰ
• ਅਨਿਰੁਧ ਅਥਰੇਆ
• ਹਰੀਹਰਸ਼ਰਮ
• ਕੇ. ਵੀ. ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
• ਸੁਨਦ ਅਨੂਰ
• [[ਕਾਦਿਰਵੇਲ]

[ਬੀ. ਐਨ. ਚੰਦਰਮੌਲੀ]

• ਕਾਦਨਦ ਅਨੰਤਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ